ақ ту [Найманның падшаһы] Тайан ханның  тоқуз пайалы  ақ туқы бар ерді. АЛА БАРГАһ АҚ ОРДА –  ала тулы ақ орда

322
ұрпақтары иеленген: Бартан 
баһадур
, Субутай 
баһадур
, Тоқучар 
баһадур
, Иесуге 
баһадур
(Шыңғыс ханның әкесі).
БЕГИ/БЕГІМ/БЕГИМ – титул: 
бикеш
(әйел есімімен тіркесте 
келеді) Сойур Қоқты 
беги
, Алақай 
беги
, Йахшым 
беги
. [Чингиз 
ханның] улуғ қызы – Фужин 
беги
атлығ ерді.
БЕГІМ – титул: 
монғол, қазақ хандары әйелдерінің атағы, 
ханым
. Байм бегім (Шыңғыс ханның әйелі), Йахшы 
бегім 
(ол да), 
Дәдем 
бегім
.
БЕК – 1) 
әмірші, нойан, ханнан кейінгі екінші билеушінің 
атағы
; 2) 
ақсүйек, бекзада.
Бірі хан, бірі 
бек
болуб йүрүр ерді... Чин-
гиз ханда бу төрт 
бек
мағлум турур.
БЕК – титул: 
әмірші
. Андын [соң] Хоразми 
бек
болды. Андын Ха-
сан 
бек
болды. Андын Шейх Мамай мырза улусны биледі, әмма өзі 
бек
болмады. Мұса 
бекнің
оғлы Шейдақ 
бек
болды.
БЕК – жалқы есіммен келеді. Қадырберді хан білән Едіге 
бек
тоқуш қылдылар.
БӘНДӘ – басыбайлы адам. Ораз Мухаммед 
бәндәләрні
туснақдын 
алыб азад қылды.
БИ – 
ру, тайпа басшысы, билеуші, бек.
Тасуқа 
би
, Сейдой 
би
. 
Қадырғали 
би
, Қосум 
би
. Синонимі: 
бек
.
БОҚАУЛ/БАУРЧИ – 
хан сарайында ас-суды басқарушы.
Шыңғыс хан енгізген 10 түрлі қызмет иесінің бірінің атауы. Толағай 
бек 
баурчы
ерді, Онгур нойан уа 
боқаул
баурчы
ерді.
БӨЛӘК – 
сыйлық
. Ол елчілер өзләрі білән ақ саңқурлар, 
бөләклер
келтүрді.
БӨРТЕ – 
жылға, өзен тарамы
. Жайыкдан чықған Елек суы ту-
рур. Андын [йоқары] үч 
бөрте
чықар.
БҰЛҒАҚ – 
аласапыран
(қарсылық әрекет кезіндегі). Арикан 
Йеке... Ариц Букенің 
бұлғақында
өлді.
БҰЛҒАҚЛЫҚ – 
аласапыран кезең
. Ол уақтыда кім Ариқ Букенің 
бұлғақлығында
йығылып ерді.
БІТІЛУ – 
жазылу, баяндалу
. Ол хикайатны 
бітіділәр
. Бу мың асл 
насхада 
бітілген
йоқ ерді.
БІТІЛДІ – 
жазылды, баяндалды
. Нух ғалайассаламдын беру 
Оғузға дегәч... Чингиз хандын бұ заманға дегәч – тамамысы 
бітілді
.
ЕКЕ/АҚА – қара: 
ақа
.
ЕКЕЧІ – көне. 
Титул –
дәреже атауы
. Хатун титулы қызметтес, 
көбінесе қумаларға берілген. [һулагу ханның оғлы Йушмут] қумадын 
туғуб ерді, [қуманың] аты Нуқачин 
екечі
атлығ ерді.
БІТУ – 
жазу, баяндау
. Жочи ханның он төрт оғлының атларыны 
бітүдүк
.

