Лекция 30 сағат Практикалық (семинар) сабақ 15 сағат СӨЖ 45 сағат обсөЖ 45 сағат Барлық сағат саны 135 сағат

Су күзені немесе қара күзен - терісі аса бағалы және құрғақта да, суда да тіршілік етеін аң.Бұл сусар тұқымасына жататын жыртқыш.Дене тұрқы 35-45 см, салмағы 1-1,5кг. Қысқы жүні біркелкі қара қоңыр келеді.Тек иек астында дағы болады. Бұл аң суда өте тамаша жүзеді және сүгігіш келеді.Су күзені ағаштарға да жақсы өрмелейді. Су күзенінің негізгі мекені –Солтүстік Америка. Ол інін су жағасына тас астынан қазады немесе құлап қалған ағаштың қуысына паналайды. Індері су жиегінен 50метр қашықтыққа дейін орналасады. Ұя төсеніштері- кепкен ағаштар. Әр күзен орта есеппен 15гектардай жерді иемденеі.Су күзені көбінесе ұсақ балықтармен, баурмен жорғалаушылармен және су кеміргіштермен қоректенеді.Әр күзен қорек іздеп қыста 15-20километр жерге дейін кетеді.Су күзені қымбат терісіне болса қсыта кәсіптік тұрғыдан ауланатын аң. Біздің елімізде қазіргі кезде жыл сайын орта есепен 20-30мың жабайы су күзенінң терісі дайындалады.Су күзені ьфермаларда да өсіріледі. Өзі қолға тез үйренеді.

Аққалақ - сусар тұқымдасына жататын ең кішкентай жыртқыш аң.Дене тұрқы 13-26 және құйрығы 4-9сантиметр,салмағы 30-250грамдай. Қсықы жүні таза ақ .жазда арқасының жүні қызғылт қоңыр немесе қара бурыл,бүйірі қоңырлау, бауырыақ болады. Аққалақ немесе аққұлақ ақкіске ұқсас. Құйрығы қысқа және ұшы қара емес. Денесі жіңішке және икемді келеді. Жүні жұмсақ, бірақ қысқа болады.Аққалақ Европада,Солтүстік Африкада,Азияда,Солтүстік Америкада кездеседі. СССР-де көп тараған. Әр түрлі қоныстарда мекендейді.Орман ішінде өзен мен көл жағасында ,сай-сайларда,тауқұздарда кездеседі. Шөл және шөлейт аудандарда кең тараға.Мойынқұм, Балқаш,Бетпақдала,Қызылқұм аймақтарында құмды төбелерді қонсытанады. Қыстың аязды күндері ауыл төңірегінен жиі көрінеді.Аққалақ көбінесе ақкіс аз тараған жерлерде қоныстанады.Аққалақтың қорегі –тышқан тәрізді ұсақ кеміргіштер. Бір аққалақ күніне 15-тей тышқан ұстайды.Дала тышқандарын індеріне кіріп ұстап алады.Шөлді аймақта негізінен құм тышқандармен қоректенеді.Баспана есебінде кеміргіштердің ескі індерін пайдаланады.Қыс айларында тұрқақты жатағы болмайды.Жемін іздеп үнемі бір жерден екінші жерге қоныс аударып отырады.Қысқа азық жинайды. Азықты көбінесе түнде,ал жазда күндіз де іздеуге шығады.Бірақ аққалақ күніне кішкентай он бес үй тышқанын сияқты кеміргішті ұстайды.Аққалақ батыл және айлакер аң.Аққалақ өте өсімтал.Ол жылдың барлық уақытында көбейеді. Үштен тоғызға дейін күшік туады.Жылына бір рет түлейді.Аққалақ –терісіне бола қыста ауланатын аң. Сондай-ақ аққалақ тышқан тәрізді зиянкес ұсақ кеміргіштермен қоректену арқылы ауыл шаруашылығына әсіресе егіншілікке едәуір пайда кетіреді.

Борсық - терісі мен майы үшін кәсіптік тұрғыда және әуесқой жолмен ауланатын аң.Денесінің ұзындығы 70 сантиметрдей, күзде әбден семірген кезде салмағы 15 килограмға жетеді. Бұл –сондай-ақ иісшіл және сақ аң.Борсық Қазақстанның барлық териториясында кездеседі, әсіресе Жетісуда.Бұл өңірдің Жоңғар, ІлеАлатауларында көп кездеседі.Сонымен бірге Шу, Іле,Қаратал Өзендеріндің жағасында бар.Бұл жыртқыш аң әртүрлі жерде меккндейді.Шөл және шөлейт аймақтарда өзен жағаларында,өзенге жақын жоталарда жүреді. Мәселен, Алматы облысында Балқаш көлінің жағасында сексеуіл мен жыңғыл өсетін құмтөбешіктердің арасында жиі кезқдеседі.Мұнда 1968 жылдың күзінде борсықтың жалпы саны орта есеппен 4 мыңдай болған.Борсық Жоңғар,Іле Алатауларында таудың алма ағашы мен шырша өскен беткейлеріндегі ормандарда жүреді. Борсық –бүкіл жыл бойы інде тұратын жыртқыш.Жатағын көбіне өзі қазады. Тұрақты індкрінде ұя камерасы 3метр тереңдікте орналасқан.Оған құрғақ шөп төсейді. Төсеніштің салмағы 5килограмға дейін жетеді.Бұл аңның бір ерекшелігі –осы шөпті көктемде ұясынан алып шығып ,күн көзіне кептіреді.Оның інінің төңрегіне жайып тастайды. Құрғағаннан соң жатағына қайта тасиды. Сонымен қатар іні таудың ағашсыз күн шуақ беткейіндегі және таудың теріскей беткейіндегі қалың, биік ағашты орман арасында да кездеседі.Жазық ерлерде борсық жатағы биіктеу төбелерде орналасады.Суық түссе ұйқыға кетеді.Борсық көбіне ұзындығы 10метрдей келетін інде жатады.Борсық жылына бір рет түлейді.Қысқы ұйқы кезінде ол салмағының 50-60процентін жоғалтады. Борсық жылына бір рет балапан,3-4кейде 6-ға дейін күшік табады. Жас борсықтар үш айдан кейін өз беттерінше күн көруге көшеді.Борсықтың негізгі қорегі –құрт –құмырсқа ,кесіртке,көлбақа,жылан, ұасқ кеміргіштер мен құстар және ұсақ құстардың жұмыртқалары балапандары.Сонымен бірге ол әр түрлі ағаштардың жемістерін жейді.Қазірде өңірдежылына ең кемінде 5-6 мыңдай борсық дайындап,майын жинауға толық мүмкіндік бар.Халық медицинада борсық майы ревматизм,туберкулез ауруларына қолданылады.Қорыта айтқанда,терісі мен майы пайдалы және орман бағбаны –борсықты броконьерлерден қорғап оларға қамқорлық жасау-көшіліктің міндеті.

Құну - терісі бағалы аң.Ол жалпы түрі жағынан борсыққа ұқсас келеді. Жүні қара бурыл немесе қызыл қоңыр келеді. Бүйірінде иығынан құйрығына дейін созылып жатқан ақшыл сарғыш үтсті немесе қызыл қоңыр жолағы болады.Денесінің ұзындығы құйрығымен қоса алғада 1метрдей салмағы 25-32 кг .

Құну Норвегия,Швеция,СолтүстікАмерика, Азия, Алтай тауларында Қазақстанда таралған.Біздің республикамызда құну тек оңтүстік алтайда кездеседі.Бұл жерлерде құну негізінен қалың орманды, әсіресе жартастарда,ағаш арасында мекен етеді.Жаз айларында тау басындағы қар жатқан жиекке дейін кездеседі.Әсіресе қысты күні қорек іздеп көп жүреді.Қүну қоянды .ұсақ кеміргіштерді,алкейде құдыр, жас марал,бұғының төлін де қорек етедіҚұну аңдардың ізіне түсіп, жасырын ұстайды немесе жатқан жерінде бас салады.Қар қалың және көк тайғақ болған жылдары ол тұяқты аңдарды жақсы ұстайды.Бұл аң июль-август айларында ұйығып,март та 1-4 күшік табады.Күшіктейтін ұясын тастың қуысына және басқа жасырын жерлерге салады.Құну аң шаруашылығына зиян келтіреді.Кейбір кездерде ол орманда жайылымда жүрген малдарға да шабады.Құну Қазақстанда сирек кездесетін болғандықтан оның аң терісі кәсібінде алатын орны өте төмен.Сондықтан да құнуды қорғауға алып,санын көбейтіп, келешекте оны аулап отыруға барлық мүмкіншілікті жасауды қажет етеді.Құнудың терісі әйел киімдерінің жағасына салынады.Одан бөрік те жасалады.

1.Барсакелмес қорығы.

2.Қорғалжын қорығы.

Қолданылатын әдебиеттер тізімі

а) негізгі:

1.Растительное сырье СССР. тт.1-5, 1949 –1956.

2.Павлов.Н.В.Дикие полезные и технические растения СССР. 1942.

3.Павлов.Н.В.Растительное сырье Казахстана .1948.

4.Кукенов. М.К. Ботаническое ресурсоведение Казахстана. Алматы. Ғылым. 1999.

5.Методы полевых исследования сырьевых растений 1946.

6.Бекенов.А, Есжанов.Б, Махмұтов.С. Қазақстан сүтқоректілері.- Алматы “Ғылым”. 1995 –380С.

7.Гаврилов.Э.И. Фауна и распространение птиц Казахстана. – Алматы 1999-198С.

8.Методы учета основных охотничье –промысловых и редких видов животных Казахстана –Алматы.2000. 172С.

ә) қосымша

9.Станков.С.С. Дикорастущие полезные растения. 1955.

10.Лекарственные растения Казахстана. Алма – ата, 1966.

11.Середин.Р.М,Соколов.С.Д. Лекарственные растения и их применение. 1969.

12.Худайбергено.Э.Б. Солодки Казахстана. Алма –Ата.1987.127с.

13.Кукенов.М.К. и др. Лекарственные растения Казахстана и их использование. Алматы.1997.

14.Книга генетического фонда фауны Казахской СССР.Алма – Ата “Наука” –1989. –215С.

Лекция мақсаты: Қорықтар мен таныстыру.

Барсакелмес қорығы.

Лекция мәтіні: Елімізде өсімдіктер мен жануарларды қорғайтын тұтас табиғи аймақтар қорықтар деп аталады.

1.Алтаты қорығы (Іле Алатауы)

2.Ақсу – Жабағалы мемлекеттік қорығы (Талас Алатауы)

3.Барсакелмес мемлекеттік қорығы (Арал теңізінің солтүстік батыс бөлігі)

4.Қорғалжын мемлекеттік қорығы (Ақмола облысының су – батпақты аймағы)

5.Наурызым мемлекеттік қорығы (Қостанай далалы аймағы)

6.Марқакөл мемлекеттік қорығы (Оңтүстік Алтай)

7.Үстірт қорығы (Маңғыстау)

8.Батыс Алтай қорығы (Шығыс Қазақстан)

9.Алакөл қорығы (Алматы облысы ,Талдықорған)

бұлардан басқа өсімдіктер мен жануарларды қорғау мақсатында 57 қорықша, 7 ұлттық саябақ (Алтынемел, Баянауыл, Көкшетау, Іле Алатауы, Қарақаралы, Катонқарағай, Шарын) ұйымдастырылған.

Барсакелмес мемлекеттік қорығы - 1939 жылы ұйымдастырылған. Ол Арал теңізінің солтүстік-батыс бөлігіндегі Барсакелмес аралында орналасқан. Барсакелмес – оңтүстік-батыстан солтүстік-шығысқа қарай созылған арал.

Алғаш рет Арал теңізінің картасында Барсакелмес аралы 1831 жылы белгіленген. Бұл аралды тұңғыш рет зерттеуші лейтенант А.И. Бутаков болып саналады. 1929 жылы Барсакелмес аралында аң шаруашылығы ұйымдастырылған болатын. Сондай-ақ, мұнда сұр кекіліктер, қырғауылдар, ор қоян, қарақұйрықтар және ақбөкен сияқты бағалы хайуанаттар жіберілген. 1939 жылы осы шаруашылықтың негізінде Барсакелмес қорығы құрылды.

Барсакелмес қорығы алғашқысында саны азайып, құрып бара жатқан бағалы тұяқты аңдардың бірі – ақбөкенді қорғау мақсатында құрылды.

Жер бедері мен ауа райы. Барсакелмес қорығы орналасқан ұзынша келген аралдың жағалауы аз тілімденгендіктен, қолтық, қойнау шығанағы көп емес. Бұл арал-сазды, тақырлы, ал қалған жері құмды келеді. Биіктігі 100 метрдей үстіртті келген оңтүстігі теңізге тік жарқабақ болып тіреледі, солтүстік - батысы ойпаттау. Жері көбіне белесті, сирегірек төбелер де кездеседі. Аралдағы құм төбелерде көптеген өсімдіктер өседі. Мұнда өсетін өсімдіктердің көбі хайуанаттардың сүйіп жейтін қорегі болып саналады. Төбелердің биіктігі 6-7 метрге жетеді. Қыс айларында мұндай төбелердің арасы әр түрлі хайуанаттардың паналауына қолайлы келеді. Бұл аралда тұщы су өте тапшы. Жер асты суы көбінесе ащы келеді. Ауыз суды құдықтан алады. Сонымен бірге, аралдың тұрғындарын таза сумен қамтамасыз ету үшін қыс айында теңіздің жоғарғы бетіндегі мұзы дайындап, оларды арнайы қазылған шұңқырларда сақтайды. Ал жабайы тұяқты аңдар жаз айында суды теңізден ішеді. Мұның өзі осы жердегі мекендейтін жабайы жан-жануарлардың теңіздің ащы суын ішуге бейімделгенін көрсетеді.

Аралдың ауа райы республикамыздың солтүстігіндегі қоңыржай шөлді аймақтар секілді. Жазы өте ыстық, қысы суық болады.мұндай қыс 2-2,5 айға созылады.жылдық жауын-шашыны 100-200 мм мөлшерінде түседі. Қыста ауаның жоғары температурасы – 30⁰ болса, ең ыстық июль айында +38⁰, +39⁰ болады. Ноябрь айынан бастап ауа райы суыта түседі де, ал февральдың аяғында қар ери бастайды. Мартта орташа температура – 3,5⁰ болады. Қыс айында жауған қар жерде көп жатпайды, оның себебі түскен қарды көбінесе солтүстік-шығыстан соққан жел ұшырып алып кетеді.

Қорыта айтқанда, Барсакелмес аралы - өзінің жер бедері, климаты, топырағы жөнінен аймақтық ерекшелігі бар және бүтіндей, тұтас бағалы обьектілерді қорғауға және терең зерттеуге өте қолайлы орын.

Өсімдіктері. Аралдың өсімдіктері де көбіне шөл даланың өсімдіктері типтес. Мұнда 256 түрлі жоғары сатыдағы күрделі гүлді өсімдіктер өседі. Солардың ішінде алабота тұқымдастар, күрделі гүлділер, дәнді шөптер, айқыш гүлділер тұқымдасы, бұршақ тұқымдас өсімдіктеркөбірек кездеседі. Аралдың сазды, тақырлы аймақтарына көбіне жусан, бұйрығын, кейде сексеуіл мен итсигек өседі. Сондай-ақ, тек аралдың шөлді өңірінде ғана өсетін күйреуік (бір түрі), қара жусан, қара және сексеуілдер сияқты өсімдіктер де кездеседі. Аралда қылша, рауғаш, итсигек, адыраспан, жанаргүл, нәр, сораңшөп сияқты дәрілік өсімдіктер өседі. Мұнда кездесетін улы өсімдіктерге сидам құлан-құйрық, ушырмауық, укекіре, найзақара жатады. Қазірге тек кіші-гірім реликті өсімдіктерден тікенек киеуілі, шоберт ақтікені, қоян жоңышқа немесе бал жапырақ кездеседі. Сөйтіп, қорық флорасының ішінде халық шаруашылығы үшін маңызы бар көптеген пайдалы өсімдіктер кездесетіндіктен олары жан-жақты зерттеудің және қорғаудың маңызы өте зор.

Үстірттің шет жағасындағы құмды жерлерде бидайық, бетеге, арпабас, қоңырбас, мортық сияқты көптеген жабайы жануарлар сүйсіне жейтін өсімдіктер өседі. Тарихи мәліметтерге қарағанда, бұдан 25-30 жыл бұрын аралда сексеуілдер қалың өскен екен. Құмды жерлерге сексеуілден басқа жыңғыл, қарағай, шеңгел, жүзген сияқты бұталы өсімдіктер өседі. Мұндай жерлер аңдар мен құстардың мекендеуіне ыңғайлы. Мұнда өсетін қылша, жүзген сияқты өсімдіктердің тұқымдары көптеген жануарлардың сүйікті азығы болады. Мысалы, жүзгенмен қарақұйрық, ақбөкендердің көктемде туған лақтары қоректенеді.

Құлан – біздің елімізде кездесетін жабайы жылқының бір түрі. Дәмді еті мен терісі үшін талан-таражға салып, аулаудың салдарынан тұқымы азайып, саны кеміп кеткен.

екіден – бестен топтасып жүреді. Жабайы тұяқты аңдардың (ақбөкеннен) басқаларына қарағанда қарақұйрық өте өсімтал келеді. Ешкілерінің басым көпшілігі көбіне егіз туады. Кең байтақ республикамыздың шөл және шөлейт аймақтарында ертеде қарақұйрық сонша көп болғанымен, қазір өте азайып кетті.