Кұралы. Орал: М.Өтемісов атындағы БҚм у бак, ж эне баспа орталығы, 2007

Батыс Қазакстан облысында қырыкбуындардың келесі түрлері кездеседі: 
Equsetum 
arvense, 
E.palustris, 
E.syevestris. 
E.pratense, 
E.helecharis. 
E. 
ramosissimum, E. hiemall.
ПАПОРТНИК ТӘРІЗДІЛЕР бөлімі - Polypodiophyta
Ж оғарғы сатыдағы есімдіктердің ежелгі тобы, қазба калдыктары карбон, 
силур дәуірлерінен бастап белгілі. Папоротниктәрізділер ездерінің даму 
деңгейінің шыңын таскөмір дэуірінде өткізді. О лар бізге таскөмір ретінде 
жеткен, кезіндегі алып ағаштар (сигиляриялар, лепидодендрондар, каломиттар) 
болып табылады. Папоротниктэрізділердің 10 мыннан астам түрі белгілі.
Мүктәрізділермен 
салыстырғанда 
папоротниктэрізділердін 
барлык 
мүшелері бар. Ішкі күрылымы күрделенген. Сонымен катар мүктәрізділерден 
тағы бір ерекшелігі - даму циклінде, папоротниктэрізділерде спорофит басым. 
Өсімдіктін өзі (папоротник, кырыкбуын, плаун) - спорофит (оның денесінде 
бірінші 
споралы 
спорангия 
түзіледі). 
Редукциялы 
бөліну 
нәтижесінде 
спорангиялардан 
гаплоидты 
споралар 
түзіледі. 
Спорангиядан 
споралар 
шашылып жерге түседі де, колайлы жағдай туган сәтте өркендеп өскін - 
гаметофитке айналады. Гаметофит пішіні эртүрлі (жіпш етәрізді, таспатәрізді 
жэне т.б.). көлемі де эралуан (2-3 мм, тиын тэрізді), өмір сүру ұзактыгы да 
эртүрлі (бірнеше аптадан 15-20 жылға дейін), өмір сүру ж ағдайлары да эртүрлі 
жербетінде (папоротниктер, кырыкбуындар), жерастында (плаундар) өседі. 
Өскіндерде архегония мен антеридиялар пайда болады. Бір өскіннін бойында 
жыныс мүшелері дамып 
(усасыр папортник), косжынысты болуы мүмкін 
немесе әртурлі дараларда өсіп (кырыкбуын, сальвиния) екіүйлі болуы да 
мумкін. Архегония мен антеридия дамып-ж етілгеннен кейін сулы орта болған 
жағдайда ұрыктану процесі жүріп, зигота пайда болады. Диплоидты зиготадан 
жаңа 
өсімдік 
өсіп 
шығады. 
Әртүрліспоралы. 
П апоротниктердін 
бір 
спорангиясында бірдей споралар түзіледі - теңспоралылар (плаун, кырыкбуын, 
усасыр папоротник), ал баскаларында бір спорангияда көптеген ұсак 
микроспоралар түзіледі де, одан антеридиялары бар аталы қ өскін пайда болады, 
ал екінші спорангиядан 4 ірі мегаспоралар (макроспоралар) пайда болып, 
архегониялы аналык өскінге айналады. Әртүрлі споралылардың пайда болуы 
жоғары 
сатыдағы 
өсімдіктер 
эволю циясында 
үлкен 
рөл 
атқарды. 
Ж алаңаштұкымдылар да, жабыктұкымдылар да эртүрлі споралылар болып 
табылады.
Қор заты мол ең ірі 
мегаспоралар ірі 
анапык өскіндерді 
мол 
коректендіріп, үрыктың жақсы дамуы на эсер етеді. Әртүрлі споралыларды 
ашкан Беляев (1885 жылы). Спорангиялар пайда болатын жапырактар - 
спорофильдер, ал карапайым вегетативті жапырактар - трофоф ильдер деп 
аталады. 
Ж апырактары ірі, сирек - тұтас, жиі - кауырсынды болады. Барлык 
жогаргы сатылылардан айырмаш ылығы жапырақтары үш ынан өседі. Бүл 
жапырақтардың сабактан пайда болғандығын көрсетеді. Қандайда болмасын бір 
псилофиттердін сабактары бірігіп өсіп, сосын тарамдалуынан жапырактары 
пайда болған.
40

Биіктеп өсуіне байланысты жапырақтары ірі (1, 2, 5, 9 м-ге дейін, ал 
троликалық формаларының жапырағы 20-30 м-ге дейін барады), сондықтанда 
папоротниктің жапырағын вайялар деп атайды. П апортниктер ежелгі топ, девон 
дэуірінде 
пайда болған, 
таскөмір дэуірінде 
өте 
жаксы 
өскен, бұған 
дейінгілерден айырмашылығы элі кунге дейін жаксы сақталған.
Олардың түрлері 10 мыңнан астам, БҚО 6 түрі, 6 туысы кездеседі. Қазіргі 
заманғы папоротниктәрізділердің көпшілігі шөптесін өсімдіктер, ағаш тектес 
түрлері сирек кездеседі. Негізінен тропикалык зонада таралған.
Ағаш тектес турлері тек кана тропикада сақталған. Биіктігі - 5; 7 м-ден 20 
м-ге дейін, диаметрі - 0,5 м, сабактары тік, бағана тәрізді, жапырақтары 
өркеннің, сабактын уш ында өседі, тілімделген, жіңішке, ірі. Папоротниктер өте 
әдемі өсімдіктер тобы.
Спора арқылы ж эне вегетативті жолмен көбееді (бүрш ік жэне тамырсабак 
бөліктері аркылы). П лаундармен қырыкбуындардан айырмашылығы мұнда 
споралы масақтар болмайды. Спорангиялары кәдімгі вегетативті жапырак 
тақталарының жиегінде, көбінесе жапырақ тақталарынын астыңғы бөлігіндегі 
негізгі жүйке бойы нда дамиды. Спорангиялары дара немесе топтасқан күйінде 
(сорустар) болады. Теңспоралылар жэне әртурліспоралылар. Өскіндерінің 
пішіні де мөлшері де эртүрлі. Анатомиялык курылысы күрделірек (эсіресе 
өткізгіш ұлпалар жуйесі, папоротник орляктын тамырсабағында жүйке 
талшыктары болады). Қазіргі уақытта бүл бөлім 7 класқа бөлінеді - оның 
төртеуі өліп-біткендер. БҚО-да папортниктердін кейбір түрлері Амангелді, 
Қарағаш, Қаратал, Аккум аймақтарында кездеседі. Біздің флорада ең көп 
таралғандары: Pteridium aguilinum, Strutiopteris germamica, Cystopteris fragilis, 
Thelypteris palustris, Dryopteris fllix mas.

жүктеу/скачать 3,47 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: