Экологиялық әсер.Экологиялық тұрғыдан алғанда, биотикалық факторларға әлсіз иммунитеті бар сорттар мен будандарды өсіру пестицидтік жүктемені 30-50% - ға дейін төмендетуді қамтамасыз ете алады, ресурстарды үнемдеуге және өсімдіктерді қорғауды экологияландыруға ықпал етеді.
Ауыл шаруашылығы дақылдарының жаңа сорттарының әзірленген тұқым шаруашылығы жүйесі өндірістік жағдайларда өнімділікті 10-15% - ға арттыруға мүмкіндік береді. Тұқым шаруашылығының толық схемасын жолға қою бірінші жылы шаруашылықтарға қажеттіліктің 10-20% – ын, екінші жылы-20-30% - ын және үшінші жылы барлық материалға қажеттіліктің 40-50% - ын элиталық тұқымдармен қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
2021-2023 жылдарға арналған бағдарламалық-нысаналы қаржыландыру шеңберінде «Қазақстанның әртүрлі аймақтары үшін оларды өңдеу технологияларын әзірлей отырып, био және IT технологиялар жетістіктері негізінде жеміс-жидек,жаңғақ жеміс дақылдары мен жүзімнің сорттары мен будандарын құру» ғылыми-зерттеу жұмысына арналған № 9 Техникалық тапсырма
1. Жалпы мәліметтер:
1.1. Ғылыми, ғылыми-техникалық бағдарламаға (бұдан әрі – бағдарлама) арналған мамандандырылған бағыттың атауы: Қарқынды егіншілік және өсімдік шаруашылығы (астық, майлы, дәнді бұршақты, мал азықтық, жеміс-көкөніс дақылдары).
2. Бағдарлама мақсаты мен міндеттері
2.1. Бағдарлама мақсаты: Әлемдік өсімдік алуантүрлілігін, классикалық селекция әдістерін, молекулярлық биологияны пайдалана отырып, жеміс, жидек, жаңғақ жеміс дақылдары мен жүзімнің жоғары өнімді және стресс факторларына төзімді сорттары мен гибридтерін құру және оларды жедел дамыту есебінен ҚР АӨК өнімділігін арттыру .
2.1.1. Алға қойған мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер орындалуы тиіс:
2.1.1.1. Био және IT-технологиялар жетістіктерінің негізінде, оларды әр түрлі аймақтарға өсіру технологияларын әзірлей отырып, жеміс-жидек, жаңғақ-жеміс дақылдары мен жүзімнің сорттары мен будандарын жасау
- қарқынды түрдегі жоғары өнімді екпелер үшін Биотехнология, генетика, биохимия, физиология жетістіктері негізінде құнды қасиеттер кешені бар жеміс, жидек дақылдары мен жүзімнің бәсекеге қабілетті сорттарын жасау;
- IT-технологияларды қолдана отырып, отандық селекцияның алма сорттарын клондық микропропагациялаудың технологиялық регламентін әзірлеу;
- молекулярлық маркерлер негізінде шекілдеуік бақтарын қорғаудың биологиялық жүйесін және сорттардың бактериялық күйікке төзімділігін зерттеу;
- молекулярлық-биологиялық әдістерді пайдалана отырып, жергілікті селекцияның жеміс дақылдарының бағалы сұрыптарының тамыр-қопарғыш комбинацияларының үйлесімділігін зерттеу;
- қарқынды бақтарға арналған тас жемістерінің тамыр-сорттық комбинацияларын өсіру және іріктеу технологиясын әзірлеу;
- бау-бақша саласын дамыту үшін Қазақстанның агроклиматтық ресурстарын бағалау;
- таңдалған M. Sieversii формаларында және алма ағашының клондық қораларында апорттың үздік клондарын өндіруді ұйымдастыру;
- жабайы Сиверс алмасының (M. Sieversii) мекендеу орындарында (in situ) табиғи жаңаруына кедергі келтіретін биотикалық факторларды зерделеу және Жоңғар және Іле Алатауы жағдайларында олардың теріс әсерінің алдын алу бойынша алдын алу шараларын әзірлеу
- тәлімбақта және жас тіреусіз бақта алма көшеттерінің тәжін қалыптастыру тәсілдерін бағалау;
- сақтау кезінде жергілікті сорттардың алма жемістерінің ауруларынан болатын шығындарды азайту үшін қорғаныс шараларын әзірлеу.
