Лекция : 30 сағат обсөЖ : 30 сағат Барлық сағат саны : 90 сағат Қорытынды бақылау : емтихан, 1 семестр

Фольклор практикасы

22. 
    Смирнова Н. С., Нұрмағамбетова О. Ә Қазақ халқының ауыз әдебиетін жинаушыға өмек. – А., 1960
    
23. 
    Круглов Ю. Г. Фольклорная практика. – М., 1986
    

Қазақ фольклорының даму, қалыптасу кезеңдері.

24. 
    Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар. – А., 1985
    
25. 
    Тұрсынов Е. Д. Қазақ ауыз әдебиетін жасаушылардың байырғы өілдері. – А., 1976
    
26. 
    Қасқабасов С. Қазақтың халық прозасы. – А., 1985
    
27. 
    Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы және тюркологія. – А.,1987
    
28. 
    Қазақ фольклористикасының тарихы. – А.,1988
    
29. 
    Седеханов К. қазақтың Ұлы Отан соғысы кезіндегі халық поэзиясы-А.,1974
    
30. 
    Төреқұлов Н. Қазақ сонет халық поэзиясының жанрлық ерекшеліктері-А.,., 1979
    

№ 7 ЛЕКЦИЯ.

1. 
   Той бастар әні.
   
2. 
   Жар – жар өлеңдері.
   
3. 
   Сыңсу мен бет ашар.
   

Қай халықты алсақ та, оның ертеден ертеден келе жатқан әдет – салты, ырым – кәдесі бар. Соның бірі – қыз ұзату, келін түсіру, - жастарды үйлендіруге байланысты туған. Мұндай салт қазақта да бар және ол әріден келе жатыр.

Қазақ халқы ерте кезде тұрмыс – тіршілігінде орын алған салтының қайсысын да болса да ойын – сауық етіп өткізуге тырысқан. Оның бәрін өзінің ән – күйімен, өлең – жырымен есте қалдырған. Мұны үйлену салты жайынан да көруге болады.

Қазақтың қыз ұзату, келін түсіру – жастарды үйлендіру – салтына байланысты туған ауыз әдебиетінің ұсақ түрлерін талдамастан бұрын, сол салт туралы аздаған деректер бере кеткен қажет. Өйткені мұндай өлеңдердің көпшілігі сол ескі әдет – салттың және оны шығарушылардың идеясын білдірген.

Арғы шыққан уақытын, нақтылы туған мезгілін және қай дәуірде қалай дамығандығын дәлдеп көрсете алмағанмен Қазан революциясына дейін қазақта үйлену салтының бірнеше түрі болғаны мәлім. Бұл ретте професор Б. Кенжебаев көңіл аударарлықтай біраз фактілер келтіреді. Оның айтуынша, қазақтардың ертедегі тұрмысында құда болу, қыз ұзату, келін түсіру әдет – салты халық ортасында туған, бұл салтты сол кездегі билік еткен үстем тап та пайдаланып, оны ақсақалдық – рушылдық жол – жоба, заңына айналдырған, өздерінің консервативтік идеясын қосқан. Мұндай әдет – салттың қазақта Қазақ революциясына дейін бастр үш түрлі болып келген. Біріншісі – бел құда немесе ежеқабыл деп. аталған. Бұл әдет – салт бойынша, жастардың ата – аналары балаларын тумай тұрып атастырып қойған; бірінен ұл, бірінен қыз туса, құда боламыз деп. уәделескен ; тумаған, әлі дүниеге келмеген балаларына құда түсіп, ырымдарын жасаған ; ол балалардың не өлі, не тірі боларын еске алмаған. Мұның мысалы “Қозы көрпеш – Баян сұлу” жырынан көрінеді. Екіншісі – бесід құда деп. аталған. Бұл әдет – салт бойынша, жастардың ата – аналары балаларын бесікте жатқан кезінде – ақ атастырып, құда болысқан. Алысатын, не берісетін қалың малдарын белгілесіп, оны төлей бстаған. Ал бесікте жатқан балалардың ер жетіп ес білген кезінде бір – бірін ұнататыны, не ұнатпайтынымен ата – аналар санаспаған. Үшіншісі – қарсы құда деп. аталған. Мұны қызы не қарындасы бар кісілер бірін – бірі қызын немесе қарындасын беретін болып құда болысқан. Екінші сөзбен айтқанда, өзара адам айырбасын жасаған.