323
ЕЛ – 1) 
ру-тайпалар одағы, мемлекет
; 2) 
күшпен не еркімен 
бағындырылған тайпа.
Ел болды
– бағынды, 
Ел қылды
– 
бағындырды. Ол уақтда да уйғурның падшаһы Иди Қут 
ел болып
Чингиз ханға қуллуқға келді.
ЕЛ БОЛУ – 
татуласу, бірлесу
. Аның білән 
ел болур
ердім.
ЕМЕЛДЕШ – 
емшектес
(бір әйелдің сүтін емгендер), гинонимі: 
көкілдеш, емшектес. Уақарачулары, аталық(лары), 
емелдешлері
хан 
хазратларының үстіне нисарлар қылдылар.
ЖҰДА БОЛДЫ – 
айрылып қалды, айрылды, жетім қалды
. 
Ораз Мұхаммед... секіз йашында улуғ бабасы Шығай хандын 
жұда 
болдылар
(жетім қалды). Уа Чингиз хан ол қыш Оң хандын 
жұда 
ерді
.
ЙАҒЫЛАШУ – 
жауласу
. Екінчі оғлы Алтан ерді. Чингиз чин 
білән 
йағылашты
, бір йарашты.
ЙАЗҒЫСЫН – 
жазда, жазғысын
. Чингиз хан бу йылларда 
йазғысын 
өз үйінде ерді.
ЙАЗЫ – 
дала, жазық дала
. Күнлерде бір күн Оғуз 
йазыға
аңла 
чықды.
ЙАЙЛАҚ, ҚЫШЛАҚ – 
жайлау, қыстау
. Мауази 
йайлақы
, 
қышлақы
берілді.
ЙАРАШМАҚ – 
келісімге келу
. Таңкут падшаһы ел болды. 
Иарашмақға
тіледі.
ЙАРАШМАҚЛЫҚ – 
жарасу, жараспақтық
. 
Йарашмақлықны
охшатыб елчі йіберді.
ЙАРЛЫҚ – 
бұйрық
(әскери). 
Йарлығына
ерміш йа қайталы му?
ЙАСАҚ – 
тәртіп, жосық
. Сізлер кім мен дін соң мен буйурған 
йасақны
бузманыз.
ЙЕҢГӘЛАТА АЛУ – 
жеңгелей алу
. Чарақа Бай соңқурның хату-
нын 
йеңгәлата алды
.
ЙЕСІР – 
тұтқын
. Келіңіз, бізнің малымызны, 
йесірімізні
алыңыз 
теп. [Чингиз хан] уилайат Таңқутны чапыб, бисйар 
йесір
келтүрді.
ЙЕСІР – 
тұтқын
. Аны һәм 
йесір
етіб алыб келген ерді.
ЙОСУН ЙАСАҚ – 
жөн-жосық, заң
. Уа 
йосун йасақ
йолунда ғақл 
уа кифайат тапмасалар.
ЙҮЗ БЕГІ, МЫҢ БЕГІ, ОН БЕГІ – Түркі-моңғон қауымдарының 
әскери бөлім (ондық, жүздік, мындық) басшылары. Соң улуғ болды. 
Йуз бегі, мың бегі 
болды.
ЙҮЗ ҰРУ – 
бет алу, бет алып жүру
. Менің сүңгәгімні турған 
сандуқны алыб, өз уилайытыңызға 
йүз уруңуз
.
ЙУРТ – 
жұрт, ел, халық, ұлыс
. Моғолстаннын 
йурты
кім бу 
тәнрәде бір біріне би уста ерді.

