Кітап жоғары оқу орындарының филология факультеттерінің сту- денттеріне, мектеп мұғалімдеріне және көпшілік оқырманға арналған
жүктеу/скачать 3,48 Mb. Pdf көрінісі
|
Рәбиға Сыздықова Сөздер сөйлейді
- Бұл бет үшін навигация:
- АЛА, АЛАША АТ
| АЛ ИІНДІК
. ХVІ ғасыр жырауы Доспамбеттің: Жазыда көп-ақ жортқан екенбіз Арғымақтың талдай мойнын талдырып, Үйде қалған арудың Ал иіндігін аудырып, – деген өлең жолдары бар. Мұндағы бұл күнде қолданылмайтын ал иіндік тіркесі нені білдіреді? Қазіргі де, бұрынғы да қазақ тіліне қатысты сөздіктерде тіркелмеген. Ел/ал/ елк/еліг деген сөздің ерте- де және өзге түркі тілдерінде «қол» деген мағынаны білдіретін сөз екендігі мәлім. Ел/ал негізінен «қол» мағынасында оғыз тобындағы тілдерге тән. Иін/иіндік сөздері «иық» деп түсіндіріледі. Сірә, ал иіндік / ел иіндік тіркесі «иықтан саусаққа дейінгі тұтас қол» деген жиынтық атау болса керек. Сонда жырау батыр Доспамбет жары- ның (аруының) құшақтаған қолын аударып тастап жорықта, дала- да (жазыда) көп жортқан екенбіз деп тұр, бұл тіркес негізінен ХV- ХVІ ғасырда жасап өткен ноғайлы-қазақ ақын-жыраулары тілінде кездеседі. АЛА, АЛАША АТ . Түркі тілдерінің осы күнгі сөздіктерінде ала сөзінің «ат, жылқы» мағынасы көп көрсетілмейді, өзге де сындық 28 мағыналарымен қатар, жылқының түсін білдіретіндігі айтылады. Қазақ тілінің екі томдық түсіндірме сөздігінде де, қазақша-орысша сөздіктерінде де ала дегеннің «ат» мағынасы көрсетілмейді. Тек 10 томдық түсіндірме сөздіктің I томында ала сөзінің 2-мағынасы көне, ол «жылқы ішінде көрнекті, жүйрік ат» деген мағынасын танытады. Шынында да, қазақтың эпостық жырлары мен өткен ғасырлардағы ақын-жырауларының мұраларында ала сөзі «ат», оның ішінде «аз- бан» ұғымында жиі кездеседі. Мысалы, «Алпамыс», «Қобыланды» жырларында: Ерлер мінер алаға , Көңілім толды санаға,.. Мінген аты ала еді, Қылшық жүнді қара еді... Махамбетте: Міне алмаған алаға-ай ... Ала сөзі, біздіңше, бұл мысалдарда жалпы «ат» (мейлі «көрнекті, жүйрік» болсын) дегенді емес, «азбан» дегенді білдіреді. Кейбір түркі тілдері сөздіктері алаша ( ала ) деген сөзді орысша мерин деп көрсетеді. Ал орыс тіліндегі мерин сөзі, Ушаков сөздігінің беруіне қарағанда, қалмақтың мөрін сөзінен алынған: мерин – ақтатылған айғыр (Ушаков, II, 186). Ала сөзі түркі тілдерінің қыпшақ тобында алаша вариантында жиірек қолданылған. Татар тілінде алаша -деген жолдарды оқимыз. Тіпті бұл жердегі алғаным сөзінде тәуелдік мағына жойылып кет- кенге ұқсайды, сөз осы тұлғада «қосақ, жар, әйелі, күйеуі» дегенге меңзейді. Алаша аттың басы деп, Қалмақты ердің қасы деп, – деген жолдарда Тарғын батыр жекпе-жекке шығатын қалмақтың «алты құлаш ала аты» алаша ат деп те аталады. Алаша вариан- ты Түрікменстан қазақтары тілінде түйенің будан тұқымын атауға жұмсалады (Диал. сөздік, 24). Сірә, «азбан» мағынасындағы ала сөзі – халық поэзиясында күшті, мықты жылқының символы, өйткені азбан – үйірге түсіп жүрген, яғни әбден есейіп, күш жиған еркек малдың ақтатылған кездегісі. Оның мықтылығы сондай – ол «ертеңнен шапса, кешке озған, ылди- дан шапса, төске озған томаға көзді қасқа азбан» болып суреттеледі. Сондықтан да батырлардың мінген мықты аты ала (азбан) болады. Батыр өзінің күш-қайратын танытқысы келгенде, «жылқы ішінде аламын» дейтіні де осыны дәлелдейді. Азбан мен ала сөздері – си- 29 нонимдер, бірақ поэзия тілінде жылқыға қатысты тұстарда жиірек қолданылатыны ала варианты болғанға ұқсайды. Өйткені азбан сөзі тек жылқыға емес, ақтатылған қошқарға, бұқаға да қатысты айтыла- ды. жүктеу/скачать 3,48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|