)Иллюстрациялық материал: С

1. Антология мировой философии. В 4-х т. М.: Мысль,

1993/2002

2. Алексеев П.В. Философия учебник. 2010 -592с.

3. Барулин В.С. Социальная философия. М., 2000.

4. Боженов А.З. Основы философии: Учебное пособие. 2009 -284с.

5. Бруно Дж. О бесконечности Вселенной и мирах //Бруно Дж. Избранное. Самара, 2000//

6. Ницше Фр. Веселая наука. М., 2002.

7. Сенека Луций Анний. О счастливой жизни // Римские стоики. М., 2000

8. Фромм Э. Искусство любви. М., 2004.

9. Фромм Э. Иметь или быть М., 2001

10. Фромм Э. Бегство от свободы. М., 2001.

11. Философия: учебник/ сост. Т. Х. Габитов. 2006 – 404с.

Қосымша:

1. Кішібеков Д. Сыздықов Ұ. Философия.- А.,2002 – 388б.

2. Бейсенов Қ.Ш. Философия тарихы. – А.,1994,2000

3. Алтаев Ж.А., Философия тарихы. – А., 2011- 468б.

4. Әбішев Қ. Философия.- А., 1998,2000

5. Философиялық сөздік. – А., 1996

6. Ғабитов Т.Х. Философия.- А., 2005.

7. Спиркин А.Г. Философия.- М. 2000

8. Философия;жоғары оқу орындары студенттеріне арналған оқулық/ құраст. Т. Ғабитов, 2005 – 400б.

9. Хасанов М. Ш. Философия, оқулық. 2012 – 460б.

10. Мырзалы С. Философия, оқулық. 2011 – 672б.

Электронды ресурстар:

1. Алтай Ж. Философия тарихы(Электронды ресурс): оқулық-А.,1999- барлығы 1 экз.

2. Молдабеков Ж. Шығыс философиясы (Электронды ресурс): оқу құралы-

А 2001,- барлығы 1 экз.

3. Философия және мәдениеттану (Электронды ресурс) оқу құралы-

А 2001,- барлығы 1 экз.

1. Ертедегі Үнді және Ертедегі Қытай философиясының негізгі ерекшеліктері.

2. Ежелгі Грек философиясының қалыптасуы мен дамуының әлеуметтік-мәдени контексті.

3. Ортағасырлық батысеуропалық және Араб тілді философиядағы дін философиясының феномені.

4.Қайта Өрлеу, Реформация және Жаңа Уақыт дәуірлеріндегі натурфилософия, гуманизм, антропоцентризм.

5. Орыс және қазақ философиясының негізгі ерекшеліктері.

6. 20 ғ. кеңестік мәдениет контекстіндегі маркстік философияның негізгі жағдайы.

1)Тақырып № 3. ХХ-ХХІ батыстық философия.

Этика мәселелерінде адам үшін рахат сезімі оның ақыр аяғында таза, жетілген болмысқа жетуімен туындайды. Жаңа томистер өзінің бастапқы мақсаты католиктік діни сенімнің ақиқаттығын дәлелдеу деп есептейді. Сондықтан ғылыми білімдерді діни қағидалармен, шынайы мағынаны дін аят догмаларымен біріктіруге тырысады. Діни философияға Э.Мунье жасаған персоналистік бағытты жатқызуға болады. Олардың пікірінше, жоғары рухани күш – тұлға, әлемді жаратушы – Құдай. Адамға жаратушының абсолютті тұлғасының ықпалы әсер етеді. Осы арада дүниенің ортасына адамды қоятын үрдіспен дүниенің ортасына құдайды қоятын үрдіс өзара ұшырасып, бірігеді. Діни модернизмнің философиялық жүйелерінде француз философы және антропологы Тейяр де Шарденнің идеялары кеңінен тарады. Тейяр адамның пайда болуына алып келген әлемнің эволюциясын діни тәжірибе мен ғылымның қол жеткізген жаңалықтарын біріктіре отырып, анықтауға тырысты. Ғалымның пікірінше, құдай – эволюцияның қозғаушы және бағыттаушы күші. Әлемдік эволюция бірін – бірі ауыстырған үш сатыдан өтеді; мораль (метасфера), «өмір» (биосфера) «ой» немесе шалғай өмір (ноосфера). Аталған эволюциялық сатылардың «ой» деңгейінде дүниеде адам баласы пайда болған. Ол өз бойына психикалық энергияны жинақтап, «ноосфераны» туындатады.