Сөйтіп қазақтың ескі тұрмысында орын алған, арғы негізі халықтық ортада туған үйлену салтының кейбір бастыларын сол кезде үстемдік еткен билеуші тап қолданып, белгілі жол – жоба, заңға айналдырған. Мұндай заңдар жүзеге асырып тұрған заманда жастарға, әсіресе қыздарға, шексіз зорлық, көп қиянат жасалған. Бұған разы болмаған талай жастар өмірін өкінішпен, қайғы – қасірет тартып жылаумен өткізген, кейбіреулері мұндай халге шыдай алмай, өзін - өзі өлтіруге дейін барған. Жастар, әрине, ол кезде әділетсіздікке қарсы күрес жолын таба алмаған. Оолардың осындай ауыр жағдайын көрген Абайдың :

“Етімді шал сипаған құрт же сін деп.,

Жартастан қыз құлапты терең суға”, -

Дейтіні осыдан. Бұл сол кездегі әділетсіздікке, қалың малға, зорлық жасап жастарды жылатушылыққа қарсы білдірілген халық наразылығының бір көрінісі еді.

Той бастар.

Ұзатылатын қыздың тойында айтылатын өлеңнің ұсақ бір түрін тоц бастар деп атайды. Мұның өлеңін шығарушы, әдетте ақындар болған. Бірақ, той сайын той бастар өлеңін ақындар ғана айта беруі шарт емес. Кейде, ондай той ішінде ақындар болмауы да мүмкін. Сондықтан, әуелде ақындар шығарған, кейіннен елге тараған, жұрт жаттап алған той бастар өлеңін сөзге ебі бар, жылпос жігіттер де айтып жүрген.

Той бастардың негізгі мақсаты – ұзатылатын қызына той жасап отырған үйге “құтты болсын” айту, жақсы тілек білдіру, тойға жиналған адамдарды көңілдендіру. Сонымен қатар, күйеуге бара жатқан, ел – жұртын, ата – анасын, туған – туыстарын тастап кетуді қимай, қиналып отырған қызға демеу беру, көңілін аулау, “ата – ананың жолы осы” деп көрсету. Осы мақсаттан туған той бастар өлеңінің бір үлгісі мынадай болып келеді ;

Бағылан серке, марқасқа қой бастайды,

Қой алдында жануар ойқастайды.

Құтты тойға кез болғанжолды жігіт,

Бұрынғының жолымен той бастайды.

Құнан қойын шайлатып сойдырған үй,

Табақ – табақ ет беріп тойдырған үй,

Сәтті күні сәрсенбі той қылыпсыз,

Құтты болсын, тойыңыз, той қылған үй.

Немесе :

Белгілі бұл қазаққа тілдің желі,

Той қылдың жұрт жиналған мерекелі.

Сәрсенбі сәтті күні той қылыпсыз,

Тойыңыз тойға ұлассын берекелі. –

Той бастар өлеңін осылай басталатын үлгілерінің қайсысын алсақ та, мазмұны жағынан бір – біріне ұқсас келеді. “Сәрсенбінің сәтті күні той жасаған” адамға “құтты болсын” айтудан басталған той бастар өлеңдері өз кезіндегі әдет – ғұрып, салт бойынша, әңгімені ұзатылатын қыз жағына қарай да ауыстырады. Қызға да айтары: “ата – ананың жолы осы”, соған көн, көңіліңе қайғы алмай аттан деу. Той бастар өлеңдерінің бәрінде кездесетін және мадақтап, мақтау түрінде айтылатын негізгі идея осылай болып отырады. Мұнымен қатар, той бастар өлеңдерінің кейбіреулерінде той иесінің сән – салтанатын, ойын – сауығын, байлық – бақытын жер- көкке сыйғызбай мақтаушылық, ол адамды бүкіл ел – жұртты жарылқаушы есебінде көрсетушілік те кездеседі. Мұндай дәріптеулер, асыра мақтаулар байлардың тілегінен туған. Сондықтан оларды той бастар өлеңінің халыққа жат түрі деп білу керек.

Той бастаушының екінші бір міндеті – “жаршылық” қызметін атқару. Мұны той бастар өлеңін айтушымен қатар, кейде, арнаулы “жаршылар” да айтқан. Олар “жарандар – ау, жарандар, құлағыңды бері сал...” деп тойдың тәртібін, ендігі жерде қандай ойын – сауық, қызықтар болатындығын, той иесінің немесе басқалардың жариялайтын қандай сөздері барлығын хабарлап отырған.

Той бастардың өлеңдері төрт жолды, он бір буынды, тілі халыққа түсінікті, біреуден біреудің жаттап алып айтып жүруіне әрі жеңіл, әрі ыңғайлы болып келеді.

Жар – жар. Той бастардан кейін, ұзатылатын қыздың тойында айтылатын өлеңнің екінші бір түрі – жар – жар. Мұны ойынға жиналғандар екі жақ болып, айтыс түрінде орындайды. Бір жағы қыздар, екінші жағы жігіттер немесе қыз алушы және қыз беруші құдалар жағы болып екіге бөлініп айтысқа түседі. Сөзді тойға келген ақындар, болмаса “жар - жардың” жұртқа мәлім, жаттап алынған өлеңін білетін жігіттер бастайды. Айтыстың басты тақырыбы, мазмұны ұзатылғалы отырған,, жарына қосылатын қыз туралы, оның жаңа жерге, жат жұртқа бара жатқандығы жайында болып келеді. Мұнымен қатар, қыздың көңілін аулай отырып, оның жаңа жерде жақсы тұрмыс құруы, балалы – шағалы, ауқатты болуы туралы сөз қозғалады, жақсы тілек айтылады. Бәрінен де қымбатты қыздың жары екендігі баса айтылып, өлеңнің әрбір жолы “жар - жар” деп қайырылады, “жар” деген сөз қыздың құлағына құйыла береді. Әрқашан да “жар - жарды” бастаушы жігіт болады. Ол өзінің сөзін ұзатылғалы отырған қыздлың көңілін аулаудан, секемді болмаудан бастайды. Мәселен :

Жігіт :

Қара насыр, жар – жар – ау,

Қара мақпал сәукеле

Шашың басар, жар – жар - ау

Мұнда әкем қалды деп,

Қам жемеңіз, жар – жар – ау,

Жақсы болса қайын атаң,

Орнын басар, жар – жар – ау.

Қыз :

Есік алды қара су

Ақ жүзімді көргендей,

Айнам болсын, жар – жар – ау,

Қайын атасы бар дейді –

Осы қазақ, жар – жар –ау,

Айналайын әкемдей

Қайдан болсын, жар – жар – ау. –
Осы ретпен басталған “жар - жар” айтысы, бұдан әрі қарай созыла береді. Сонда жігіт ұзатылғалы отырған қыздың әке – шешесін, туған – туысын, аға –інісін, апа – сіңлісін, құрбы – құрдасын, жеңгелерін өлеңге қосып тізіп шығады. Бұл аталған адамдардың орнын қыздың барғалы отырған қайын жұртындағы ағайын – туыстар басатынын айтады, шешең орнына қайын енең бар, інің орнына қайын інің бар деп дәлелдейді. Жігіттің бұл сөзіне қыз кезекпен жауап қайырып, олардың бірде – бірі өз туыстарындай еместігіне мұңаяды, жылап жыр етеді, көңіліндегі қайғы қасіретін шертеді ; туып өскен жер, ағайын – туыс, еркін жүрген кезін айтып қоштасады.

Айтысқа түскен құдалар тобы да қыздың көңілін аулай бірқатар сөздер айтады. Жат жерге кеттім деп жыламы, қатарыңнан қалмайсың, құрбы – құрдасыңнан кем болмайсың дей отырып, болашық өмірінің қызықты болатындағын, жар сүйіп, бала көретіндігін айтып жұбатады. Қыз көңілін әзіл – оспақпен көтеруге тырысады.

