Лекция жоспары: Қазақ әдебиетіндегі «психологизм ұғымы» туралы түсінік Прозалық шығармадағы психологиялық талдау

1. 
   Қазақ әдебиетіндегі «психологизм ұғымы» туралы түсінік
   
2. 
   Прозалық шығармадағы психологиялық талдау
   
3. 
   Көркем поэзиядағы параллельді құрылымдардың тілдік
   
4. 
   және стильдік табиғаты
   

Психологизм – адам өміріндегі болып жатқан іс-әрекет, демек психологизм ұғымын адам өмірімен тікелей байланысты десек қателеспейміз. Әрине басты тұлға – адам болғандықтан, оның күнделікті іс-әрекеті, мінез-құлқы адам өмірінің ажырамас бір бөлігі болып табылады. Адам өмірі дегеніміз не? Бұл жиынтық, нақтырақ айтсақ, бір-бірін алмастырып отыратын іс-әрекеттер жүйесі. Іс-әрекетте объектінің субъективті формасына, образға өтуі жүзеге асырылып, сонымен қатар іс-әрекетте объективті нәтижелеріне, өнімдеріне айналуы орын алады. Осы жағынан алғанда іс-әрекет процесс ретінде көрініп, онда субъект-объект өрістері арасында өзара ауысу жүзеге асыры лады.

Әрбір әдеби туындыда, фольклорлық жыр үлгілерінде, Орхон Енисей ескерткіштерінде де психологизм ұғымы табылған. Біз психологизм ұғымын әдебиеттен бөліп қарай алмаймыз, себебі психологизм әдебиет пен психология ғылымын жалғастырып тұрған дәнекер ұғым десек те болады. Бұл әлемде барлық ғылымдар бір-бірімен тығыз байланыста, ал психология ғылымы әдебиетпен жақынырақ байланыста. Себебі көркем шығарманың негізгі объектісіадам болып табылады. Адамның қайғырғаны, күлгені, күйіп-піскені, жүріс-тұрысы, мінезқұлқы бәрі де көркем шығармада ап-айқын беріледі. Бұл қасиеттер мен сезімдер берілмесе, сол көркем шығарманы оқып отырған оқырман кейіпкерді тани алмайды, оны сезіне алмайды, себебі оқырман көркем шығарманы оқып жатып, кейіпкер қуанса – қуанады, қайғырса – қайғырады.

«Психологизм, сөз жоқ, реализмге апарар сүрлеу екені мәлім. Рас, ол әртүрлі көркемдік әдістер шеңберінде көркемдік-эстетикалық қызмет атқарады. Әйтсе де, нағыз реалист әдебиетте ғана психологиялық талдау нақты мазмұн тауып, жүйелі стильдік міндет атқарады. Бұған дүние жүзілік әдеби процесстің даму заңдылықтары мен тарихы куә» [1,6]. Психологизм мен реализм арасында өткел жоқ, бір-бірімен байланысын үзе алмайтын ұғымдар. Адам жандүниесінің негізінде адам бет-пердесі ашылады, демек, адамды жақыннан тани аламыз. Реализм – шындықтың негізгі бастауы.

Психологизм – әдебиеттану термині. Қазақ әдебиетінде енді ғана дамып, қанат жайып келе жатқан сала. Қазақ әдебиеттануында осы саламен айналысқан ғалымдарды атап өтетін болсақ: Б.Майтанов, Г.Пірәлиева, Г.Ержанова т.б.