Жаңа кантшылдықтың рационалдық түрі – метафизика ретінде (Гартман, Вундт), құндылықтар философиясы (Риккерт, Виндельбанд), логикалық бағыт (Коген, Наторп, Кассирер, Либерт) формасында дамыған. Ал эмпирикалық бағыттар позитивизм (Дильтей), сенсуализм (Гельмгольц, Мах, Миль) түрінде өрбіген. Жаңа кантшылдар «өзіндік заттың объективті табиғатын жоққа шығарды, сөйтіп Кант философиясының мықты, рационалды элементінен бас тартты. Сөйтіп, ойлаудың белсенділігі арқасында жаратылыстану табиғатты, мәдениеттану мәдениетті жасайды» деген қорытындыға келді. Бұл бағыттың өкілдері философияны субъективті қатынастардан тыс, дербес өмір сүретін құндылықтар туралы ілім деп анықтады. Заңдылықтарды танымның маңызды принципі етіп анықтаудан бас тартқан олар оны құндылықтармен ауыстырған. Әлеуметтік құндылықтарды этикалық құндылықтарға теліген. Ал этикалық құндылықтардан жоғары эстетикалық құндылықтар қойылған. Жаңа гегельшілдер – XX ғасырдың 20 жылдарында Германияда, Францияда, Англияда, Голландияда, Италияда, Россияда, АҚШ-та кеңінен тараған философиялық бағыт.Олар Гегельге сүйене отырып, диалектика әдісін, метафизиканы дамытқан. Тарих пен мәдениетті матефизика тұрғысынан түсіндіре отырып, күшті мемлекет идеясын қорғаған. Алдыңғы қатарға рух туралы ғылымдарды қойып, оны негіздеуге тырысқан. Оның көрнекті өкілдері – Г.Глокнер, Г.Л.Гернит, Б.Бозанкет, Ф.Бредли, Б.Кроче.

Өмір философиясы XIX ғасырдың аяғында қалыптасты. Ол өз бастауын Ф.Ницше (1844 - 1900) шығармашылығынан алады. Оның негізгі идеяларын В.Дильтей, Г,Зиммель, А.Бергсон, О.Шпенглер сияқты атақты ғалымдар одан әрі дамытады. XX ғасырдың 20-30 жылдары Европада кеңінен таныла бастаған.

Ағымның өзінің аты ондағы іздестірілетін іргелі ұғым «өмір» екендігіне шүбә келтірмейді.

Өмір – тірінің болмысында ұдайы, шексіз шығармашылықпен қалыптаса беретін, біртұтас алғашқы реалдық, неорганикалыққа, дамымайтын, қатып – семгендікке, өшіп – сөнгендікке қарсы тұрады. Сондықтан өмір философиясы танымның рационалдық түріне емес, интуитивтік формасына ерекше көңіл аударады. Яғни, интуиция, түсіну, миф, символдық форма өнер ерекше дәріптеледі.

Интуиция, түсіну, кірігу сияқты күрделі таным формалары тұлғаға ғана тән, кез келген қарапайым адам мұнан тым алыс. Бұдан танымды «ақ сүйектендіру» келіп шығады. Бірақ ақиқатты оқып үйрену процесінде оны тану әркімнің қолынан келеді.Адам өзін тұлға ретінде тарихта, мәдениетте дамыта алады. Оның шығармашылығы өмір ағымына сәйкес. Ол процесс, сонымен қатар, биологиялық және әлеуметтік дамудың нәтижесі.Адам тарихта өмір сүреді, ал онда объективті заңдар жоқ. Тарихтың тағдыры да адам сияқты. О.Шпенглердің пікірінше, адамдардың жалпы тарихы – бұл фикция, түк емес. Мәдениет пен өркениеттің өзіндік ерекшелігіне қатысы жоқ жолы басқа құндылықтар да бар. Ф.Ницшенің пікірінше, «қауымдық» тобырлық «инстинкт», құлдардың моралі, бұқаралық наным – сенімдер осының мысалы.

Ф.Ницше өмірді мәңгі қозғалыс қалыптасу, ұдайы ағу деп анықтайды. Биологиялық және рухани өмірдің барлық процестерін билікке ырықтың әртүрлі көріністері деп қарастыра отырып, оның мәселелерін мәдениет кеңістігіне өткізеді.