3. Стратегиялық және бағдарламалық құжаттардың қандай тармақтарын шешеді:
ҒЗТКЖ жүргізу АӨК дамытудың 2017-2021 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының негізгі мақсаттары мен міндеттеріне бағдарлануға тиіс.
Қазақстан Республикасының Президенті Қ. Тоқаевтың 2019 жылғы 2 қыркүйектегі Жолдауы.
"Сындарлы қоғамдық диалог-Қазақстанның тұрақтылығы мен өркендеуінің негізі" 2030 жылға қарай суармалы жер көлемін 3 млн.гектарға дейін ұлғайту және ауыл шаруашылығы өнімдері көлемінің 4,5 есе өсуін қамтамасыз ету.
Мемлекет Басшысының 2018 жылғы 10 қаңтардағы "Төртінші өнеркәсіптік революция жағдайындағы дамудың жаңа мүмкіндіктері"атты Қазақстан халқына Жолдауы.
Мемлекет Басшысының 2012 жылғы 14 желтоқсандағы "Стратегия" атты Қазақстан халқына Жолдауы.
"Қазақстан-2050": қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты".
2017 жылғы 12 желтоқсандағы № 827 "Цифрлық Қазақстан" мемлекеттік бағдарламасы.
4. Күтілетін нәтижелер
4.1 Тікелей нәтижелер:
4.1.1.1. Бағдарламалық қамтамасыз етудің негізінде клондық микропайдаланудың биотехнологиялық регламентін жетілдіре отырып, қарқынды тұрпатты өнімділігі жоғары екпелер үшін құнды қасиеттер кешені бар жеміс, жидек дақылдары мен жүзімнің бәсекеге қабілетті сорттары құрылуға тиіс.
Су режимі мен зиянды организмдерден қорғаныс жүйесін оңтайландыра отырып, қарқынды ерте пісетін және тірек емес бақтарда алма жемістерін өндірудің тиімділігін арттыру керек. Бақша жеміс бере бастағанда алма ағашының таңдалған формаларында апорттың сорттық-тамырлық комбинацияларының өнімділік әлеуетін іске асырудың биологиялық ерекшеліктері зерттелуі керек. 116 қиылысу комбинациясы, 60 элиталық будандардың бастапқы сұрыпталуы жүргізілуі керек. Селекциялық процесті жеделдету әдістері сыналуы тиіс. Ұлпа мәдениетіне алманың 5 бағалы сұрыбын - Айнұр, Восход, мақсат, Апорт және Алтын Делишесті енгізу, алма ағашының 5 сұрыбының ядросын бөліп алу, оларды генотиптеу үшін SSR маркерлерін іздеу қажет.
Тәлімбақтың бірінші алқабы Қазақстан үшін өріктің, шиенің, қызылшиенің вегетативті + +түрде көбейетін жаңа қораларымен отырғызылып, олардың өмір сүру деңгейін бағалау керек. Бағалануы тиіс желтоқсандағы арақ көмегімен экспресс әдістерді низкорослость, әлеуетті өнімділігі, қысқа төзімділігі, засухоустойчивость. Сүректенген, жартылай сүректенген және жасыл кесінділерден тас жеміс дақылдарының клондық діңді телітушілер отырғызылуы,олардың жерсінуі бағалануы тиіс.
Бақшалардағы алма ағаштарының тамырлы комбинациясына баға беру керек.Жеміс, жидек дақылдарының 15 сорттары және 3 жүзім құрылуы керек. Патент алуға 16 өтінім берілуі тиіс, селекциялық жетістіктерге 9 патент алынды. 6 га алаңда көрсетілім бағы және 1,5 га жүзім отырғызылуы тиіс.Жеміс, жидек дақылдары мен жүзімнің перспективалы сорттарының 40 мың көшеті өсірілуі тиіс. Жергілікті селекцияның алма ағаштарының бағалы сұрыптары мен діңді in vitro іріктеу және оқшаулау жүргізілуі тиіс, яғни өндіріске енгізу және аналық алқаағаштарды отырғызу. Design–Expert®қолданбалы бағдарламалық қамтамасыз етуді пайдалана отырып, блониді клондық микрокөтеру кезінде ортаның оңтайлы құрамын анықтау үшін эксперимент модельдері әзірленуі тиіс.
in-vitro әмбебап қоректік ортада жергілікті селекцияның 5 жаңа алма сорттары және 20 енгізілуі тиіс.