Жазушылар өз шығармаларындағы кейіпкерлерінің мінез-құлқын жан-жақты ашуға тырысады. Жазушы тілінің шеберлігі арқасында біз кейіпкерлерді сан түрлі қырынан тани аламыз десек те болады. Мысалы: «Сорлы Ақбілек! Сен жыламай кім жыласын! Тас емшегін жібіткен, тар құрсағын кеңіткен, аруанадай анаңнан айырылдың. Келешектегі бақытты өміріңнің кілтіндей көріп, сары майдай сақтаған алтын қазынаңнан айырылдың! Ар-ұятың төгілді, адамшылығың жойылды. Жас нәуетек жүрегің – соқпай жатып өрт болды. Жаңа піскен жауқазын – піспей жатып жоқ болды. Шамшырақтай жас жаның-жанбай жатып шоқ болды. Есіл ерке балалық – аяққа құйған астайын шолтаң етті – тоқталды. Жыла жасың бұла! Жасыңмен қайғы жуылсын! Жасыңнан теңіз жиылсын!» Бұл шығарма Ж.Аймауытовтың белгілі «Ақбілегі». Бұл сөздер автордың шығарма кейіпкеріне арналған сөзі, автордың толғанысы. Авторы белгілі – Жүсіпбек Аймауытов. Бұл романды кейбір зерттеушілер тұңғыш психологиялық роман деп те атап жүр. Әрине бұл пікірге қосылуға болады. Автор шығарма кейіпкерлерінің іс-әрекет барысында көрінетін көңіл-күй құбылыстарын өте көркем түрде суреттеген. Біз Ж.Аймауытовтың психология ғылымына байланысты жазған, яғни психология ғылымы жайында ең алғаш еңбек жазған ғалым екенін білеміз, ол әрине қазақ ғалымдары арасында. Автордың осы шығармада кейіпкерлер жан-дүниесін, мінез-құлқын керемет суреттегенін байқай аламыз.

Қазақ әдебиеттануында психологизм ұғымына алғаш назар аударғандардың бірі Ахмет Байтұрсынұлы болды. «Қара сөзден адам тек ұғым алады дедік, ұғымның өзі керекті орынына қарай екі түрлі болады: 1) Ес ұғымы, яғни еске керек ұғым. 2) Іс ұғымы, яғни іске керек ұғым. Ес ұғымының арқасында дүниедегі нәрселердің бәрін, задын, сырын, сипатын, мүдетін, мұратын танимыз. Іс ұғымы арқасында табиғат ісін, күшін нәрселерін қалай пайдаланатын жолын білеміз. Сондықтан қара сөзді әңгімелер екі жақты болып келеді бір жағы ес ұғымымен болады, екінші жағы іс ұғымымен болады» [2, 56]. Біз ес ұғымы арқылы шығарма кейіпкерлерін танимыз, яғни задын, сырын, сипатын, мүддетін. Мысалы Ш.Мұртазаның Ай мен Айша шығармасында – кейіпкерлер мінезі, мақсаты айқын берілген. Әр кейіпкерлер міне-зін іс-қимылдары арқылы танимыз.

Әрине, көркем шығарманы оқып отырғанымызда ондағы кейіпкерлердің жан дүниесі ғана емес, оқырманға табиғат құбылыстары, шығармадағы ауа-райы құбылыстары да әсер етеді.

«Осы оймен келе жатқанымда, ап-ашық аспанды бұлт торлапты. Тәңіртау көрінбей қалды. Әуелі Шақпақ жақтан желдетіп барып, артынан себелеп жаңбыр жауды. Шаң тұтқан жусан мен дермен шөптің кермектеу иісі бұрқ ете қалды. Бізді аяп адамдар төкпеген жасты аспан төкті. Аспан бәрін сезеді. Аспан бәрін көреді. Аспанның мейірімі түскен адам қор болмайды» [3, 166]. Бұл шығарма жолын оқып отырып, адам жан дүниесін табиғатпен беруі суреттелгенін байқаймыз. Шығармада панасыз қалған, қараусыз қалған Айшаның ауылынан көшіп бара жатқандағы осы сәтін автор – бір түннің ішінде ауылын тастап, туған жерінен алыстап кетіп бара жатқан шығарма кейіпкерлерінің жан-дүниесіндегі құбылыстарды табиғат құбылыстарымен көркем жеткізген десек қателеспейміз. Бұл құбылысты психологиялық параллелизм деп атасақ қателеспейміз. Б.Майтанов та дәл осы құбылысты психологиялық параллелизм деп атап көрсеткен болатын. Б.Майтанов көңілкүй қозғалыстарын табиғат құшағынан алынатын теңеулер екенін айтып кеткен еді. Осыдан барып психологиялық параллелизм туады. Мысал келтіре кетсек: «Түнгі ашық аспан» – уайым сұйылта алмаған сұлулықты білдірсе, «құлпырып шешек атқан жазғы гүл» – ашық күнгі аспанда толқыған көк мұнарамен ассоциативті контраст түзеді» [4, 16]. Осы пейзаждық көріністер қуаныш пен қайғының, үміттің символына айналған десек те қателкспеген болар едік.