324
ЙІГІТЛІК – 
жас кез
. Атасы Қачиун 
йігітлік
де өлді.
КАЗИК – 
әміршінің жеке күзетшісі
. Синонимі – 
чора
. Бурғучы 
нойан Чингиз ханның 
чора
ағасы ерді.
КЕЧӘ – 
түн
. 
Кечәні
күндүз қылыб айтмай атланған. Чингиз хан 
бір 
кечә
уйқусында түш көрді.
КЕЧӘ КҮНДҮЗ – 
күні-түні.
Дайим 
кечә күндүз
бір кесә мәй ишсе, 
оны йад қылмады. Ол оғұл үч 
кечә күндүз
анасынын сүтін еммәді.
КИТАБСЫЗ ҚАУМ, КИТАБСЫЗ ХАЛЫҚ – термин: 
жабайы 
қауым
(
мәдениетсіз, яғни Құран, Інжіл, Тәурат сияқты кітаптары 
жоқ жұрт
). Ол замандын соң атрак алам 
китабсыз
қаумда тарих йоқ 
ерді. 
Китабсыз
күн туғушындағы халық оның нәслі турур.
КӨПӘЛУ – 
көбею
. Өсе өсе бурунғы хадинге келді, 
көпәлді
.
КӨШЕ/КӨШӘ – 
тұрған орын, мекен, жер
. Нечүк ұлуғлар дын 
йырақ болуб бір 
көшеде
екі оғлы білән біргә олтуруб көп насихатлар 
айды. Һәрбір 
көшеде
озғун болған ләшкәрні өзіне йығды. Андын ба-
рыб бір 
көшеде
йықылды.
КҮН ТУҒУШ – 
күншығыс
. Йафесні 
күн туғуш
таба йіберді.
КҮРЕН – 
мың үйлі ауыл.
һәр бір 
күренде
мың үйлүк халқ [бар] 
ерді.
КҮЧ БЕРУ – 
жақтасу
. Шул қаум... раст көңлі білән Чингиз ханға 
күч берділер.
ҚАЛ’А – 
елді мекен, кішігірім қалашық
. ...анларның нечә 
һазар 
қал’асын
алыб... Қырым білә түркнің һәр бір суын, йайлағын, 
қонушын алыб.
ҚАРА ХАЛҚ – 
қара халық, бұқара
. Кермен шаһарының беклері, 
мырзалары, 
қара халқы
– екі йүз кіші анда хазр ерді.
ҚАРАУЛ – 
ұрыс-соғыста жау жолын бақылайтын топ
. Тоқучар 
нойанны екі мың атлығ білән 
қараул
қойды.
ҚАРАЧУ – термин: 
ханның кеңесшісі, сановник
(ал соңғы бір-
екі ғасырда қазақ тілінде 
қарашы
сөзі «тәуелді, бағынышты, қара 
халық өкілі» деген мағынада жұмсалған). Барча 
қарачу
, беклердін 
улуғрағы ол ерді. Аның оғланлары бисйар бар ерді. Тамамы 
қарачу
улуғ ерді, чора ағасы.
ҚАРАЧУ УЛУҒЛАР – 
қарашы ұлықтар.
Андағ кім әгәр 
қарачу 
улуғлары
Чингиз хан заманында бар ерді.
ҚАРЫНДАШ – 1) 
туыс, рулас
. Бағзи 
қарындашлары
білән бір 
еділәр. Нурин ақтачы шуның 
қарындашлары
турур. Чингиз ханның 
улуғ хатуны Бөртә Фужин аларның 
қарындашы
ерді.
ҚАРЫНДАШЛАР – 
туысқандар, руластар
. Харан баурчы... 
Меңгү ханның хизматында ерді, анларның 
қарындашлары
ерді.
ҚОНАҚЛАУ – 
қонақ ету
...меһманны йахшы 
қонақлағай
.

325
ҚАУМ – 
тайпа, ел, тайпалар одағы
. Чингиз хан заманында бар-
ча қыйат 
қаумын
Чаңшиут башлар ерді. ...
қаумлары
бисйар үкүш көб 
турур.
ҚОРУҚ-И БУЗУРГ – 
үлкен қорық
. Өз йерінде бурун уақтда 
жаһат 
қоруқ-и бузург 
та’ин буиуруб ерді.
ҚОРЧЫ/ҚУРЧЫ – 
әміршінің
садағын алып жүруші, құршы, 
оққағар 
(телохранитель). (Шыңғыс хан енгізген он түрлі қызмет 
иесінің бірінің аты) 
Қорчыларға
буйурды.
ҚУМА/ҚҰМА – 

жүктеу/скачать 3,48 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: