Кіріспе. Фома Аквинскийдің өмірбаяны

Интелект(ойда) ештеңе жоқ, бұған дейін сезімде болмаған алдыңғы жағдайлардан Фома адамның мүмкіндік шегінде орналасқан түрлі ойшыл таным сезімнен алынған құжаттардағы өз мазмұнын жинайды деп сендіреді. Фома сезіммен интелектуальды танымның бірлік негізін ұсынады, оның ішінде онтологиялық ілімді. Бұл қатыстық принцип.

Кез – келген сезімнің таным органдарына тән интелект өзіне бірдей ие, яғни өз мүмкіндіктеріне бейімделген таным объектісі, заттардың денелік мәні немесе ондағы жалпыламалық, руханият болып табылады. Фома объектінің интелектуалды танымның бұндай түсінігінен қорытынды жасайды, онда интелект материалды, денелік сипат алмауы қажет, бірақ ол материалды емес, рухани болуы қажет. Фоманың пікірінше жеңілдететін, материя формаға қарама – қарсылықта, оны қиындатады және жүзеге асуын азайтады. Сондықтан ақыл таным процесінде материалдықты біртіндеп тастап және жалпыламалық, руханиятты шығаруы керек. Бұл функцияны, Фомамен келісімде жанның ерекше органы белсенді интелект орындайды, ол сезімде сақталған сезім бейнелерінен рухани мазмұнды шығарады және интелектуалды таным формаларын құрайды. Осы түрдегі таным органының жіберілу қажеттігі, Аквинат пікірінше, актіге өту мүмкіндігіндей танымның өзіндік табиғатынан.

Адам жаны ақылмен бөлектену себебі, оның өзінен өте жоғары интелектуалды органға қатысында, яғни оның интелектуалды танымында оған көмек көрсетіп отыратын белсенді интелект.

Сезім бейнелерінен абстракцияланған интелектуалды таным формалары жанның келесі мүшесіне орналасады – қолайлы интелект.

Фоманың пікірінше, сондай таным мүшесінің болу қажеттігі, интелект интелектуальды іс - әрекеттің негізі бола тұрса да, дене емес адам тәнінің формасы болады, сол себепті онымен тікелей жалғаса алмайды. Сондықтан мүмкін интелект оның формасы болатын интелектуальді таным формасы арқылы денемен байланысқа шығады. Демек, жалпы интелектілердің табиғаты бір ғана, бірақ олардың қызметі арасында өзгешеліктер бар. Сол сияқты, тағы басқа болашақ жан мүшелерімен бөлектенеді, яғни дене акты болмайды. Объектілердің таным формаларын қабылдай отырып, мүмкін интелект заттармен теңестіріледі. Өйткені мүмкін интелекті интелектуальды таным формалары түрлі жағдайда болуы мүмкін. Кейде интелект оларға қатысты мүмкін болып ғана қалады, кейде олар түгелімен маңызды болады және соңында таным формалары мүмкіндік пен акт арасындағы уақыт аралығында болады. Сонда интелект “танымға дайын”, - деп тұжырымдайды Фома.

Интелект интелектуальды таным процесі кезінде үш негізгі операцияны орындайды: а) түсініктің пайда болуы; ә) біріктіру және бөлектену; б) пікір айту; Ақыл үшінші қызметті (функцияны) орындайды, яғни пікірталаспен байланыстырады. Фоманың пікірінше, күрделенген адам танымына қайшы періштелік және құдайы таным, қарапайым болып танылады, өйткені ол жоғары және жетілген. Материя мен формадан тұратын мәндер арасында адам танымы – ең жетілген, демек, таза рухтардың танымдары мен салыстырғанда ол жетілмеген. Адам өз тіршілігі арқылы ештеңені білмейді, ол барлығын сезім және интелектуальды таным формаларының көмегі арқылы түсінеді. Періште өзін өз тіршілігі арқылы біледі, ал барлық қалғандары – құдай салған интелектуальды таным формалары арқылы Фома ойынша, бастапқы сатыдағы интелектінің бірінші функциясы ғана біздің танымымызды таза рухтар танымына ұқсатады. Егер сөз құдай туралы болса, онда оның танымы адамның ғана емес, періште танымынан да жоғары. Ол барлығын өзі арқылы көріп отырады.
3. Ақиқат теориясы.
Фоманың ақиқат теориясы оның метафизикасымен, және толықтай таным теориясымен байланысты. “Әрбір зат”- ақиқат деп аталып, соншама құдайға ұқсастыққа жақындайды, - деп тұжырымдайды Фома. Осыған байланысты жандар сияқты басқа заттар да өзінің табиғатына байланысты ақиқат деп аталады, өзінің болжам түсінігі бола тұрып оларға жоғарғы табиғи ұқсастық тән, бұл жанмен мойындалатын нағыз ақиқат, құдай сезінген құдайы ақиқатпен ұқсастық бар бұл да нағыз ақиқат.