Шығармада кейіпкердің ішкі жан дүниесі – күрделі иірімдерден тұрады. Сол иірімдердіавтор әсерілеп жеткізбесе, шығарма оқырман қауымға мүлде әсер етпейді. Оқырман ешқандай әсер алмайды, қайғырмайды да қуанбайды. Онда шығарманың көркі қаншалықты әсем, көрікті тілмен жазылған, болса да адам әсер ала алмаса – онда оқырман шығарманы қарапайым ғана тілде түсінеді. Мысалы ретінде әлемдік классика қатарына жататын, атышулы Оноре де Бальзактың «Шегірен былғары» романында:

«Бейтаныс жігіттің көздері жұмылып, еріндері кезеріп кетті, бірақ сол сәтте-ақ, ол қабағын қайта ашты, қайтадан маржандай қызара бөрітіп, еріндеріне қан жүгірді. Ол өмірде мен білмейтін құпия сыр жоқ деп есептейтін ағылшынша, паң пішінде сәл кідірді де, көзден ғайып болды, түңіліске душар болған ойыншылардың қызық көре келгендерге жиі арнайтын жан күйзелтерлік көз қарасымен жұрттан жұбаныш тілегісі келмеді оның. Мінеки, бір секундтың ішінде қаншама оқиға түйдектелді! Ойын сүйектерінің жалғыз соққысының өзіндеақ, қаншалық көп мән бар десеңізші!» Бұл әлемдік классикалық шығарманың бар құпиясы адамның көңіл-күйін дәл беруде. Бұл шығармадағы жас жігіттің талғажау ететін бар ақшасын ойынға ұттырып жіберген сәттегі күйі көркем бейнеленген. Автор осы оқиғаны жай ғана қарапайым тілмен: «Бір жас жігіт бар ақшасын ойынға ұттырып, ойынханадан шығып кетті» десе, оқырман одан ешқандай әсер алмайды. Осы жігіттің ақшаға мұқтаж екендігін байқай алмаймыз. Сол бір секундтың ішіндегі оқиғаны автор әдемілеп жеткізген десек, қателеспеген болар едік. Әрине Б.Майтановтың «психологизм сөз жоқ реализмге апарады» дегенін ескерсек, сөз жоқ психологизм мен реализм қоса жүреді деген тұжырымға келген болар едік. Оған дәлел шығарма кейіпкерлерінің шығармадағы мінез-құлқы-өмірдегідей дәл берілуі, кейіпкер шығармада да жылайды, күледі, қайғырады, қуанады, күйіп-піседі, өмірде де дәл солай. Тек шығармада автор сол кейіпкердің сол сәттегі психологиялық күйін көркем тілде суреттеп, оқырманға әсер ететіндей дәл берілсе, бұл шығарманың жоғарғы деңгейдегі жетістігі екенін анық және айқын айта аламыз.

Көптеген ғалымдарымыз ғылыми сында психологиялық талдаудың аналитикалық, синтетикалық, динамикалық психологизм атты ұғымдары бар екендігін дәлелдермен көрсете білді. М.Храпченко Н.Гоголь шығармаларын зерттеп, типологиялық психологизм ұғымын енгізгенін зерттеушілеріміз айтып жүр.

Синтетикалық тәсіл – қазақ әдебиетінде ертеден қалыптасқан. Бүгінгі таңдағы синтетикалық тәсіл жазушы идеясының жүзеге асуына қызмет етіп, жазушылық мақсат-мүддеге бағындырылады. Бұған дәлел портретті, қимыләрекеттіалсақ, екеуі де ауыз әдебиетіндегі батырлар жырынан бастап, бүкіл әдебиеттегі кейіпкер, түр-тұлға, ой-санасын, мінез-құлқын танытуға алып келеді. Бұл аталған синтетикалық элементке қарама-қайшы, бірақ онымен өзектес сана ағымындағы күрделі толқындарды суреттеу,ішкі толғаныстарды көрсету,жан диалектикасын бейнелеу аналитикалық психологизм деп аталады.

Көптеген психологизм зерттеушілері әдебиеттегі психологизм – динамикалық, аналитикалық, синкреттік болып бірнеше түрге бөлінетінін дәлелдеп келді. Бұлардың бәрі көркем шығармаға тән бейнелеу құралдары. Дүние жүзінің әдебиетінің ішінде қазіргі қазақ әдебиеті де адамның жан дүниесіне терең үңіліп, оның ішкі қалтарыстарын, психологиясын көрсету жетпісінші, сексенінші жылдардағы прозадағы ерекшеліктердің бірі. Дүние жүзі әдебиетінде көркемдік шеберліктің бұл саласындағы табыстар Лев Толстой есімімен байланысты. Ресей әдебиетінде соңғы жылдары психологиялық талдау басты бағытқа айналды. Мұндай шығармаларда оқиға шиеленісуінен гөрі психологиялық қақтығыстар бірінші тұрады. Психологиялық тартыс арқылы кейіпкердің ішкі тебіренісі беріліп, жан сыры ашылады, адам мінезі дамиды.

Көркем шығармада бір емес, бірнеше адамның өмірі көрсетілетіні нақты құбылыс болып табылады. Сол адамдар өмірінде болып жатқан іс-әрекеттер адам жан-дүниесінің құбылысын ашады деп айтсам қателеспеймін. А.Н.Леоньтевтің мына тұжырымдамасына назар аударайық: «Сонда адам өмірі дегеніміз не? Бұл жиынтық, нақтырақ айтқанда, бірін-бірі алмастырып, отыратын іс-әрекеттер жүйесі. Іс-әрекетте объектінің субъективті формасына, образға өтуі жүзеге асырылып, сонымен қатар іс-әрекетте, сондай-ақ оның объективті нәтижелеріне, өнімдеріне айналуы орын алады» [5, 145]. Бұл психологтың айтпағы – адам өмірінде, оның істеген іс-әрекеттері негізгі орын алады. Бұл пікірге қосыла отырып, көркем шығармада бұл құбылыс ерекше орын алатынын айта

Мұхтар Әуезовтің «Көксерек» повесіндегі психологиялық параллелизм

Абай Құнанбайұлының «Махаббатпен жаратқан адамзатты, Сен де сүй ол Алланы жаннан тәтті, Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп, және хақ жолы осы деп әділетті», деген ұлағатты сөзіндей Әуезов шығармашылығының да өзекті мәселесі – Адам. Адам Әлем әдебиетінде, философияда, дінде, халық дүниетанымында ғалам жаратылысының мақсатты себебі, тылсым сыры.

Әуезов өз шығармаларында көркемдік шығармадағы батыстық әдістерге жүгіне отырып, қазақ жазба әдебиетінің төңкерістен кейінгі жаңа кезеңіне тыңнан түрен салушылардың бірі. Батыс әдеби дәстүрінің озық үлгілерін қазақ топырағына әкелді, замана талабына сай қазақ қоғамындағы адамдардың образын сомдады. Яғни, Адам орталық мәселе екендігін анық біле тұра, бұл мәселені замандастар талғамына сай, қоғамның қасаң заңдарына қайшылыққа келмейтіндей жеткізе білу жазушы шеберлігінің, ізденісінің сыры. Әуезов шығармасындағы кейіпкерлері қазақтың дәстүрлі көшпелі қоғамының өкілі және жаңа заман көшіне ілесу талпынысындағы адам.

«Еңлік-Кебек» пен «Қорғансыздың күнінде» болсын немесе жиырмасыншы жылдары жазған басқа шығармаларда болсын, жас автордың күшті жағы да, осал жағы да бірдей бой көрсетіп отырған. Күшті жағы қайсы еді? Ауыл өмірін, ауылдағы тұрмыс, әдет-ғұрыпты жақсы білетіндігі, халықтың тілі мен әдебиетіне жетіктігі, туған жерді, кең даланы шексіз сүйетіндігі, сонымен бірге әділетсіздікке, озбырлыққа, надандыққа жаны төзбейтін сыншылдығы» [1, 13 б.], деп жазады М.Қаратаев.

Шынында да жазушы шеберлігінің сыры оның халқына деген сүйіспеншілдігінде екендігін аңғарамыз. Жазушы шығармаларындағы көркем сөздер адамның сезім пернелерін дәл тауып, шыншыл да айқын көріністерді бейнелеп, адам қиялын самғау қияға шарлатып шалқытады. Осындай асқан шеберлік пен суреттеуден туындаған, жануарлар тірлігін бейнелейтін әйгілі шығармасы – «Көксерек».

«Көксерек» повесі жөнінде зерттеуші ғалым Р.Нұрғалиев былай деп пікірін білдірген: «Әуезовтің «Көксерегі» реалистік әдебиет дәстүрі тудырған мотивтерді, шеберлік палитрасындағы сан алуан бояулар мүмкіндігін өз мұратына орай өнерпаздықпен жаңғырту арқылы жазылған жаңа тынысты шығарма. Автор шағын көлемге мол мағына сыйдырған. Бейнелеп отырған болмыстың қыр-сырларын бажайлай таныған суреткер зады ежіктеуден, мыжыма тәптіштеуден бойын аулақ салып, жинақылыққа, тамшы арқылы көл суретін, тас арқылы тау кеспірін елестетуді эстетикалық мұрат тұтқан. Бұл образ табиғатына сандық белгіден гөрі сапалық ерекшелік хас екендігін айқындап, әсемдіктің гармонияға, симметрияға, тұтастыққа кіндіктестігін тағы да тиянақтай түседі» [2, 221 б.], дейді.

Шындығында да шығарманың көп ізденгендіктің жемісі екендігі көрініп тұр. Шығармада қысқа болса да, тұтастай бір өмір қамтылған.

Жазушының оқырман жүрегіне жол тапқан сүбелі шығармасы ертеректе қоғамдық саяси ой пікірге жат шығарма деп табылса, бүгінде классикалық шығарманың үлгісі ретінде көпшілік тамсана қарайды. Осы шығармаға не себепті «қасқыр» бейнесі өзек болды?

Қасқыр қазақ тұрмыс-тіршілігінің, малшы қауымының өміріндегі ажырамас бір бөлшегі, аңдыған жауы.

«Қасқыр» тотемі көшпенді түріктердің ежелгі наным-сенімінде айрықша орны бар. Мәселен, қасқырды, оны киелі аң санап, «итқұс» деп атауы, өз атымен атамау осы киелі аң санаған наным-сенімнің сарқыны екенін көпшілікке белгілі. Қасқыр турасында арғы атабабаларымыздың келе жатқан мақал-мәтелдері бар. «Бөлінгенді бөрі алар», «Бөрі арығын білдірмес», «Иттің иесі болса, бөрінің тәңірісі бар», «Қанша асырасаң да, бөрінің бөлтірігі орманға қарап ұлиды», «Қасқыр да қастық қылмас жолдасына» т.б.

Қасқыр оқырман көкейіне жол табар бейнелі образдың бірі. Әрине, Әуезовке Джек Лондонның тигізген әсерін жоққа шығаруға болмайды. Бірақ «кейіпкер» ретінде қасқырды таңдап алудың негізгі себебін қазақ халқының өзінің тұрмыс-тіршілігінен іздеген абзал. Қасқыр бейнесінің халық көкейіндегі әуелден бар қалың бояулы суретін тың әдіспен жан бітіре айтуды көздегені, қасқыр бейнесі арқылы адам жанының тылсым тереңіне үңілуді мақсат еткені хақ. Жоғарыда айтылған мақалдардың бәрінде тілге қасқыр алынғанымен, адам психологияның сипаттары, мінез-құлықтары меңзелген. «Ер азығы мен бөрі азығы жолда» деген мәтелде дала сырттаны мен жорықтағы ердің тәуекелі психологизм параллелизм деңгейінде беріледі.

«Иттің иесі болса, бөрінің тәңірісі бар» деген мәтел де осы сарындас.

Иман – қой, ақыл – қойшы, нәпсі – бөрі, Бөріге қой алдырмас ердің ері, Таяқты қатты ұстап қойшы тұрса, Жоламас ешбір пәле шайтан-пері [3,136 б.], деп Шал ақын жырлағанда, адамның жандүниесін ашып көрсеткен. Бөрі образы нәпсінің қорқаулығы мен зұлымдығын бейнелейді. Иманды қойға теңейді. Иман – адам рухының мәні.

Меңзеу әдісі – халықтық қайнардан бастау алып жатыр. «Қасқыр» бейнесі адамның нәпсісі мен хайуандық, жыртқыштық болмысын меңзейді. Қасқырдың шығарма кейіпкері ретіндегі реалистік бейнеленуі, образының ашылуы автордың қазақ әдебиетіндегі тың жаңалығы, батыс дәстүрінен алған үлгісі. Қасқырдың ішкі психологиялық жай-күйін, реалистікпен суреттеу адамның нәпсілік табиғатын ишаралап, мейлінше ашуға мүмкіндік береді. Табиғат адамның қатігездігін кешпейді. Құрмаш трагедиясы осының бір мысалы. Тұтас шығарма бір адамның бойындағы рухани және нәпсілік қасиеттер қайшылығын меңзеді десек – шығарманың нәпсі жеңісімен аяқталуы, адам өмірінің имансыздыққа ұласқан трагедиясын меңзейді, яғни шығармадағы жыртқыш – нәпсінің баламасы, ал сәби – таза рухтың баламасы деп қарасақ, жазушы нәпсі жүгенсіздігінің соқтырар орны толмас трагедиясын ишаралағандай.