Адамның дамуының алғашқы кезеңінде өнер үстемдік құрды, кейіннен оны ғылым ығыстырды. Соның салдарынан адам өз тіршілігінің бастауы өмірден ажырап қалды. Өнердің ғылымға жол беруі Сократтан басталады. Ницшенің пікірінше, нағыз мәдениет өзін - өзі толықтырып отыратын екі бастау алыптың, өмірлік күштің, энергияның еркін ойыны, аполлондық және жайбарақаттық. Бұл мәдениеттің үлгісін Ницше Сократқа дейінгі Грециядан табады.

Европа мәдениеті дионисийлік бастауды тұншықтырып тастаған.Сондықтан онда белгілі тәртіп жүйесіне негізделген ағыны жай, байыпты, жайбарақат өмір басталған.

Ф. Ницше тобыр адамына ешқандай нәсілге жатпайтын, қоғам элитасы өсіріп, өндірген асқақ адамды қарсы қояды. Кез келген моральдық ұстанымнан, жақсылық пен жамандықтан тыс тұрған асқақ адам жер әлеміндегі жаппай өтірікті қатыгездікпен жеңіп шығады.

Ойшыл өмірге деген нигилистік көзқарасына сәйкес құндылықтарды қайта қарауға, христиандық – гуманистік құлдар моралін ақсүйектер мен мырзалар моралімен ауыстыруға шақырады.

Ф.Ницше жаңа европалық рационалдыққа, билікке ырықты қамтамасыз ететін сезімдер мен инстинкті қарсы қойды. Ақыл – ой түк емес, логика жалған, өйткені олар өмірдің динамикасына сай келмейтін қатып – сенген формаларды түсіндіреді.

Танымның негізгі мақсаты ақиқатты анықтау емес, әлемді игеру. Ақиқат өтірікпен барабар. Өтірік пен адасу қажет, олар тобырды тыныштандырады, сөйтіп ақсүйектерге өз рухын нығайтуға жағдай жасайды. Ф.Ницше философиясының негізгі идеялары адам мәселесіне көңіл бөлетін прагматизм, феноменология, экзистенциализм сияқты атақты философиялық ілімдерде одан әрі дамыды.

«Өмір философиясының» тағы да бір өкілі Вильгельм Дильтей (1833-1911) барлық дүние мен адам болмысының мол мүмкіндігін тек ойлау мен абсолютті идеяға бағындырған Гегель философиясын сынап, өз ізденістеріне «өмір» ұғымын негіз етіп алды.

Өмір философиясына жақын идеяларды Артур Шопенгауэр (1788-1860) дамытқан. Ол - иррационалдық бағыттың өкілі. Иррационализм дегеніміз дүниені, әлемді тануда аффектіге, ерікке сүйену қажет, өйткені, жан – кездейсоқ оқиғалар мен құбылыстардың жиынтығы, онда қисын да байланыс та жоқ есептейтін ілім.

Психикалық талдау философиясы XX ғасырдың 20 жылдарында алдымен Венада, сонан соң Европа мен Америкада қалыптасты.

Психикалық талдау дегеніміз – жүйке ауруларын емдеуге бағытталған әдіс. З.Фрейд осы әдісті қояншық ауруын емдеуге қолданған. Кейіннен адамның ішкі жан дүниесінің тылсым байланыстары мен негіздерін зерттеуге бағытталған психологиялық ілімге айналады.

З.Фрейдтың ілімін А.Адлер, К.Юнг одан әрі жалғастырған.

Қояншық ауруларын емдей жүріп, З.Фрейд адамның санасы қалай дамиды, неліктен психикалық тыныштығы бұзылады деген сұрақтарға жауап іздеді. Адам өмірі оңай емес, онда әртүрлі жағдайлар, тіпті жағымсыз оқиғалар да болып тұрады.

Бейсаналық дегеніміз – санадан тәуелсіз адам жанының құрамдас бөлігі, тұлға құрылымының маңызды элементі – «Ол».Бейсаналық деңгейде жинақталған нәрселер ерте ме, кеш пе, әйтеуір бір сыртқа шығады.

Фрейд өзі негізін қалаған психикалық талдауда бейсаналықтың әртүрлі құрылымын баяндады З.Фрейд «либидо» ұғымын енгізді. Либидо арқылы ол негізінде сексуалді қажеттілікті қанағаттандыратын психикалық белсенділікті түсіндірді. Сексуалды құштарлық жөнінде ашық айта отырып, осы уақытқа дейін онша мән берілмеген көптеген маңызды мәселелерді анықтады.

З.Фрейд адам тәртібінің маңызды көрінісі агрессияның, яғни басқаға деген жек көрушіліктің пайда болу тетігін түсіндірді.З.Фрейд құрған тұлға моделі үш маңызды элементтен тұрады: ол (бейсаналық), «Мен» (сананың бастауы) және әсіресе – мен (ұждан түрінде көрініс беретін сана).

Адам өізінің әлеуметтік функциясын белгілі бір ұжымда іске асырады. Яғни ұжым, онда қалыптасқан жағдай оған билік етеді. Яғни ұжымда адамдар бір – біріне әсер етеді, бір – бірінің мүмкіндіктерін шектейді. Жеке адам ондай шекті мойындамайды. Экзистенциализм – адам, оның өмір сүруінің қиыншылықтары мен мәселелерін негізгі зерттеу нысаны етіп алған философиялық бағыт. Ол XIX ортасында қалыптасып, XX ғасырдың 20 – 70 жылдарында өзекті бағытқа айналып, Батыс Европадағы атышулы ағымдардың бірі болып отыр.Эстетикалық деңгейде адам өмірі сыртқы факторлармен анықталады. Ойланбай айналадағы өмір ағынымен кете береді.

Этикалық деңгейде адам саналы таңдау жасайды, саналы түрде мақсат қояды, өмірі парыз қисынымен басқарылады. Діни деңгейде адам өз өмірінің мәнін терең түсінеді, тіпті сыртқы орта әсері оған ешқандай ықпал ете алмайды.Экзистенциализмнің көрнекті өкілдері - Ясперс (1883-1969), Сартр (1905-1980), Камю (1913-1960), Хайдеггер (1889-1976).

К.Ясперс неміс философы. «Дүниетаным психологиясы» деген еңбегінде экзистенциалдық мәселелерді көтерген. Оның пікірінше, адам басқалар сияқты өмір сүре береді, тіпті өзінің кім екенін шын мәнінде білмеуі де хак. Бірақ күтпеген, ерекше жағдайда оның шын болмысы анықталуы мүмкін. Бұл – адам болмысы сынға түсетін, өмір мен өлім бетпе – бет кездесетін шекаралық жағдайлар. Осы уақытта адам шын мәнінде құндылық не екенін жақсы түсінеді, өзін де, басқаны да бағалай бастайды.

Ж.П.Сартрдың негізгі мәселесі – таңдау мәселесі. Өзекті философиялық ұғым - өзіндік болмыс. Ол адам үшін жоғары реалдылық, оның шын мәнін басқалармен қарым – қатынас процесінде түсінесің. Өмір сүрудің маңызды шарты – еркіндік. Бүкіл өмір - әртүрлі кішкене өмірдің жиынтығы, байланысы, өйткені адам өз өмірінің жекелеген кезеңдерінде өзі үшін аса маңызды таңдау жасайды. Мысалы: жұбай таңдау, кәсіп таңдау, жұмыс орынын таңдау, күреске қатысу, соғысқа аттану т.б.

Адам еркіндігі абсолютті. Еркіндік мәселесімен қатар жауапкершілік те туындайды.

Альбер Камю - өмір мәнін іздестіруді негізгі мақсат еткен. Философтың негізгі тұжырымы – адам өмірі шын мәнінде мағынасыз. Өйткені адам қаншалықты тырысса да, қиналса да, жүгірсе де, бәрі бір өледі. Яғни, адам өмірі – абсурд.

Сол себепті герменевтика адамдардың өзара қарым – қатынас әлемін шынайы құнды және әркімге жақын әлем деп анықтайды. Оның өзінің жан дүниесінде мәдени, құндылық, мағыналар әлемі түзіледі. Оның негізін тіл қалайды. Міне, осыны түсіндіру - герменевтиканың басты мақсаты.

Неопозитивизм – позитивизмнің XX ғасырдағы түрі. XX ғасырдың 20 жылдарында қалыптасқан. Алғашында ол «логикалық атомизм», кейіннен логикалық позитивизм, аналитикалық философия деп аталады. Аты әртүрлі болғанымен, олардың мәні бір – бұнда зерттелетін, талқыланатын мәселенің логикалық – лингвистикалық жағы қарастырылады. Бұл ағымның көрнекті өкілдері – Р.Карнап, К.Гедель, Ф.Франк, О.Нейрат, тағы басқалар ғылыми философиялық білімді жаңартудың бағдарламасын ұсынды. Оларды ғылымның құрылымы, ғылыми тұжырымдардың эмпириялық және теориялық деңгейлері, бұл тұжырымдардың ғылыми мәнін анықтайтын өлшемдер, ғылыми білімнің құрылымы сияқты сұрақтар қызықтырды.

Ғылыми білімді ғылыми емес білімнен бөлетін негізгі өлшем – тұжырымдарды тәжірибеде сынау, осы мақсатты орындау үшін неопозитивистер верификация принципін ұсынды.

Верификация дегеніміз – ғылыми ақиқат пен деректерді эмпириялық тексеру арқылы айқындауға болады деп есептейтін әдістемелік концепция. Верификацияның көмегімен тілдің сыни талдауын жасай отырып, логикалық позитивистер тілді тазалау жұмысын жүргізіп, жетілген тілді жасауға тырысты. Осындай тілді құрастыру идеясын австриялық философ Л. Витгенштейн «Логикалық - философиялық» еңбегінде дамытты. Бұл еңбегінде ғалым жетілген таза тілді дамыту концепциясын баяндаған, оның үлгісі математикалық логикалық тіл деп есептелінген.

Философия – тек тілдің талдауы немесе ғылымның тілі түрінде өмір сүреді делінген. Сөйтіп, логика мен тіл алдыңғы қатарға шықты. Мұның бірнеше себептері бар. Біріншіден, XX ғасырдың басында математиктерге көздескен қиындықтар. Математика туралық пен дәлдіктің образы болып келген. Күтпеген жерден математиктердің өзі қайшылықтар мен парадокстарға жолықты. Бұл қиыншылықтың түпкі себептері математиканың негіздерінде жатыр. Логика мен жасанды тілдер математиканың негізін құрайды, яғни оны талдап құру керек. Б.Рассел мен Г.Фреге осымен айналысты. Екіншіден, аналитикалық талдау Англия университеттерінде қанат жайып кеткен идеализмге қарсылық ретінде қалыптасты. Философияның негізінде абстрактілі ойлар мен әсерлер емес, нақты іс - әрекетті бейнелейтін тілдер жатуы керек. Философия адам үшін сыртқы фактілерді бейнелейтін тұжырымдармен байланыстырылады.

Аналитикалық философияның дамуы ғылымнан философиялық сипаттағы сұқартарды алып тастап, оны ғылыми танымның методологиясына айналдырудың жеткіліксіз екендігін көрсетті. Соңғы жылдары онтологиялық, гносеологиялық, жалпы социологиялық мәселелерге қызығушылық күшейе түсті. алдау философиясының өз ішіндегі дағдарыс постпозитивистік бағыттың қалыптасуына әкелді. И.Лакатос, К.Поппер, Т.Кун шығармашылығында ғылым философиясының маңызды мәселелері қойылды. Т.Кун белгілі ғылыми қауымдастықтың ғылыми іс - әрекетінің моделін жасады. Оған жалпы методологиялық қалыптар мен дүниетанымдық ұстанымдар, теориялық стандарттар кіреді. Бұл модельді Т.Кун парадигма деп атады.

4)Иллюстрациялық материал: Плакаттар, схемелар, таблицалар.

5)Әдебиет:

Негізгі:

1. Антология мировой философии. В 4-х т. М.: Мысль,

1993/2002

2. Алексеев П.В. Философия учебник. 2010 -592с.

3. Барулин В.С. Социальная философия. М., 2000.

4. Боженов А.З. Основы философии: Учебное пособие. 2009 -284с.

5. Бруно Дж. О бесконечности Вселенной и мирах //Бруно Дж. Избранное. Самара, 2000//

6. Ницше Фр. Веселая наука. М., 2002.

7. Сенека Луций Анний. О счастливой жизни // Римские стоики. М., 2000

8. Фромм Э. Искусство любви. М., 2004.

9. Фромм Э. Иметь или быть М., 2001

10. Фромм Э. Бегство от свободы. М., 2001.

11. Философия: учебник/ сост. Т. Х. Габитов. 2006 – 404с.

Қосымша:

1. Кішібеков Д. Сыздықов Ұ. Философия.- А.,2002 – 388б.

