Кестелі грамматика



бет6/30
Дата16.01.2022
өлшемі1,58 Mb.
#129360
түріБағдарламасы
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   30
Байланысты:
КЕСТЕЛІ ГРАММАТИКА

Түрлері

Мысалдар

Тұлғасына қарай

Негізгі


Мал, қой, күзет, бас

Туынды

малшы, қойшы, ерлік, бастық, көлшік

Сөйлемдегі қызметіне қарай

Негізгі

Көл, кітап, бас, бұлт,

Көмекші

Тұс, шет, алд, арт

Құрылысына қарай

Дара

Күзет, Татарстан, теңіз, қайық




Күрделі

а) құрамы (зат есім+зат есім)



Қазақстан Республикасы

Халық Қаһарманы






ә) қосарлы

Кемпір-шал, қыз-келіншек, ән-күй




б) біріккен

Ақбозат, жетіқарақшы




в) тұрақты

Ата мекен, асқар тау, мидай дала, шалқар көл

Мағынасына қарай

Жалпы есім


өзен, тау, ән, қала

Жалқы есім


Алатау, «Зәуреш», Шымкент

Деректі

Кітап, қалам, кесек, бұлт

Дерексіз

Сана, түйсік, ес, талап, адамгершілік





Зат есімнің сөйлемдегі қызметі

Сөйлем мүшелері

Мысалдар

Бастауыш

Асқар бүгін жұмыстан қатты шаршап қайтты. Еңбек түбі – береке.

Баяндауыш

Қазақстанның елордасы – Астана.

Менің аты-жөнім – Дана Асқарова.



Толықтауыш

Жұман Айдарға әлденелерді айтып жатыр. Сәрсен физика сабағына дайындалып отыр.

Анықтауыш

Сәуле Ақбөпенің кітабын сұрай келді.

Алматы қаласының көркі таңдай қақтырады.

Пысықтауыш

Мен сені даусыңнан (қалай?) таныдым. Нұрланның мал қорасынан әрі орман басталады.



Тәуелдік жалғауы

Жақ

Дауысты дыбыстан соң

Дауыссыз дыбыстан соң

І

-м, -мыз, -міз,

Әкем, апамыз, әкеміз



-ым, -ім, -ымыз, -іміз

Қызым, келінім, қызымыз, келініміз



ІІ

-ң, -ңыз, -іңіз

Әкең, апаң, әкеңіз



-ң, -ің, -ыңыз, -іңіз

Қызың, келініңіз



ІІІ

-сы, -сі

Әкесі, апасы



-ы, -і

Қызы, келіні












СЫН ЕСІМ





Сын есім

1.Заттың түрін, түсін білдіреді.


Ақ (көйлек), көк (қағаз), сұр (бұлт) т.б.

2.Заттың көлемдік аумақтық белгісін, сынын білдіреді.


Биік (ағаш), тар (бөлме), ұзын (сырық), т.б.

3.Заттың сапалық сипатын білдіреді.


Жақсы (бала), сүзеген (сиыр), сараң (адам), т.б.

4.Заттың дәмін, иісін және басқа сипатын білдіреді.


Тәтті (қауын), ащы (пияз), тұщы (су), т.б.


5.Затқа, қимыл іс -әрекетке, мезгіл– мекенге қатысты сынды білдіреді.

Гүлді (өлке), балалы (үй), көтеріңкі (көңіл), т.б.







Сын есім

Сұрақтары

қандай? қай?

Жасалуы

а) түбір күйінде; ә) туынды (жұрнақ қосу) күйінде;

б) сөз тіркесу арқылы; в) сөз қосарлау арқылы.



Түрлері

а) сапалық сын есім; ә) қатыстық сын есім.

Шырайлары

а) жай шырай; ә) салыстырмалы шырай; б) күшейтпелі шырай, асырмалы шырай.




Дара сын есімнің жасалуы

Түрлері

Жұрнақтары

Мысалдар

1. Есім сөздерден сын есім тудыратын жұрнақтар

1. -лы, -лі, -ды, -ді, -ты, -ті

Гүлді, денелі, жасты

2. -қы, -кі, -ғы, -гі

Қысқы, таңғы

3. -шыл, -шіл

Жершіл, аңшыл, көкшіл

4. -сыз, -сіз

Желсіз, панасыз

5. -дай, -дей, -тай, -тей

Айнадаай, таудай

6. -лық, -лік, -дық, -дік, - ық, -тік

Күздік, қоғамдық


7. -шаң, -шең

Бойшаң, ашуаң

8. -тал, -мал

Бауырмал, сезімтал

9. -қой, -қор, -паз, -ілпаз, -ылпаз,

Сәнқой, өнерпаз, жалақор

10.