М.Әуезов шығармаларында пейзаж бен кейіпкер бейнесін байланыстыра суреттеудің шебері. Жазушының табиғат пен адам қарымқатынасын философиялық тұрғыдан қарастыратын шығармасы «Көксерекке» кеңінен тоқталайық. Жануардың ішкі жан-дүниесі арқылы, адамға дегн көзқарасын, түсінігін беретін шығармаларының бірі болып табылатын туындысы осы «Көксерек». «Көксерек» повесі жөнінде өз пікірін білдіруші, зерттеуші, ғалым Ш.Ахметов былай дейді: «Мұқаңның хайуанаттар жайында жазылған аңшылар әңгімесі, әсіресе жасөспірімдердің аса сүйіп оқитын шығармаларының тобына жатады. Мұқаң, өзінің аса шебер жазылған атақты

«Көксерек» әңгімесінде, алдымен, әр алуан жыртқыш азулы аңдардың мекен ететін жерілерін суреттеуден бастайды. Оның себебі әртүрлі хайуанаттар мекен ететін жерлерді суреттеу – сол жыртқыш аңдардың неге сондай жерлерде болатын себептерін ашып беруге жәрдем етеді. Екіншіден, сол аңдардың сырсипаты мен мінез өзгешеліктері де, сол мекен ететін жеріне және олардың немен қоректенуіне байланысты ашылады. Осыған орай жазушының аңдар психологиясын ашып беруге де зор күш салғаны айқындалады» [4, 263 б.] дейді.

Шындығында да жануарлардың мекен ету орнын, мінез-құлқын, сонымен қатар хайуанға сезім, ақыл-ой бере отырып, көркем сөз арқылы суреттеу жазушының асқан шеберлігінің дәлелі.

«Қараадырдың қарағанды сайы елсіз. Айналада қат-қабат шұбар адырлар. Жақын төбелердің барлығын аласа бозқараған, тобылғы басқан.

Ұзын кең өлкені қаптай басқан қарағанның ортасында терең, құз жар бар. Соның бас жағында итмұрынды қалың жыныстың арасында қасқыр іні бар. Жазғы салымнан бері соны екі қасқыр келіп мекен етті» [5, 7 б.], деп жазушы шығармасын жыртқыш, азулы аңдардың мекен ететін жерлерін суреттеуден бастаған. Композиция мен сюжетті оқиғадан оқиға тудырып, тез өзгеріп отырады. Мұның өзі оқиғаның одан әрі дами түсуіне себепкер болады.

Одан әрі оқиға желісі өрби түседі. Көкшолақтың ақ қасқырға әкелген қозысының желінуі айтылады. «Қозы екі қомағай ауыздың кергісінде қан жоса болып, дар-дар айырылды. Сырт-сырт етіп жас сүйек сынды. Қапашқұпаш қорқ-қорқ етіп қомағай қанды ауыздар асайды. Тұмсығы мен бастары, мойын жүндері қып-қызыл болған қасқырдың жасыл көздері от шашады» [5. 8 б.]. Енді бұл жерде оқиғадан оқиғаның тууын байқаймыз. Осы от шашқан көздерін суреттеу арқылы қасқырдың өзіне тән тағылығын, жыртқыштығын жазушы бізге ескерткендей сезінеміз. Әрі қарай психологиялық сипаттама берілген. «Ін үстінде мүйіз тұяқтар тасырлап, көргіш көздер ін аузына қарайды» [5, 8 б.], деп қасқырлардың түйсігі арқылы берілген көріністі көреміз.

Екі аяқтылар қасқырдың 5 күшігін көзіне қарап тұрып, өлтіріп, біреуінің тірсегін қиып, ең кенжесін алып кетеді. Бұл оқиға қасқырлардың ызасын келтіріп, маңайдағы ауылдың қойларын жаралап, құлындарының желінуіне әкеп соқты. Бұл жерде адамдардың табиғатқа жасаған зұлымдығына жыртқыштардың берген тағылық жауабын көреміз. Жазушы шығармада адам, қасқыр және қоршаған ортаны байланыстыра суреттейді.