2. Бейсенов Қ.Ш. Философия тарихы. – А.,1994,2000

3. Алтаев Ж.А., Философия тарихы. – А., 2011- 468б.

4. Әбішев Қ. Философия.- А., 1998,2000

5. Философиялық сөздік. – А., 1996

6. Ғабитов Т.Х. Философия.- А., 2005.

7. Спиркин А.Г. Философия.- М. 2000

8. Философия;жоғары оқу орындары студенттеріне арналған оқулық/ құраст. Т. Ғабитов, 2005 – 400б.

9. Хасанов М. Ш. Философия, оқулық. 2012 – 460б.

10. Мырзалы С. Философия, оқулық. 2011 – 672б.

Электронды ресурстар:

1. Алтай Ж. Философия тарихы(Электронды ресурс): оқулық-А.,1999- барлығы 1 экз.

2. Молдабеков Ж. Шығыс философиясы (Электронды ресурс): оқу құралы-

А 2001,- барлығы 1 экз.

3. Философия және мәдениеттану (Электронды ресурс) оқу құралы-

А 2001,- барлығы 1 экз

1. Өмір философиясының мәні.

2. Қазіргі заман философиясының ерекшелігі

3. Экзистенциализмнің негізгі мәселесінің тақырыбы.

4. Герменевтика мен футурологияның басты мәселелері.

5. Қазіргі кезеңдегі мәдениеттің, философияның, ғылымның даму деңгейлері.

Болмыс философиядағы ең көне, дәстүрі мол, тарихы бай ұғымдардың бірі болып саналады. Ол «бол, «болу» сияқты түсініктердің баламасы. Бұл ұғым адамды қоршаған ортаны біртұтас бүтіндік деп тану қажеттігінен туындаған. Оның көмегімен дүниетанымдық «әлем деген не?» сұраққа жауап беруге болады. «Болмыс» туралы түсініктер көне философияда қалыптасты. Мысалы, Парменид болмыс дегеніміз – бұл тірлік, одан басқа еш нәрсе емес – деп үйретті. Болмыс жақсы, жаман жақтары бар толтырылған, қозғалмайтын шар іспеттес.

Болмыс – адам өмір сүретін әлем. Оның тылсым сыры танымның ғылыми және ғылымнан тыс әдістерінің көмегімен ашыла береді.Материя – ұғымы философиялық материализмнің негізгі іргетасы. Ол әлем мен адамды табиғи себептерге сүйене отырып зерттеудің ұзақ тәжірибесінен туындаған. Материя жөніндегі алғашқы пікірлер дүниенің біртұтас негізін түсіндіре бастаған көне дүние философтарының балаң ізденістерінде кездесіп отырды. Мәселен, Фалес дүниенің негізін – су, Гераклит – от, Демокрит – атом деп қарастырған. Ал Эмпедокл әлемнің түп негізі – төрт элементтен – судан, жерден, ауадан және оттан тұрады деген.

Аристотельдің пайымдауынша, материя – бұл мүмкіндіктегі болмыс. Нақты заттар осы болмысқа форманың әсер етуі нәтижесінде пайда болады. Материяның басқа жағдайға көшуін Аристотель – қозғалыс, процесс («кинесис») деп атаған.

Платон материяны болмыстың төмендегі сатысы деген. Ол идеяны жүзеге асырудағы құрылыс материалдары іспеттес. Орта ғасырлар философиясы бойынша материалды әлем жаратушының белгілі бір тәртібіне бағынышта. Табиғат – әлемнің төменгі деңгейі. Онда жан да, еркіндік те жоқ. Жеке нәрселердің пайда болуы, жаралуы құдайға байланысты. Заттардың құдайдың ақыл – ойындағы идеялық болмысы мәңгі, ал шындықтағы болмысы өткінші ғана сипатта болады.