әдеби, мәдени

11. -кеш, -геш, -кез

Күлегеш, зиянкес

2.Етістіктен сын есім тудыратын жұрнақтар


1. -қыш, -кіш, -ғыш, -гіш

Көргіш, айтқыш

2. -ақ, ек, -ық, -ік, -қ, -к

Қонақ, ашық, үркек, сирек

3. -шақ, -шек

Қызғаншақ, сүріншек

4. -ыңқы, -іңкі, -ңқы, -ңкі

Бағыныңқы, көтеріңкі

5. -ғыр, -гір, -қыр, -кір

Алғыр, білгір, ұшқыр

6. -ымсақ, -імсек, -ысақ, -ісек

Келімсек, сұрамсақ, алымсақ

7. -палы, -пелі, -малы, -мелі

Ауыспалы, көшпелі

8. -қақ, -кек, -ған, -ген

Үркек, тайғақ, ұрысқақ

9. -нді, -нды, -ынды, -інді

Жасанды, асырынды

10. -аған, -еген

Қабаған, сүзеген

11. -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе

Болма, көтерме, қызба

12, -улы, -улі

Қалаулы, түйеулі, құрулы

13. -мды, -мді, -ымды, -імді

Ұнамды, өнімді



Күрделі сын есімдердің жасалуы

1. Негізгі сын есімдердің тіркесуі арқылы

Көк ала, күрең қасқа, қара торы

2. Негізгі сын есім мен туынды сын есімдердің тіркесуі арқылы

Ақ сандалды, сұр шапанды, сұр көзді

3. Сын есімдердің қосарлануы арқылы

Үйір-үйір, үлкенді-кішілі, топ-толық

4. Тұрақты тіркестер арқылы

Аспанмен тілдескен, ит мұрны өтпейтін, қаламы жүйрік




Сын есім

Құрамына қарай

Мысалдар

1.Дара

Көк, аласа, таудай, балалы, сүйкімді т.б.

2. Күрделі

Ақ сақалды, қара мұртты, жақсы-жаман, биік-биік т.б.

Мағынасына қарай

Мысал

1. Сапалық сын есім

Сұлу, жақсы, ащы, көк, қызғылт, қап-қара

2. Қатыстық сын есім

Балықты (өзен), қамысты (көл), түскі (тамақ), күшті (жел) т.б.

Сын есімнің шырайлары

Мысалдар

1. Жай шырай

Қара, көк, ұзын, көп, қысқа, кем, т.б.

2. Салыстырмалы шырай

1. -рақ, -рек, -ырақ, -ірек

Үлкенірек, жасылырақ

2. -лау, -леу, -дау, -деу, -тау, -теу

Қаралау, биіктеу

3. -ғыл, -ғылт, -ғылтым, -шыл, -шіл, -шылтым, -шілтім, -ілдір, -аң, -қой, -ғыш

Ақшыл, ақшылтым, көкілдір



3.Күшейтпелі шырай

Сап-сары, әп-әдемі, қып-қызыл т.б

4.Асырмалы шырай

Тым үлкен, өте шапшаң, ең биік, аса көтеріңкі, орасан зор, нағыз ер, т.б.

Тұлғасына қарай

Мысалдар

Негізгі

Үлкен, кіші, тар, күрең

Туынды

Гүлді, қызғаншақ, өнерпаз, сәнқой, түнгі


Мағынасына қарай сын есімдер







қатыстық


сапалық






Заттың түр түсін, сыр-сипатын, сапа белгісін білдіреді.

Мысалы, суық, қызыл, тәтті, жұмсақ




Заттың сын-сипаты мен белгісін басқа бір заттың қатысы арқылы білдіреді.

Мысалы, ақылды, еріншек, әлді






Сын есімнің шырайлары

Түрлері

Жұрнақтары

Мысалдар

1. Жай шырай




Қара, көк, қисық

2. Салыстырмалы шырай

-рақ -рек, -ырақ, -ірек

Сарырақ, үлкенірек

-лау, -леу, -дау, -деу, -тау, -теу

Қаралау, үлкендеу, биіктеу, көктеу

-қыл, -ғыл, -қылт, -ғылт,

-қылтым, -ғылтым,

-шыл, -шіл, -шылтым,

-шілтім, -ілдір, -аң, -қой,

-ғыш

Бозғыл, бозғылт, бозғылтым, көгілдір, көкшіл

3. Күшейтпелі шырай

күшейткіш буындар үстелуі арқылы

Сап-ары, әп-әдемі, -қып-қызыл

4. Асырмалы шырай

Негізгі сын есімнің алдына күшейткіш үтеулерді тіркестіру арқылы. Тым, өте, орасан, бек, нағыз, тіпті, ең, т.б.

Тым үлкен, орсан биік, аса көтеріңкі, өте шапшаң, нағыз жүйрік, орасан зор






Сын есімнің шырайлары



Мысалдар

Жай шырай

Заттың жай қалыпты түр, түс, сапалық белгілерін білдіретін, басқа шырайларға негіз болатын сын есімнің түрі



қара, көк, ұзын, қисық, кем, ауыр, т.б

Салыстырмалы шырай

Бір заттағы сындық белгінің екінші нәрсемен салыстырғанда артық не кемдігін білдіретін сын есімнің түрі




сарырақ, қоңырлау, үлкенірек, қаралау, бозғыл, бозғылтым, биіктеу, қоңырлау, кішірек, т.б



Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   30




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет