«Көркем аударма шеберлігі» пәні Көркем аударма шығармасы
жүктеу/скачать 0,96 Mb.
|
Аударма алеми
| Аршындап бурыл гуледі,
Табаны жерге тимеді. Тау менен тасты өрледі... Көлденең жатқан көк тасты, Тістеп тиген тұяғы, Саз балшықтай иледі. Сеңгір-сеңгір таулардан, Секіріп бурыл жөнелді... ... Омырау тері көпірді, Бурыл көкке секірді. Арандай аузын ашады, Аяғын топ-топ басады. Бір төбенің тозаңын, Бір төбеге қосады. Орысшасына зер салайық: Вдоль ушей его катится пот, Он летит, и бугристом земли,. Он копытами не достает, На пути повстречает скалу Он скалу превращает в золу, То не бег, то орлинный полет, Приближает он дального даль, Стали уши ею острей, Чем камыш на речном берегу. Көрнекті фольклоршы ғалым М.Ғабдуллин «Тайбурылдың шабысы» — қазақтағы батырлар жырының аса сұлу, өте шебер суреттеген асқар шыңы” деп бағалайды. Шындығында да тайбурыл шабысын оқып отырған оқырман қиялымен пыраққа мінгендей әсерде қалады. Алайда орысша аудармада тек қыран құстың самғауына ғана баланғанымен, сеңгір таулардан асуы көкке секіруі т.б. қасиеттерінің сипатталуы, ұлғайту тәсілімен жасалған ерекшелігі жетпей қалған. “Тау мен тастан өрлегені» — бугристой земли яғни адырлы, жота, белдерден заулап ұшып бара жатқанға телінген. Көк тасты дегенді аудармашы түсінбей (скала) жартас деп алған. Оқырман ұғымында тұлпар жартастан-жартасқа секіріп жүргендей елестейді. «Көк тасты тұяғының саз балшыққа айналдырғаны түпнұсқада нақты көрсетілсе, аудармашылар жартасты күлге айналдырды” деп теңеген. Орыс оқырманы тұлпардың тұяғынан от шашып тұрған деп түсінуі де мүмкін. Сонан соң тұлпар құлағын қамысқа теңеудегі «чем камыш на речном берегу» деп қамыстың өзен жағасында өсетінін айту артық. Қамыстың қайда өсетінін кім білмейді. Аудармашылар «тозаң» дегенді, сірә «зола» деп алса керек. Түпнұсқамен салыстыра сараласақ, аударманың жолма-жолдық нұсқадан жасалуы өз алдына, аудармашылардың фольклор табиғатымен жете таныс еместігін айғақтайды. Ана тілінің байлығын терең меңгерген, ұлттық ауыз әдебиетінің керемет құндылығын түсінген аудармашы ғана оны ұлттық көркемдік құндылық деңгейінде жеткізе алады. 1978 жылы Ш.Айтматов Ташкент теледидарында сөйлеген сөзінде «Манас» эпосының өзбекше аудармасы нағыз қызығушылық туғызғанын, өзбек тіліндегі тың интерпретациясымен оны түпнұсқадан да терең түсінетінін айтқан. Ә.Науайдың «Фархад пен Шырыны», «Ләйлі-Мәжнүн», «Бес хамса», «Құс тілі» шығармалары және рубай, газел, туюгтарының орыс тіліне тамаша тәржімалану себебі, керемет фольклор аудармашылары Л.Пеньковский, А.Тарловский, В.Державин, С.Иванов т.б. үлкен еңбегінің жемісі Л.Пеньковский аударған «Алпамыс» 6 рет, Ә.Науаидың «Фархад пен Шырыны» 10 рет қайта басылған. Бұль табыс жайдан жай келген жоқ. Л.Пеньковский аудармашылық таланттың филологиялық біліммен тығыз астастыра білді. Оның үстіне өзбек фольклор ғалымдары, аудармашылары құнды мұралардың аудармадағы қадір-қасиетін жоғлмауына жауапкершілікпен атсалысқан. Академик А.С.Орлов соғыс жылдары қоныс аударған. Солтүстік Қазақстан өңірінде ғалым халқымыздың эпикалық мұраларын зерттеумен айналысқан. 1945 жылы Москвадан «Казахский героический эпос» атты монографиясын шығарған. Бір ерекшелігі А.С.