Кітап жоғары оқу орындарының филология факультеттерінің сту- денттеріне, мектеп мұғалімдеріне және көпшілік оқырманға арналған

-дай жұрнағы теңеуден гөрі, екінші жан сөзінің дәлме-дәл эквивалентін білдіру қызметін атқарып тұрған тәрізді. ШЫМ БАТЫП КЕТУ

жүктеу/скачать 3,48 Mb.

Pdf көрінісі

бет	111/267
Дата	08.09.2023
өлшемі	3,48 Mb.
	#180532
түрі	Бағдарламасы

1 ... 107 108 109 110 111 112 113 114 ... 267

Байланысты:
Рәбиға Сыздықова Сөздер сөйлейді

ШЫМ-ШЫТЫРЫҚ.

-дай
жұрнағы
теңеуден гөрі, екінші жан сөзінің дәлме-дәл эквивалентін білдіру
қызметін атқарып тұрған тәрізді.
ШЫМ БАТЫП КЕТУ.
Суға тереңдеп мүлде батып кеткенде,
шым батып кетті
дейміз. Мұндағы
шым
сөзі үстеу қызметінде бұл
күнде жеке жұмсалмайды, мағынасы да бейтаныстау. Көне түркі
тілдері сөздігінде
чом- (шом- /шым-)
етістігі «суға сүңғу, суға бату»
дегенді білдірген (ДТС, 153). Демек, шым сөзі де
бат-
дегеннің
мағыналас қатары екен, сонда бату-бату қосарынан келген сөздердің
бірі –
чому
көне (және кейбір өзге түркі тілдерінде сақталған) сөз де,
екіншісі – бату бұл күнде актив қолданыстағы сөз екен.
Чом- (шом-,
шым-)
түбірі қазіргі
шому, шомылу
сөздерінде сақталғанға ұқсайды,
ал шым бату дегендегі
шым
да –
шом-ның
фонетикалық варианты
сияқты, ол осы тұлғада тіркес аясында өзгеріп «сіріленіп» қалған.
ШЫМ-ШЫТЫРЫҚ.
Шым
деген тұлғаның және бір қолданысы
көңіл аудартады, ол –
шым толы,
шым-шытырық дегендегі мағынасы.
Мұндағы
шым (чым)
тұлғасының көне қолданыстағы 3-мағынасы
(қызметі) – сөз алды күшейткіш шылау. Мысалы, Қашқари сөздігінде
чым йиг
ет – мүлде шикі ет,
чым өл тон
– әбден су болған киім (ДС,
146-бет) дегенді білдірген екен. Бұл жерде шым батып кетті дегендегі
шым
сөзінен «мүлде, әбден» деген мағынаны көруге болады. Мүмкін,
бұл
шым
қазіргі қолданыстағы тым (өте, аса) сөзіне жақын келер ме
екен:
шым толы ~ тым толы ~ аса толы; шым- шытырық ~ тым
шытырық ~ әбден шытырық (шытырман)
деп айтуға да келетін
сияқты. Бұл – әзірше, жорамалымыз. Мұны таза этимологиялық
талдаулар шешіп бере алады. Қазіргі қазақ тілінде
шым
тұлғасымен

181
келген тіркестерде бұл сөз «өте, аса, тым» деген мағынаны анық
көрсетеді:
шым
батып кетті, шым толы, шым-шытырық бірақ
шым
тұлғасы осы қызметте кез келген сөзбен тіркесе алмайды, мысалы,
өте үлкен, аса қызық, тым мықты деген тіркестерді
шым үлкен, шым
қызық, шым мықты
деп ауыстыра алмаймыз. Осы күнгі тым сөзі,
сірә, дыбыс алмасуының нәтижесінде
шым
тұлғасынан пайда болған
болуы мүмкін. Демек,
шым
тұлғасының тым варианты бұл күнде ак-
тив: тым үлкен, тым қызық, тым мықты деп айта беруге болады
Шым
сөзі үстеу ретінде (
тым, өте, аса
) сияқты бүгінгі сөздіктерде
тіркелмеген. Бұл да
шым
тұлғасының көнелігін, актив қолданыстан
шығып, тек фразеологизмдер мен қос сөздер құрамында сақталып
қалғанын көрсетеді.

жүктеу/скачать 3,48 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 107 108 109 110 111 112 113 114 ... 267