Адам, оның өмірі – басы мен аяғы жоқ, шексіз де шетсіз әлемнің тарихындағы бір ғана сәт немесе өте кішкене әлем. Материяға – біртұтастық, яғни бүтіндік және құрылымдылық, біркелкілік тән. Әлемнің әртүрлі бөліктері мен қырлары - өзара тікелей немесе бір – бірі арқылы байланысқан – табиғат пен қоғам, тұлға мен топ. Материяның өмір сүру тәсілі – қозғалыс. Қозғалыс дегеніміз кез келген өзгеріс. Қозғалыс объективті, абсолютті, салыстырмалы, мәңгі. Қозғалыс көп түрде болады. Ф.Энгельс қозғалыстың негізгі бес түрін көрсетіп, жүйелеген. Олар: механикалық, физикалық, химиялық, биологиялық, әлеуметтік деп аталған. Қозғалыстың ең қарапайым түрі механикалық қозғалыс, ол заттар мен құбылыстардың кеңістікте орын алмастыруын білдіреді. Ал, әлеуметтік қозғалыс қоғам өміріндегі шым – шытырық құбылыстар мен процестерді бейнелейді.

Ф.Энгельстің қозғалыс туралы ілімі XIX ғасырда қалыптасты, сондықтан ол XX ғасырда пайда болған жаңа құбылыстарды түсіндіре алмайды. Қазіргі ғылым қозғалыстың жаңа түрлерін анықтап, зерттей бастады. Мәселен, қозғалыстың геологиялық, географиялық, космологиялық түрі зерттелуде. Ғылымның соңғы табыстарына сүйене отырып, қозғалыстың жаңа жүйесін ұсынуға болады, мысалы:

- ядро әлемі, материяның ядролық қозғалысы;

-электромагнетизм әлемі, ол зарядталған бөлшектердің атом ішіндегі, молекулалық процестерін көрсетеді; тартылу әлемі (плазма, планеталық зат);

-бұл материя қозғалысының гравитациялық түрі; өмір әлемі – биогенетикалық, популяциялық өзгерістерді білдіреді. Адам қоғамының әлемі –материалдық пен руханилықтың тығыз байланысы, адам іс - әрекетінің және оның қатынастарының жүйесі. Материя кеңістік пен уақытта өмір сүреді. Уақыт – дегеніміз заттар мен құбылыстардың өмір сүруінің ұзындығын, олардың әр түрлі жағдайының ауысуын білдіреді. Ол оқиғалар ағымы. Платонның сөзімен айтсақ «Мәңгіліктің қозғалу бейнесі». Әртүрлі материалдық нысанның өз уақыты бар. Сондықтан да физикалық, әлеуметтік уақыт болады. уақыттың үш өлшемі бар: қазіргі, кешегі және болашақ. Уақыт ұдайы алға ұмтылады, ешнәрсе, ешкім оның объективті бағытын өзгерте алмайды. Оны тоқтатуға болмайды. Қоғамда уақыт ағысы жылдам және күрделі. Ол адамның іс - әрекетімен тығыз байланысты. Уақыт – тіршіліктің мықты да аяусыз өшірушісі, сонымен қатар оны жаратушысы да. Уақытша деген ұғым өткіншілікті, жоғалып кетуді білдіреді. Керісінше, мәңгілік ұғымы ұдайылықты, ұдайы болып отыруды меңзейді. Адам өмірі биологиялық тұрғыдан өткінші. Сондықтан да ойлы адам өзінің өмірінің жүгіртпе секундтарына жоғарыдан қарай алмайды. Ол оның бұл дүниедегі өткінші жағдайын жақсы түсініп, өз өмірінің мән мағынасы, мақсаты туралы ойланып, толғанады.Философияда әлеуметтік уақыт адамдардың өз іс - әрекеті нәтижесінде пайда болып отыратын қоғамдық процестер мен қатынастарының белгілі бір тарихи дәуірдегі тынысын білдіреді. Әлеуметтік кеңістік пен уақыт бұл – адамның іс - әрекетінің бүкіл дүниежүзілік тарихы.

Материяның уақыт пен кеңістікте байланысын түсіндіруде бір – біріне қарама – қарсы екі ұстаным қалыптасқан.

Біріншісі субстанциалды (Демокрит, Эпикур) – уақыт пен кеңістікті материядан жеке реалдылық деп есептеген.

Екіншісі – реляциялық (Аристотель, Лейбниц, Гегель) уақыт пен кеңістікті материямен байланыста қарастырған. Реляциялық ұстанымды А.Эйнштейннің салыстырмалы теориясы айқын дәлелдеп отыр.

Уақыт бірін бірі ауыстырып отыратын құбылыстардың кезектесуі, әрбір материалдық процесс – бір бағытта өткен болашаққа қарай дамиды. Қозғалыс уақыттың мәні, бірақ уақытты кеңістіктен бөліп алып қарауға болмайды.