ҚАЗАҚ ТІЛІ МЕКТЕПТЕГІ КУРСЫНЫҢ САЛАЛАРЫ
Мектептегі қазақ тілі курсының тақырыптары
|
Бұл бөлімдердегі оқытылатын тілдік бірліктер
|
Тіл дамытудың жұмыс салалары
|
Фонетика
|
Дыбыс пен әріп
|
Тіл дыбыстарымен жұмыс
|
Лексика
|
Сөз
|
Сөздік жұмыстары
|
Морфология
|
Сөз формалары
|
Тілдің морфологиялық құрамдарымен жұмыс
|
Синтаксис
|
Сөз тіркестері
Сөйлем. Мәтін
|
Тілдің синтаксистік құралдарымен жұмыс
|
Байланыстырып сөйлеу
|
Мазмұндама.
Мәтін
|
Тіл мәдениеті
|
ЛЕКСИКА
Ауыспалы мағынаның жасалу жолдары
|
Тура мағынасы
|
Метафора
|
1. терең су
|
1. терең ой
|
2. түйе
|
2. шөл кемесі
|
3. мақта
|
3. ақ алтын
|
4. көмір
|
4. қара алтын
|
5. төркін (келіннің)
|
5. мәселенің төркіні
|
6. жүрек
|
6. Астана – отанымыздың жүрегі
|
7. бел
|
7. бір бел өзің едің
|
Тура мағынасы
|
Метонимия
|
1. Мен ауылымдағы ағаммен сөйлестім.
|
1. Кеше мен ауылыммен сөйлестім.
|
2. Алматы халқы.
|
2. Бүкіл Алматы көшеге шықты.
|
3. Бір шара қымыз ішілді.
|
3. Бір шара ішілді.
|
4. Қазанда сүр ет қайнауда.
|
4. Қазан бұрқылдап қайнауда.
|
5. Жеңгем – тамаша аспаз.
|
5. Жеңешемнің қолын сағындым.
|
Тура мағынасы
|
Синекдоха
|
1. Ақ жаулық.
|
1. Бірінші байлық-денсаулық, екінші байлық-ақ жаулық (әйел мағынасында)
|
2. Тон-киім, жең-киімнің қол сұғар бөлігі.
|
2. Топта отырғандардың көбі қатқан тондар, жалба жеңдер, арық пішіндер. (кедей-кепшік мағынасында) Б.Майлин.
|
3. Тұяқ-мал аяғының жер басар мүйіз табаны.
|
3. Асылымнан қалған тұяқ деп, Асылбек деп атауды өзім қалап едім. (ұрпақ, тұқым, бала мағынасында) Б.Майлин.
|
4. Қонақ үй.
|
4. Қонақ үйлер дағды бойынша көп жеді. (қонақтар) (М.Әуезов).
|
5. Сақал-еркек адамның иегіне шығатын түк.
|
5. Қара сақал төрге шықты.
|
Диалект сөздер
Термин сөздер
Кірме сөздер
Жаңа сөздер (Неогелизм)
Көнерген сөздер
Табу сөз (бұрмалау)
Эвфемизм, дисфемизм
Қолдану аясы шектеулі сөздер
Кәсіби сөздер
Синоним
|
Мысалы
|
Дыбысталуы әр түрлі, мағыналары жуық сөздер
|
сабыр-төзім-шыдам;
уақыт-мезгіл-мерзім-кез;
тез-жылдам-шапшаң-лезде-сәтте.
|
Омоним
|
Мысалы
|
Дыбысталуы мен жазылуы бірдей, мағыналары әр түрлі
сөздер
|
Ай-аспандағы планета;
Ай-жылдың он екіден бір бөлшегін көрсететін мезгіл. (30-күн)
|
Антоним
|
Мысалы
|
Мағыналары қарама-қарсы сөздер
|
жоғары-төмен, ақ-қара, ащы-тұщы, кел-кет
|
Сөз тіркестері
|
Сөз тіркестерінің түрлері
|
Мысалдар
|
1. Еркін сөз тіркесі
|
әнші бала, бала әнші, сәнді қала, әсем қала; доп ойнау, шахмат ойнау
|
2. Тұрақты сөз тіркесі
|
Қоян жүрек (қорқақ), айылын жимау (қорқпау), ала жібін аттамау (қиянат жасамау), көз ілмеу (ұйықтамау) т.б.
|
Мақал-мәтелдер
|
Мақалдар
|
Еңбек ерлікке жеткізер, ерлік елдікке жеткізер; Ананың сүті – бал, баланың тілі – бал; Оқусыз білім жоқ, білімсіз күнің жоқ.
|
Мәтелдер
|
Күш атасын танымас; Орақ ауыз от тілді; Айдағаны екі ешкі ысқырығы жер жарады; Ит ашуын тырнадан алады.
|
ФОНЕТИКА
Қазақ тіл дыбыстары туралы түсінік
Қазақ тілінде 37 дыбыс, 42 әріп бар
Қазақ тілінің әліпбилік жүйесі мына үлгі бойынша тізілген.