Томистикалық ақиқат – бұл ақыл болмысына сәйкестік, бірақ табиғи емес, болмысында құдаймен жаратылған. Сонымен, біз мұнда онтологиялық және логикалық мағынадағы ақиқатпен істес боламыз.

Логикалық шындық біздің пікірлерімізше онтологиялық – заттарға тән. Таным субьектісі заттардың өлшемі болмайды, оларға бейімделуі қажет, қарсы жағдайда олардың жаратушысы болуы керек. Сонымен, логикалық шындық ақиқаттың төменгі түрі болып табылып онтологиялық, құдайы ақиқатқа бағынады.
4. Ақиқат критериі.
Ақиқаттың томистикалық концепциясымен “ табиғи” білімнің ақиқат критериі тығыз байланыста. Фоманың пікірінше бұл критериі, әр таным субьектісінде кездесетін бірінші принципте болады. Бұлармен Аквинат ойлаудың жоғарғы заңдылықтары аталатын тепе – теңдік принципіне қайшы шығарылған үшінші және жеткілікті негізді түсінеді.

Бұл принциптер ақылда табиғи білім сияқты, бірақ біз оларды тәжірибе арқылы түсінеміз. Аквинский пікірінше, ойлаудың жоғарғы принциптері білім критерий ретінде ашылу бола алмайды, сол сияқты адам оларды тәжірибе арқылы табиғи айырмамен мойындайды.

Сонымен, томистикалық ақиқат критериі теологиялық мақсаттарға бағынышты және оның жетілмеуінің жаратушымен салыстырғанда адамның тәуелді екенінің дәлелі. Құдайы ақиқат,-деп жазады Фома,- барлық ақиқаттың шамасы. Құдай – бұл бірінші ақыл және бірінші түсінік объектісі болғандықтан, кез келген ойлы ақиқат оның шамасымен өлшенуі қажет.

Фоманың ойынша, адам тән мен жанның бірлігі. Тән мүмкіншілік функциясын атқарады, жан оның формасы, актісі. Дегенмен, жанның дербестігін және өлместігін қорғай отырып, Аквинат толық және толымсыз субстанциялық түсінік енгізеді. Толық субстанция болып, адам жан мен тән бірлігінде, ал жан бөлек алынғанда толымсыз субстанция болып табылады. Тән жанның құрсауы емес, керсінше олардың бірігуі- жан үшін игілік. Құдай, жанды жасап және оны адам ұрығына енгізіп, оның дербестігі мен өлместігі негізін құрайтын сол денеге бейімдейді.

Жер болмысы иерархиясы түрлерінде ол жетілген форма болып табылады, материясыз дербес, қабілетті тіршілік етеді, бірақ ол рухани тазалықтан төмен. Сонымен адам ортада орналасқан, яғни жануарлармен періштелер дүниесі арасында.

7. 
   Этика.
   

1. 
   Жауыздық қастық проблемасы. Теодиция.
   

Орта ғасырда феодолизм мен шіркеуге оның қарсы сипаттағы түрлі шерік қатушы діннен безген топтар іс - әрекет жасады. Томистік теодиция катарлар және томистік шерік қатушы діннен безген топтардың идеологиясына (саясатына) қарсы бағытталды.

Катарлар, материалды дүние өрінің табиғатымен жауыздық, рухани жауыздықтың өнімі, ал адам тәні оның бөлшегі болғандықтан өзінің шығу тегімен жауыздық және жек көруге тұрады деп жариялады. Тән мен жанның бірігуі соңғы үшін жарылқаушылық емес, керісінше жазалау, бұғау. Олай болса Христос адамға үлгі бола алмады. Бұл принциптерден шіркеу қажеттілігін теріске шығару оны материалды байлықтың жеке меншігі деп кінәлау туындайды.