Бұл айтылған жұбату сөздердің бәріне жауап ретінде ұзатылғалы отырған қыз жиналған көпшілікке өзінің аянышты халін, көңіліндегі қайғы-қасіретін шағып зар етеді. Буыны бекіп, бұғанасы қатпағандығын, жастық, қызық дәуірінен айрылғанын, малға сатылып, еріксіз күйеуге кетіп бара жатқанын білдіреді. Мәселен;

Әке менен шешенің мейірі қатты,

Өз баласын қазағып малға сатты.

Байлап беріп жат елге танымаған,

Жетім балаға ұқсатып жаутаңдатты.-

Немесе;

Мөлдіреген екі көз, суалсайшы.

Бір жаманға қор болып кеткеніңше,

Өліп қана, қыз сорлы, уансайшы,-

Жар-жар өлеңдері тек ұзатылған қыздың тойында ғана айтылып қойған жоқ, сонымен бірге ол жастардың бас қосқан ойын-сауық кештеріндеде қолданылған және өзінің әнәде болған. Мұндай жағдайда бас қосқан жастар, “жар-жардың” өлең-әнін, әзіл-оспағын көңіл көтеру, махаббат сырын шерту, ойнап-күлісу үшін пайдаланған.

Жар-жар өлеңдерінің мәні мұнымен ғана бітпейді. Оның басты ерекшелігінің бірі – қазақтың ауыз әдебиетінде “айтыс” түрінің шығуына негіз салуында (бұл жөнінде “айтыс” бөлімін қараңыз). Екіншіден, жар-жар айтуда театрлық элементтер бар. Ерте кезде қазақтың театры болған жоқ. Бірақ оның элементтері болды. Соның бірі осы “жар-жар”. Оның жиналған көпшіліктің алдында айтыс түрінде шығуы, өлең, ән, домбыра араласуы, жұртты қызықтыруы жағынан алғанда, “жар-жардың” орындалуы ерте кездегі қазақтар үшін театр сахнасы есебінде болған.

Жар-жардың өлең құрылысы жеті-сегіз буынды жыр, кейде он бір буынды қара өлең негізінде келеді. Мұнда жұртқа белгілі, қалыптасқан ұйқастар, траферетке айналған, көпшіліктің жаттап алып бірден-бірге таратып айтуына ыңғайлы сөздер көп ұшырасады. Өлеңі әзіл-оспақ, жеңіл қалжың түрінде де кездесіп отырады.

Ұзатылатын қыздың тойында жасалған ойын-сауықтың біразы аяқталған кезде, қыздың аттанар шағы жеткен шақта сыңсу айтылады. Бұл – ұзатылатын қыздың аттанар алдында ел-жұртымен, ағайын-туыс, құрдасымен, туып-өскен жерімен, жастық-балалық өмірімен қоштасу ретінде айтылатын өлеңі. Мұнда ұзатылатын қыз өзінің құрбы-құрдас, жолдастарымен ауыл-үйді аралай жүріп, белгілі әнге сала сыңсуын айтады. (Сыңсудың өлеңдерін ақындар немесе қыздардың өздері шығарған болады.)

Ұзатылып бара жатқан қыз сыңсу өлеңдері арқылы жұртқа естірте өзінің мұңын, қайғы-қасіретін шағады. “Мен еліме өкпелі” деп басталатын сыңсу өлеңінде;
Заманым өтті басымнан,

Дәуренім кетті басымнан.

Бұл не деген іс болды,

Көңілінен кеткен құс болдым.

Бұлғақтап жүрген заманым,

Қандайда жерге тұс болдым.

Ата-анам еді дәулетім,

Мен жұртыма жаума едім,

Жат-жұрттық болып кеткен соң,

Кетер-ау бастан сәулетім.

Айналайын, ел-жұртым,

Не болар менің заманым!

Дәуренім менің өткен соң,

Бұралқы иттей кеткен соң,

Естіле жүрер дейсізбе,

Не болып жүрген хабарым.

Заманым қиын болар-ау,

Көкірекке қайғы толар-ау,

Ел-жұртым сенен , айрылып.

Сана мен жүзім солар-ау...-

деп, ұзатылып бара жатқан қыз көңіл шерін толғайды. Бұд зар қаншама ащы, аянышты болғанмен де, ескі әдет-ғұрып, әділетсіз заңға сүйенген заманда, әйел мұңы ескерілмеген, аяққа басылған. Солай бола тұрса да, сыңсу өлеңдері ерте кездегі әйелдердің хал – жайын суреттейтін ескілік жол – жобаға қарғыс айтқан, қарсылық білдірген шығармалар болып табылады.

Сыңсу аяқталғаннан кейін, ұзатылып бара жатқан қызға ақыл - өсиет айтылған. Мұны жұбату деп атайды. Жұбатуды, әдетте, ауыл ағасы, беделді адамдар айтқан. Жұбату өлеңдері, бір жағынан, ұзатылып бара жатқан қыздың көңіліндегі қайғы – зарды жуып – шайу мақсатын көздесе; екіншіден, қыздың жаңа жерге барғанда атқаратын міндеті, мінез – құлқы қандай болу керектігін насихаттаған, жол – жоба көрсеткен. Мәселен жұбату өлеңдерінің бір түрі :

Жылама, бекем, жылама,

Көзіңнің жасын бұлама,

Ұл боп тусаң әуелден,

Сені мұндай қыла ма !

Көзді жаспен бояма.

Біз бермейік десек те,

Мал бергенің қоя ма? –

деп басталады да, “ата – ананың жолын”, ескі әдет – ғұрыпты ақтауңа тырысады. Содан кейін, ұзатылғалы отырған қыздың болашағын, ендігі өмірі қалай болу жайын үгіт ретінде айтып шығады. Жарыңа қосыласың, мал – малданып,жан – жанданып жеке үй боласың, әлдилеп бала сүйесің деген секілді көңіл жұбататын өсиеттер айтылады :

Тілеулі, құтты тойыңда,

Көп жылауды қойыңыз...

Жыламай құлақ салыңыз.

Бұл сөзіме наныңыз,

Мен айтамын өсиет –

Тыңдап ұғып алыңыз.

Мұнан көшіп кетіңіз,

Шын еліңе жетесің,

Тең құрбың шықса алдыңнан.

Ойын – күлкі етерсің.

Құрбы келсе, күлгейсің,

Әдеппенен жүргейсің,

Салмақпенен сөз сөйлей,

Жақсы жауап бергейсің, -

деп күледі де, бұдан ары қарай ақыл - өсиет созыла береді. Онда айтатыны: үй ішін, ата – анаңмен, ағайын арасымен тату – тәтті, әдепті, үлкенді сыйла, салдыр - сылақ болма, мал – мүлкіңді шашпа, тазалық сақта, оқыс мінез көрсетпе, өтірік өсек айтпа, жарлыларға көз – қиығыңды салып жүр, сараң болма!

Белгілі дәстүрге айналған жұбату, ақыл - өсиеттерде айтылатын негізгі әңгімелер осы тәрізді болып келеді. Әрине, бұл өлеңдердің халықтық сипаты барлығын, халықтың мінез – құлық жайындағы ойын, көзқарасын білдіретіндігін жоққа шығаруға болмайды. Ұзатылып бара жатқан қызға “жақсы бол” деп ақыл айту, өмір соқпағын көрсету болашағында не істеу керектігін түсіндіру – халық ұғымына қиғаш келмейді. Бұдан, әрине, жұбату өлеңдерінің қайшылығы жоқ деген ұғым тумайды. Ескі әдет – ғұрыпты, “ата – ана жолын” ақтауға тырысуы, әйелдердің әлеуметтік дәрежесмі ерлер мен бірдей емес деп көрсетуі жұбату өлеңдерінің халық қабылдамайтын, халықтың көзқарасына, ой – тілегін қарама – қарсы келетін ұғымдар болып табылады. Мұндай жат ұғымдарды үстем таптың қоспасы деп түсіне керек.

Бет ашар.

Жаңа түскен келіншектің тойында айтылатын өлеңнің бір түрін бет ашар деп айтады. Бұл өлеңнің мақсаты – жас келіншекті жаңа ағайын – жұртына, қайын ата мен қайын енесіне жаңа қауымға таныстыру, кімнің қандай екендігін айту; мұнымен қатар, жаңағы ағайын – жұртқа жас келіншек жайын түсіндіру, жатсынбай баурап ал, ол осы қауымның бір мүшесі болды деп көрсету.

Осындай екі жақты бір – бірімен таныстыруды бет ашар деп атаған. Мұның өзіне арнап шығарылған өлеңі болған. Ол өлеңді, той үстінде көбінесе, ақындар айтқан. Ертедегі салт бойынша, бұл өлеңді айту реті былай: жас келіншектің түсетіне үйіне жұрт жиналады. Олардың үстіне келіншекті енгізгенде жеңіл желекпен бүркеп әкеледі. Ш. Уәлихановтың (жоғарыда аталған еңбегінде) айтуына қарағанда, жас келін үйдің босағасын алғаш рет аттап енгенде, отқа май құйып ырым жасайды. “Мұндай ырым, дейді Шоқан - , ертедегі шамандық дәуірінен қалған, ол кездегі адамдардың отты жарылқаушы күш есебінде туған”.

Жаңағындай ырымдары жасалу үстінде жаршы – ақын бет ашардың өлеңін айтуға кіріседі. “Келін, келін, келіп тұр” деп бастайды да жианалған жұртқа келінді таныстырады, келін атынан сәлем береді. Сәлем соңында, келіннің айтайын деген сөзі деп әркімге арнаулы тілек білдіреді ; көрімдікке, еншіге деп мал сұрайды.

Нар берсеңіз, мая бер,

Үстіне кілем жая бер...

Жылқы берсең – биеден,

Кем болмасын түйеден...

Сиыр берсең, қызылдан,

Шұбалаң құйрық ұзыннан....

Қой берсең, үлкене ағынан,

Егіз болсын қозысы,

Болмасын жылқы дағынан...-

деп, түйеден бастан ешкі – лаққа дейін төрт түліккті атап шығады. Сөз арасында жаршы – ақын төрт түліктің қайсысында қандай қасиет барлығын да, қайсысына келіннің көңілі толатындығын да әзілмен ескертіп қояды.

Бұдан ары қарай бет ашар өлеңнің екінші бөлігі “айт келін” басталады. Бұл жаңа түскен жаңа келінге арналаған үгіт - өсиет сөздер болып келеді. Онда келіннің үй шаруасындағы міндеті, атқаратын қызметі, құлық – мінезі, жүріс – тұрысы, қандай болу керектігі айтылады; патриархалдық тұрмыстың, ескі әдет – ғұрыптың салттарын бұлжытпай орындау шарт екендігін ескертеді.

“Айт келін” өлеңдерінде халықтық пікірлер (еңбек ет, әдепті бол, өтірік өсек айтпа, салдыр – салақ болма) болумен қатар, халық тілегіне жат, концервативтік және феодалдық қауымның көзқарысн білдіретін жақтары да бар. Әсіресе, әйелдердің правосын төмендетуі ерлер мен тең емес деп көрсетуі, үй ішінің барлық ауыр салмағын әйелдерге жүктеуі феодалдық қауым тілегінен, соның көзқарысынан, әдет – салтынан туған. Сондықтан біз бұларды “айт келін” өлеңдерінің қайшылық, кертарпалық жақтары барлығын түсіну үшін сөз етеміз.

4. 
   Аль-Фараби. Трактаты о музыке и поэзий. – А., 1992
   
   1. 
      Байтұрсыноа А. Ақ жол – А., 1991
      
   2. 
      Веселовский А. Н. Историческая поэтика. –М.,1940
      
   3. 
      Тайлор Э. Первобытная культура – М., 1989
      
   4. 
      Анисимов А. Духовная жизнь перврбытного общесттва – М., 1978
      
   5. 
      Гусев В. Е. Эстетика фольклора – Л., 1967
      
   6. 
      Пропп В. Я. Фольклор и действительность – М.,1976
      
   7. 
      Әмельянов Л. И. Методолог, вопроы фольклористики – Л., 1978
      
   8. 
      Әуезов М. Әдебиет тарихы – А., 1991
      
   9. 
      Ысмайылов Е. Ақындар – А., 1956
      
   10. 
       Смирнова М. С. Казахская нарадная поэзия – А., 1967
       
   11. 
       Садырбаев С. Фольклор және естетика – А., 1976