Кұралы. Орал: М.Өтемісов атындағы БҚм у бак, ж эне баспа орталығы, 2007



Pdf көрінісі
бет38/87
Дата24.01.2023
өлшемі3,47 Mb.
#166222
1   ...   34   35   36   37   38   39   40   41   ...   87
Байланысты:
сімдіктер систематикасы О у ралы

Қы рықбуы н қатары - Equsetales
Қырыкбуындарға казіргі кезде кең таралған дала кырыкбуыны жатады. Ол 
көпжылдык шөптесін өсімдік. Даму циклі плаунның дамуымен бірдей 
(спорофит - гаметофит - спорофит). Көктемде тамырсабағынан көктемдік 
өркендер өсіп шығады. Оның ұш ында споралы масактар дамиды. М асак өстен 
және спорофильдерден тұрады. Қакпакшасы бар, сағакты аяғы бар, 5-9 
спорангия болады, ал олардың ішінде редукциялы бөлінген споралар жэне 
эпатерлер түзіледі. Спорангиялар жарылады да, онын ішінен споралар мен 
эпатерлар шашылады. Споралары әртүрлі. Қолайлы ж ағдайда олар өсіп 
жетіледі. Бір споралар аналык өскінге (ірірек, жалпак, архегониялары бар, өте 
жақсы жағдайларда), ал екіншілері аталык өскіндерге айнапады (пішіні де, 
көлемі де кішірек, антеридиялары бар). Ұрыктанғаннан кейін ж аңа қырыкбуын 
өсіп шығады.
Споралар түзілгеннен кейін көктемдік өркен өліп, курап түсіп калады, 
оның орнына осы тамырсабактан ж азды к өркен өседі.
А ссимиляция 
процесінін 
нәтижесінде 
түзілген 
кор 
заттары 
тамы рсабакка жиналады. Күзде өсімдік тіршілігін токтатып, ты ны ш тық күйге 
көшеді, ал келесі көктемде тамы рсабакка жиналған қор заттары есебінен 
көктемдік өркен өсіп шығады.
М едицинада зэр айдаушы 
жэне кан токтатушы ретінде колданылады. 
А ғаш тарды тегістеу үшін (себебі сабағы катты болады) пайдаланады. 
Ж ағымсыз әсері - қырыкбуындар арамшөптер болып табылады.
39


Батыс Қазакстан облысында қырыкбуындардың келесі түрлері кездеседі: 
Equsetum 
arvense, 
E.palustris, 
E.syevestris. 
E.pratense, 
E.helecharis. 
E. 
ramosissimum, E. hiemall.
ПАПОРТНИК ТӘРІЗДІЛЕР бөлімі - Polypodiophyta
Ж оғарғы сатыдағы есімдіктердің ежелгі тобы, қазба калдыктары карбон, 
силур дәуірлерінен бастап белгілі. Папоротниктәрізділер ездерінің даму 
деңгейінің шыңын таскөмір дэуірінде өткізді. О лар бізге таскөмір ретінде 
жеткен, кезіндегі алып ағаштар (сигиляриялар, лепидодендрондар, каломиттар) 
болып табылады. Папоротниктэрізділердің 10 мыннан астам түрі белгілі.
Мүктәрізділермен 
салыстырғанда 
папоротниктэрізділердін 
барлык 
мүшелері бар. Ішкі күрылымы күрделенген. Сонымен катар мүктәрізділерден 
тағы бір ерекшелігі - даму циклінде, папоротниктэрізділерде спорофит басым. 
Өсімдіктін өзі (папоротник, кырыкбуын, плаун) - спорофит (оның денесінде 
бірінші 
споралы 
спорангия 
түзіледі). 
Редукциялы 
бөліну 
нәтижесінде 
спорангиялардан 
гаплоидты 
споралар 
түзіледі. 
Спорангиядан 
споралар 
шашылып жерге түседі де, колайлы жағдай туган сәтте өркендеп өскін - 
гаметофитке айналады. Гаметофит пішіні эртүрлі (жіпш етәрізді, таспатәрізді 
жэне т.б.). көлемі де эралуан (2-3 мм, тиын тэрізді), өмір сүру ұзактыгы да 
эртүрлі (бірнеше аптадан 15-20 жылға дейін), өмір сүру ж ағдайлары да эртүрлі 
жербетінде (папоротниктер, кырыкбуындар), жерастында (плаундар) өседі. 
Өскіндерде архегония мен антеридиялар пайда болады. Бір өскіннін бойында 
жыныс мүшелері дамып 
(усасыр папортник), косжынысты болуы мүмкін 
немесе әртурлі дараларда өсіп (кырыкбуын, сальвиния) екіүйлі болуы да 
мумкін. Архегония мен антеридия дамып-ж етілгеннен кейін сулы орта болған 
жағдайда ұрыктану процесі жүріп, зигота пайда болады. Диплоидты зиготадан 
жаңа 
өсімдік 
өсіп 
шығады. 
Әртүрліспоралы. 
П апоротниктердін 
бір 
спорангиясында бірдей споралар түзіледі - теңспоралылар (плаун, кырыкбуын, 
усасыр папоротник), ал баскаларында бір спорангияда көптеген ұсак 
микроспоралар түзіледі де, одан антеридиялары бар аталы қ өскін пайда болады, 
ал екінші спорангиядан 4 ірі мегаспоралар (макроспоралар) пайда болып, 
архегониялы аналык өскінге айналады. Әртүрлі споралылардың пайда болуы 
жоғары 
сатыдағы 
өсімдіктер 
эволю циясында 
үлкен 
рөл 
атқарды. 
Ж алаңаштұкымдылар да, жабыктұкымдылар да эртүрлі споралылар болып 
табылады.
Қор заты мол ең ірі 
мегаспоралар ірі 
анапык өскіндерді 
мол 
коректендіріп, үрыктың жақсы дамуы на эсер етеді. Әртүрлі споралыларды 
ашкан Беляев (1885 жылы). Спорангиялар пайда болатын жапырактар - 
спорофильдер, ал карапайым вегетативті жапырактар - трофоф ильдер деп 
аталады. 
Ж апырактары ірі, сирек - тұтас, жиі - кауырсынды болады. Барлык 
жогаргы сатылылардан айырмаш ылығы жапырақтары үш ынан өседі. Бүл 
жапырақтардың сабактан пайда болғандығын көрсетеді. Қандайда болмасын бір 
псилофиттердін сабактары бірігіп өсіп, сосын тарамдалуынан жапырактары 
пайда болған.
40