Орлов бұған дейін аударылған «Алпамыс», «Қобыланды», «Ер Тарғын», «Ер Сайын», «Шора батыр», «Қамбар батыр», «Едіге батыр» туралы эпикалық мұралардың аудармасымен танысып қоймай, өзі де аударма жасап көрген. Бірақ ол сәтті шықпады. Алайда автор алдымен эпостарға толық әдеби талдау жасап барып, содан кейін мәтіндік тұрғыдан зерттеген. Сөйтіп эпостың орысша аудармасына көзқарасын білдірген. Академик-ғалым аударма қазақ эпосының поэтикасын беруге дәрменсіз деп тауып, аудармада фольклорлық шығармалар тілінің, батырлық жырлардың ырғақтылығы, бейнелілігі және поэтикалық мәнері сақталмағандығын орынды көрсеткен. Автор кей тұста аудармашылардың да бұған неге барғанын анықтаған: «… некоторые отклонения от подлинника свойственны каждому литературному художественному переводу, а … в казахскую ритмику понять и передать приемлемо – большой труд». Дегенмен, қазақ эпосын аударудың қиындығын алға тарта келіп, кейбір түпнұсқадан ауытқыған тұстарын дұрыс көрсете білген. Зерттеуші қазақ эпосы мен орыс былиналарынан бірқатар ұқсастықтар табады. Мәселен батырлардың сенімді серігі – аттың суреттелуі, бейнеленуі «Тайбурыл шабысын» жоғарыда талқылап кеттк. Орлов фольклорлық аударманы жолма-жол аударма жасауы арқылы салыстырып саралаған. Бұл әсіресе, “Ер Тарғын” жырын зерттеуден байқалады. Сонымен бірге ғалым әр эпостың тарихи негізін іздеуге ұмтылған. Едігеге қатысты зерттеулерінде тарихи сараптау қамтылған. Демек, фольклор аудармашысы тілді, дінді, тұрмыс-салт, әдет-ғұрыпты білумен бірге, халық тарихымен жете таныс болу қажеттілігі айқындалады. Батырлық жырлардың өзі де белгілі бір тарихи кезеңдегі оқиғалардан туындағандықтан, аудармашылардың фольклоршы, зерттеуші әрі тарихшы болуы да заңдылық іспетті. Түркі фольклорлық мұраларын, әсіресе батырлық эпосын зерттеуге белгілі түрколог ғалым В.М.Жирмунский де зор көңіл бөлген. Біздің эпостық мұраларымыздың жоғарғы әдеби құндылықта аударылмау себебі де — аудармашылардың әзірліксіз келуінен, тілді, ұлттық тарихи дамуын және фольклорлық қазыналарымыздың көп нұсқалылығын, көркемдік, эстетикалық құндылығымен толық әрі терең таныспауынан. Мұнымен бірге сол кезеңде жасалған жолма-жол аудармаға ұлттық фольклор зерттеушілердің қатыспауынан. Фольклор аудармасының ұлттық әдеби құндылық деңгейінде табылуы, сөз жоқ, сол ұлт әдебиетін, тілін, тарихын, этнографиясын, ежелгі әдеби мұраларын жақсы білетін, соған жан-тәнімен берілген аудармашының ғана үлесі. Ежелгі орыс әдебиетінің ХІІ ғасырдағы ескерткіші «Игорь полкы туралы сөз» жыры — ұлттық тарихи әрі мәдени сипаттағы мұра. Мұнда түркі сөздері жиі ұшырасады. Мұны орыстың қазіргі тіліне бейімдеп Д.С.Лихачев аударса, қазіргі неміс тіліне бейімдеп Райнер Мария Рильке тәржімалаған. Бір қызығы «Игорь полкы туралы сөзді» Д.Семеновский де өлең түрінде аударуға ұмтылған Л.Озеров тұжырымдағандай, аударма оның поэтикалық дәлдікпен қызықты оқылуы — аудармашының ежелгі орыс өнерін терең білетіндігінің нәтижесі. Жырдың эпикалық қарымынан гөрі лирикалық табиғаты айқын танылған. Аудармашы ақын ежелгі әдеби ескерткішті аударудың өзіндік тың тәсілін қолданған. Жалпы «Игорь полкы туралы жырдың» ежелгі тілден аударылған 50 нұсқасы бар. Әр аударма әрқилы. Әр аудармашының түсінігіне, талантына, әдеби мұра табиғатын тереңнен меңгеру деңгейіне қатысты. “Игорь полкы туралы сөз” — қаншама ақын, прозаик, тарихшы-ғалымдарды бұрыннан қызықтырып келген. Кезінде көрнекті ақындар Жуковский, Майков, Мейе талантын осы шығарма аудармасына жұмсаса, кеңестік заманда С.Шервинский, И.Новиков, Г.Шторм, М.Тарловский, Н.Заболоцкий т.б. ондаған ақын аударды. Н.Городецкий, В.Звягинцова т.б. ақындар: “Ярославнаның жоқтауы” атты үзіндіні аударды, қайта әңгімеледі. Қайта мазмұндады. Осынау халықтық эпос аудармасы жөнінде түрлі пікірталастар туып, әр нұсқасының тәржімалануы төңірегінде қаншама ойлар, өткір сындар айтылды. Осының бәрі бір-ақ мақсатқа көзделді. Ол — құнды мұраны өзіндік табиғатында бүгінгі ұрпаққа жеткізу. Зерттеушілер анықтағандай, түркі және славян тілдерінің арасындағы өзіндік ықпалының тарихта 5 кезеңі болумен бірге, ғұн, сақ, түркі халықтарының тілдері диалектілерінің кездесуі жырды аударуда тарихты терең білудің маңыздылығын көрсетеді. «Князь Игорь» туралы жырды 1930 жылы С.Мұқанов қазақ тіліне аударса, Б.Аманшиннен кейін үзіндісін аударған 2004 жылы Н.Айтұлы қайта тәржімалады. Алайда осы аудармаларды саралап, талдап, нақты бағасын беру қажеттілігі де зор. Бұл – аударма зерттеу ғылымының ең басты міндеті. Көрнекті фольклоршы ғалым, академик Р.Бердібай: «Қазақ ауыз әдебиетінің таңдаулы нұсқаларын басқа тілдерге, соның ішінде орыс тіліне аудару өте маңызды жұмыс. Жазба әдебиетіміз сан жағынан қаншама шарықтап өсті десек те, көркемдік қазынамыздың салмақты жағы фольклорда жатқанын мойындамауға болмайды. Дүние жүзінің көркемдік көріліміне, сынына татитын эпикалық жырлар, ертегілер, аңыз-әңгімелер, әпсаналар, шешендік сөздер мен толғаулар бізде мол» — деп халық ауыз әдебиетінің баға жетпес құндылықтарына ғылыми түсінік беріп, мәтіндік жағынан саралап, жүйелеп, қайта аудару мәселесін қозғайды. Қазақ фольклорының аударма антологиясын жасап, басқа елдерге тарату — тәуелсіз еліміздің өткен өмірін пайымдауға, бағалауға, бастар игі қадам. Ұлттың болмыс-бітімін, әдет-ғұрпын, тарихын, тілінің түпкі байлық көзін, халықтың эстетикалық мұратын танытудың бірден бір тиімді жолы. 1972 жылы Мәскеудегі “ССРО халықтарының эпостары” сериясымен «Қобыланды батыр» жыры шықса, 2003 жылдан бері «Еуразия халықтарының эпостары» деп өзгертілген бұл сериямен «Қозы Көрпеш – Баян сұлу», «Қыз Жібек» лироэпостары қайта жарияланды. Бұл басылымның жауапты редакторы академик С.Қирабаев және Ресейдің көрнекті ғалымы Е.Поцелуевский. Фольклорлық шығармалар аудармасындағы бұрынғы қателіктер қайта түзетіліп басылуда. Бұл қадамды жалғастыру маңызды. Өйткені қазақ эпостары толығымен жаңа аударма жасауды қажет етеді. Біздің фольклор әлемдегі ең бай, сұлу, нұсқалы, құнды қазына. Фольклор аудармасында көңіл бөлетін шығарманың басты сипаттары. Фольклор жанрының мазмұндалу ерекшелігі және аудармалық нұсқалары. Қазақ фольклорының аударылу тарихы және қазіргі аудармалардың айырмашылықтары. В.Потапованың “Қозы Көрпеш Баян сұлу” лироэпосын аудару тәжірибесін талдау. Фольклорлық мұраларды тәржімалаудағы әлемдік аударма дәстүрі мен бағыттары. Фольклор шығармаларындағы қателіктердің туындау жағдайлары. жүктеу/скачать 0,96 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|