Web ofScience деректер базасының квартильіне (Q1, Q2, Q3, Q4) кіретін немесе Scopus базасында Cite Score бойынша процентильі бар рецензияланатын ғылыми басылымдарда 12 ғылыми мақала, оның ішінде кемінде 3 мақала, басылымдарда кемінде 30 мақала жариялануы тиіс, ҚР БҒССҚК ұсынған және 2 ұсыныс әзірлеу.
4.2. Соңғы нәтиже:
Жүргізілетін зерттеулер шаруашылық-пайдалы белгілер кешеніне ие жаңа бастапқы материалды, нысандар мен желілерді құрудан; ауыл шаруашылығы дақылдарының генетикалық қорын байытудан; генетикалық және биохимиялық деңгейде зерттеулерді сүйемелдейтін жаңа теориялық әзірлемелер мен әдістерден тұрады.
Селекциялық жұмыстардың практикалық маңыздылығы олардың сандық сипаттамалары бойынша өсірілетін сорттардан едәуір асып түсетін дақылдардың сапалы жаңа сорттарын құруда және шаруашылықтарды өнімділіктің тұрақты өсуіне мүмкіндік беретін түпнұсқа тұқымдармен қамтамасыз етуде көрінеді.
Қазақстанның 5 агроклиматтық аймақтары үшін ауыл шаруашылығы дақылдарын өсіру технологияларын әзірлеу, трансферттеу және бейімдеу негізінде Егіншілік мәдениеті жетілдірілуі тиіс.
Бағдарламаның нәтижелері индустрияландыру қарқындылығының күшеюіне және Қазақстанның аграрлық секторының экономикалық күрделілік индексін арттыруға, технологиялық процестерде IT-технологияларды қолданудың өсуіне және ауыл шаруашылығы өндірісінің тиімділігін арттыруға ықпал етуі тиіс.
Осы бағдарлама нәтижелерінің күтілетін экономикалық тиімділігі жаңадан құрылған сорттар мен будандардың жоғары өнімділігіне байланысты қосымша пайдадан көрінеді, алдыңғы аналогтарға қарағанда кемінде 10%, бірдей шығындар бірдей.
МемСТ талаптарына сәйкес келетін сапалы тұқымдарды, экологиялық пластикалық және экологиялық тұрақты сорттарды өндіру елдің әр түрлі аймақтарындағы тауар өндірушілерге жоғары және тұрақты өнім алуға мүмкіндік береді.
Нысаналы қаржы қаражатын бөлу Қазақстанның ішкі нарығын отандық селекцияның сұрыптары мен будандарының тұқымдарымен молықтыруға жәрдемдесетін болады.
Өндірісте отандық жоғары өнімді сұрыптарды пайдалану шикізатпен, қайта өңдеу өнеркәсібін неғұрлым толық қамтамасыз етуге, жаңа жұмыс орындарын құруға мүмкіндік береді.
Жаңа сорттарды енгізудің әлеуметтік әсері – бұл экспортты ұлғайту өндіріс пен қайта өңдеу өнеркәсібінде жаңа жұмыс орындарын құру және соның салдарынан жалақының өсуі, халықтың төлем қабілетін арттыру, әлеуметтік шиеленісті азайту, Қазақстанның халқын отандық өндірістің сапалы және арзан ауыл шаруашылығы өнімдерімен қамтамасыз етуді шешу.
Ауыл шаруашылығы дақылдарын қайта өңдеу өнімдері халықтың күнделікті тамақтануының ажырамас бөлігі және жануарларға арналған жоғары сапалы азық болып табылады.
Бағдарламада селекцияда генетикалық әртүрлілікті сақтау, пайдалану, өңірлердің агроклиматтық жағдайларына бейімделген ауыл шаруашылығы дақылдарының сорттары мен будандарын жасау саласындағы көшбасшы халықаралық ұйымдар тартылатын болады.
Бағдарламаны іске асыру процесінде Қазақстанның ғылымы мен өндірісі үшін үздік студенттерді, магистранттарды және PhD докторанттарын тарту есебінен білікті кадрлар даярланады, қазіргі заманғы кәсіби дағдыларды меңгерген жас мамандарды ұлғайту бойынша іс-шаралар өткізіледі; біліктілікті арттыру бойынша оқыту іс-шаралары (тағылымдамалар,тренингтер-курстар және т.б.) үнемі өткізілетін болады.