баспа түрі
|
әріптердің аты
|
баспа түрі
|
әріптердің аты
|
баспа түрі
|
әріптердің аты
|
Аа
Әә
Бб
Вв
Гг
Ғғ
Дд
Ее
Ёё
Жж
Зз
Ии
Й
Кк
Ққ
Лл
|
а
ә
бе
ве
ге
ға
де
е
йо
же
зе
и
қысқа й
ка
қа
эл
|
Мм
Нн
ң
Оо
Өө
Пп
Рр
Сс
Тт
Үү
Уу
Ұұ
Фф
Хх
Һ
Цц
|
эм
эн
эң
о
ө
пэ
эр
эс
те
ү
у
ұ
эф
ха
һа
це
|
Чч
Шш
Щщ
Ь
Ыы
Іі
Ъ
Ээ
Юю
Яя
|
Че
Ша
Ща
жіңішкелік
белгісі
ы
і
айыру белгісі
э
ю
я
|
Дауысты дыбыстар
|
Тілдің қатысына қарай:
жуан:
жіңішке:
|
а, о, ұ, ы, (у)
ә, ө, ү, і, е, э, и, (у, и)
|
Жақтың қатысына қарай:
ашық:
қысаң:
|
а, ә, о, ө, е, э
ы, і, и, у, ұ, ү
|
Еріннің қатысына қарай:
еріндік:
езулік:
|
о, ө, у, ұ, ү
а, ә, е, э, ы, і, и
|
Дауыстыларды талдаудың үлгісі
а-езулік, ашық, жуан дауысты;
ә-езулік, ашық, жіңішке дауысты;
е-езулік, ашық, жіңішке дауысты;
ы-езулік, қысаң, жуан дауысты;
і-езулік, қысаң, жіңішке дауысты;
о-еріндік, ашық, жуан дауысты;
ө-еріндік, ашық, жіңішке дауысты;
ұ-еріндік, қысаң, жуан дауысты;
ү-еріндік, қысаң, жіңішке дауысты;
и-езулік, қысаң, әрі жіңішке, әрі жуан дауысты;
у-еріндік, қысаң, әрі жіңішке, әрі жуан дауысты.
Дауыссыз дыбыстар
|
Дауыс пен салдырдың қатысына қарай:
|
Дыбыстар
|
Қатаң
|
п, ф, қ, к, т, с, ш, щ, х, ц, ч
|
Ұяң
|
б, в, ғ, г, д, з, ж, һ
|
Үнді
|
р, л, м, и, у (тау), н, ң
|
Жасалу тәсіліне қарай
|
1.Шұғыл дауыссыздар
|
б,п,д,т,ц,г,к,қ,ч,ң
|
2.Ызың дауыссыздар
|
в,ф,з,с,ж,ш,щ,ғ,х,һ
|
Жасалу орнына қарай
|
1.Ерін дауыссыздары
|
б,п,м,у
|
2.Тіс пен ерін дауыссыздары
|
в,ф
|
3.Тіс дауыссыздары
|
з,с,д,ж,л,ц
|
4.Тіл алды дауыссыздары
|
ж,ш,щ,ч,н,р,л,й
|
5.Тіл ортасы дауыссыздары
|
к,г
|
6.Тіл арты дауыссыздары
|
қ,ғ,ң,х
|
7.Көмей дауыссызы
|
һ
|
Қосарланған дыбыс таңбалары
|
я,ю,ё
|
Белгілер
|
ъ,ь
|
Дауыссыздарды талдау
б-шұғыл, ерін, ұяң дауыссызы;
в-ызың, ұяң, тіс пен ерін дауыссызы;
с-ызың, қатаң, тіс дауыссызы;
ж-ызың, ұяң, тіс дауыссызы;
з-ызың, ұяң, тіс дауыссызы;
қ-шұғыл, қатаң, тіл ортасы дауыссызы;
ғ-ызың, ұяң, тіл ортасы дауыссызы;
һ-ызың, ұяң, көмей дауыссызы;
ң-шұғыл, ұяң, тіл арты дауыссызы;
ч-шұғыл, қатаң, тіл алды дауыссызы;
ш-ызың, қатаң, тіл алды дауыссызы.
Буын
|
Буынның түрлері
|
Мысалдар
|
1.Ашық буын
|
а-на, кө-ке, қа-ла, та-ма-ша, ә-же
,∆
|
2.Тұйық буын
|
ел, ет, арт, өрт, ес, ой
∆
|
3.Бітеу буын
|
көл, көз, қар, жас-тық, қант, бұлт, сарт-сұрт
∆∆
|
Дыбыс үндестігі
|
Дыбыс үндестігінің түрлері
|
Жазылуы
|
Айтылуы
|
1.Ілгерінді ықпал
|
Жаңақорған
Қашса
Ұшса
Ұшсын
Көзқарас
Кім келді?
|
Жаңағорған
Қашша
Ұшша
Ұшшын
Көзғарас
Кім гелді?
|
2.Кейінді ықпал
|
Жанға
Көнбеді
Түнгі
Теңізші
Қызжан
Көз жұмды
Тұз жалау
Ақ ешкі
|
Жаңға
Көмбеді
Түңгі
Теңішші
Қыжжан
Көжжұмды
Тұжжалау
Ағ ешкі
|
3. Тоғыспалы ықпал
|
Аманкелді
Жанқожа
Тас жол
Есжан
|
Амаңгелді
Жаңғожа
Таш шол
Ешшан
|
Достарыңызбен бөлісу: |