Биіктеп өсуіне байланысты жапырақтары ірі (1, 2, 5, 9 м-ге дейін, ал 
троликалық формаларының жапырағы 20-30 м-ге дейін барады), сондықтанда 
папоротниктің жапырағын вайялар деп атайды. П апортниктер ежелгі топ, девон 
дэуірінде 
пайда болған, 
таскөмір дэуірінде 
өте 
жаксы 
өскен, бұған 
дейінгілерден айырмашылығы элі кунге дейін жаксы сақталған.
Олардың түрлері 10 мыңнан астам, БҚО 6 түрі, 6 туысы кездеседі. Қазіргі 
заманғы папоротниктәрізділердің көпшілігі шөптесін өсімдіктер, ағаш тектес 
түрлері сирек кездеседі. Негізінен тропикалык зонада таралған.
Ағаш тектес турлері тек кана тропикада сақталған. Биіктігі - 5; 7 м-ден 20 
м-ге дейін, диаметрі - 0,5 м, сабактары тік, бағана тәрізді, жапырақтары 
өркеннің, сабактын уш ында өседі, тілімделген, жіңішке, ірі. Папоротниктер өте 
әдемі өсімдіктер тобы.
Спора арқылы ж эне вегетативті жолмен көбееді (бүрш ік жэне тамырсабак 
бөліктері аркылы). П лаундармен қырыкбуындардан айырмашылығы мұнда 
споралы масақтар болмайды. Спорангиялары кәдімгі вегетативті жапырак 
тақталарының жиегінде, көбінесе жапырақ тақталарынын астыңғы бөлігіндегі 
негізгі жүйке бойы нда дамиды. Спорангиялары дара немесе топтасқан күйінде 
(сорустар) болады. Теңспоралылар жэне әртурліспоралылар. Өскіндерінің 
пішіні де мөлшері де эртүрлі. Анатомиялык курылысы күрделірек (эсіресе 
өткізгіш ұлпалар жуйесі, папоротник орляктын тамырсабағында жүйке 
талшыктары болады). Қазіргі уақытта бүл бөлім 7 класқа бөлінеді - оның 
төртеуі өліп-біткендер. БҚО-да папортниктердін кейбір түрлері Амангелді, 
Қарағаш, Қаратал, Аккум аймақтарында кездеседі. Біздің флорада ең көп 
таралғандары: Pteridium aguilinum, Strutiopteris germamica, Cystopteris fragilis, 
Thelypteris palustris, Dryopteris fllix mas.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   34   35   36   37   38   39   40   41   ...   87




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет