Ауру атауларына байланысты сөздер

Ауру, дерт мағынасында айтылатын бейтап сөзін Түркістан тұрғындары қолданса (Байекең бейтап кісі еді ғой), сиқа сөзін Маңғыстаулықтар қолданған.

Тамақ ауруларының аттары: Баспақ тамақтан болатын ауру (Түркістан). Бақа тамақ тамағы асқынып, ірің шығып тұратын ауру. Ділбас (Павл, Көкш) 1. түйенің көмейінен ауыратын ауруының аты. 2. (Қост) адамда болатын ауру, тамақ ісіп, қызарып ауыруы.

Сүзек ауруын Түркістан тұрғындары делбезек десе, Маңғыстау қазақтары кезік деген, келте деп Алматы, Жамбыл облыстарының қазақтары атаған. Біз келсек Әліш келтемен ауырып жатыр екен.

Суық тиіп ауыратын аурулар: Желәспі суықтан болған кесел. Мен желәспімен ауырғанда күшәләны жонып, талқандап, мейізбен талқанға қосып он бір күн жегізіп емдеді (Түркістан). Аяздап қалу (Қарақ) суық тиіп ауыру. Гезік (Қарақ) тұмау, суық тигеннен болатын ауру. Жел ауру (Ақт) суық тиіп ауыру. Желге ауу (Алм) жел тию, суықтан шаншу тию.

Іш ауруларын былайша атаған: Күл кірне іші бүріп ауыратын ауру. Күл кірне жаста да, үлкендерде де болады. Күл кірнені емдегенде, пиалаға жылы күл салады. Үш жеріне қызыл дәрі, үш жеріне май салады. Жеті түрлі нәрсе қояды, ұн т.б дәндерден. Күлді толтырып салып «Әш кірне, суық кірне кірер болса, кірсе шығар болар. Әуелі құдай, құдайдан соң қурай, қурай. Өлі әруақ, тірі әруақ! Ем бола көр, шық, шық! Менің қолым емес, кірнешілердің қолы, әкім Лұқпанның қолы, шық, шық, кірне! » - деп шүберекпен жауып ауырған адамның ішіне басады. Ұшынды кірне іші бүріп ауыратын ауру, күл кірне. Бұрма іш ауру іші түйнеп ауыратын ауру. Бұрма іш ауруды кіндік түбінен саусақпен оңды-солды үш рет бұрап емдейтін бұрын. Сатқақ іш ауру іші өтіп ауыратын ауру. Сатқақ іш ауруды бұрын қаратікен тұзға шомылдырып емдейтін. Іш бұрғы іші бүріп ауыратын іш ауруының түрі. Ит тиген іші кеуіп кететін ауру түрі. Үңірек – іш ауру (Маңғыстау) [74]. Бұрнау. Іштің бүріп ауыруы (Маңғ). Бетеке (Қ.Орда, Ақт) іштің ісігі. Бетеке кетіп, бет қалар. Жерше (Шымк, Мақт) іші өтіп ауыру. Ыстық жерде жерше көп болады.

Құрқұлақ ауруының аттары: Деңгене (Жезқ, Семей). Деңгене болған адамның тісінің көк еті қанап, аяғын баса алмай, мешел боп қалады. Бүкіржік (Шымк). Көгала (Орал) діңгене, құрқұлақ.

Көз аурулары: Елі – көз ауруы. Әз (ҚХР) көз ауруы, ауыр қасірет, қайғыдан, көп жылаудан көздің көру қуатынан айырылуы. Гөр (Түрікм, Ташкент) соқыр. Гөр адамның көрген күні осы ғой. Кәри (Ақт, Атырау) су қараңғы соқыр. Соны көрмей тұрсың ба, бейшара, кәри екенсің ғой. Көзді кісі (Қарақ) екі көзі су қараңғы, соқыр адам. Көзі болу (Атырау) көз ауруына шалдығу. Мақан екі-үш күннен бері қарай көзі болып жатыр да.

Сырқат, науқас мағынасында сырқос//сұрқос,. дімкес//дімкәс, кінәрәт (Қост),кірбең (Алм) жеңіл-желпі сырқат, дімкәс. сөздері қолданылады.

Аяқ аурулары: Аяқ қораздану (Атырау) аяқтың ісіп ауыруы. Аяқсу (Орал, Семей) асқыну, аяқтың ауырлай түсуі.

Жындану, ауысуды 1. есалаң, есуас, делқұлы, суасы, манжу, мақауыс (Қостанай облысы). 2. миғула, кекес, жарымес, кеше (Атырау). 3. мәнжу, есалаң (Алтай.авт.обл) 4. әйтек (Шымкент обл) . 5. меңіреу, делбетап, нақұрыс, бедірек, жарымес (Алматы обл). 6. мәжүн, езмалта нәумесір, есуас (Семей обл). 7. кембағыл, миғула (Баянөлгей ауд) 8. мақау (Ақтөбе обл).

Қылтамақ ауруының жер ерекшелігіндегі диалектісі: Қылғыма (жамб обл, Шу ауд); қызылөнеш (Торғай обл, Жанкелді ауд); сарыауру (Алматы обл, Жамб ауд); сарамас (Қарақалпақ); тырыспай (Қызылорда обл, Арал ауд).

Буын қабыну (ревматизм): әруақ (Орал обл); сүйек тасу (Жамб обл); қансору (Орынбор обл); омал (Маңғыстау ауд);

Диалектолог Р.И. Аванесов диалектілік айырым белгілерінің пайда болу жолы әр түрлі дей келе, белгілі бір диалектілік жүйедегі кейбір айырым белгілер тілдегі басқа диалектілік жеке жүйелерге қатыссыз, байланыссыз болып келсе, бірде сол диалектілік жүйедегі айырым белгілерінің бірқатары басқа диалектілік жүйедегі сол типтес айырым белгілерге қатысты, байланысты болып келетініне тоқталады. Осыдан барып айырым белгілер қатыссыз, қатысты болып екіге бөлінетінін көрсетеді.

Белгілі бір диалектідегі тіл ерекшеліктерінің басқа диалектілік жеке жүйелерге қатыссыз болып келуінен сәйкессіз диалектілік ерекшеліктер пайда болады. Демек, сәйкессіз, сәйкесті диалектілік ерекшеліктер жеке диалектілік жүйелердегі тіл элементтерінің біріне-бірі қатыссыз я қатысты болып дамуының нәтижесі [75;30]. Олардың басқа диалектілерде мағына жағынан сәйкес келетін баламасы, яғни қарама-қарсы құбылыстары болмайды.

Жергілікті халықтың географиялық, кәсіби-шаруашылық, мәдени-рухани өмірі мен әдет-ғұрпындағы өзгешелікке байланысты бір сөйленісте белгілі бір ауру атауы басқа жерлерде кездеспеуі, айтылмауы, тіпті оған балама боларлық атаудың болмауы мүмкін. Осы құбылыс сәйкессіз диалектілік ерекшеліктерді туғызады. Мысалы: орал аймағында күбіртке сияқты тырнақ арасынан шығатын жараны қандыкерік деп атайды. Осы ауру атауы қазақ тілінің басқа сөйленістерінде жоқ.

Диалектілік материалдарға қарағанда қазақ тілінде бір-біріне жақын сөйленістерге ортақ сәйкессіз ерекшеліктер де кездесетіні байқалады. Мысалы: Қарақалпақстан аймағындағы қазақтардың тіліндегі сарамас (сары ауру) сөзі Оралдың Чапай өңірінде де кездеседі. Бірақ, бұл өңірде сарамас ауру атауы емес, ол сорлы, бейшара деген ұғымды білдіреді. – Ой, сарамас, сарамас, саған арам ас, - деп қарт біреуге күбірлеп, зілдене тіл қатады.

Оралда баланың туберкулез ауруын итие деп атаған. Осы атау Қазақстанның басқа сөйленісінде кездеспейді. Сол сияқты, Қостанай халқының тілінде күйдіргі ауруының шұбаты деп аталуы сәйкессіз диалектілік ерекшеліктердің көрінісі болып табылады.

Сәйкесті диалектілік ерекшеліктер белгілі бір диалектілік жүйедегі тіл ерекшеліктерінің басқа диалектілік жеке жүйелерге қатысты болып келуінен, яғни бір сөйленістегі белгілі бір құбылыстардың басқа сөйленістерінде соған қарама-қарсы тұрған, парапар құбылыстары болуынан туады. Мысалы: сары ауру, сар кезік, сарамас // сармас, сары гезік, сар ауру, сатық, сарылама сөздері сәйкес диалектілік құбылыстың сыңарлары.

Маңғыстау қазақтарындағы жергілікті ерекшеліктерді Ә.Кекілбаевтың шығармаларынан көптеп кездестіруге болады. Мысалы: қышытқы – қышыма. Қышытқыға шыдамағандар өздерін өздері осқылап үсті-бастарын жарақаттап далдұл қып тастады [76;263].

Бүкіржік – рахит болу (бойы өспей қалу). Қызылорда өңірінде бұл сөз құрғұлақ мәнінде қолданылады. Мысалы: Қыс тісінің арасына сіңір кірмесе, жаз таңдайына өңез қатпаса, қазекең бүкіржік боп орнынан тұра алмай қалады ғой [Кекілбаев, 245 б]. Қазақ тілінде кішірейткіш, еркелету, менсінбеу сияқты мағына беретін – шық//шік аффиксі бар. Ол оғыз тілдерінде – жық//жік болып айтылады. Сонда бұл жерде ж//ш сәйкестігі бар деген сөз.

Мысқыл – мерез жарасының бір түрі. ..... мысқыл жараны ыссылай тартқан күшік етінің былауы қағып түсед (265 б)

Басыр – соқыр, екі көзі көрмейтін адам. Ал бұның сол іргеге телмірген, есікке телмірген басыр күйі. Монтан (Жамб) қарақұрттың уын оқып қайтаратын адам.