Ауылға алып қайтқан көк күшікті кішкене Құрмаш асырап, Көксерек деп ат қояды. Көксерек ауыл иттерінен, балалардан қорлық көріп өседі. Бұл жерде Көксеректің бөтен орынды жатсынғанын, өзінің табиғи ортасындай сезінбегендігін жазушы айта кеткен.

Ауыл иттері де Көксеректің түз тағысы екендігін сезгендей. Ауыл адамдарының арасында да Көксерек жайында әңгімелер тарай бастайды. Көксеректің қолға үйренбеуі Құрмаш түгіл, үлкен кісілердің өздеріне күдік тудырған.

«Ұры. Асырасаң да мал болмайды. Тұқымы жау емес пе!», деп, қасқырдың қорқаулығын ұққан ауыл адамдарының сөздерінен біз дала жыртқышы психологиясының үй жануары иттен өзгешелігін көреміз. Жетім, тасбауыр Көксеректе адамды жақсы көру сезімі аз. Құрмаш тамақ беру үшін шақырғанда ғана келеді. Оның өзінде де адамды жақын тарту жоқ, көңілін аулау, еркелеу деген сезімнен жұрдай. Ал, иттердің олардан артық қасиеті көп. оларға өзінің иелеріне қызмет ету, еркелеу, көңілін аулау деген қасиеттер тән. Даму, өмір сүру салтына байланысты әрбір жан иесінің өзінің тіршілік ету ортасы бар. Соған сай табиғи жағынан жетіле алады. Мысалы, Көксеректің қолда болғанда, «әлі күнге бір рет жадырап ойнап көрген емес, татулық жоқ, суық. Жалғыз-ақ атын біледі. Құрмаш пен әжесі шақырса келеді. Онда да жүгіріп келмей, құрығын сөлектетіп, бүкеңдеп қана келеді. Бұны да ашыққан уақытында істейді. Әйтпесе көбінесе анадай жерде қырыстанып, көзінің астымен жалтжұлт қарап жатып алады. Өскен сайын сызданып, суықтанып келеді», деген әдеттерін жазушы айта кеткен. Ал, үйіріне қосылғанда жадырап, секіріп, ойнап кеткені, сонымен бірге тез қоңданып, секіріп күш алғаны айтылады. Бөлтіріктің өсуін бейнелегенде, автор натуралистік, зоологиялық өзгерістерді жіпке тізіп жатпай, мінез ерекшеліктеріне, сыртқы ықпал әсерінен болған жәйттерге назар аударады. Көксеректің үлкен иттерден, ауыл адамдарынан көрген қорлығы ішінде шемен болып қатып, жалғыз Құрмаш қамқорлығы жүректегі мұзды жібіте алмаған. Қойға шапқан қасқырлардың соңынан еріп, елден жырақ кетуі табиғатына жат қылық емес еді. Тобынан бөлініп, адасып, тепкіден бетер еріксіздік торына түскен қырдың дүлей перзентінің бостандыққа ұмтылуы, ата-тегі жортқан иен далаға кетуі, ұяластарын іздеуі жаратылыс заңы еді. Бірақ тұқымы бір туыстас болғанымен, өзге ортада өскен Көксеректі қасқырлар оп-оңай тобына қосып алмады. Қасқыр өз ұяластарымен бірге баулынып, ауызданбағандықтан да тамақ тауып жей алмады. Тоқ күніндегі азаттыққа құштарлығын ұмытып, тойған жеріне ашыққасын, қайта оралды. Жыртқыштығымен қатар қорқаулығы осыдан көрінердей. Осы қорқаулық қарны тойып, күші толғасын, нағыз қатігез жыртқыштыққа ауысады. Ауылға жоғалып кетіп қайта оралғандағы сұрын жазушы ашып көрсетпесе де, шығарманың мына бір жерінен түсінуге болады: «Бұл келгенде Көксерек екі бүйірі салып ашыққан. Өзінің үсті-басы батпақ болып сыбағысқан, сабалақ пішінмен келді», деп қысқаша тоқталған. Одан кейін «қайта тұрып қалды. Тағы да бұрынғысынан да күйленіп, семіріп, өсе бастады. Бұл оның соңғы күйленуі, шынымен үлкен қасқыр болып ұлғаюының белгісі еді. Сонысын сезгендей, күздің бір дауылды күні Көксерек тағы жоқ болып шықты. Бұл жоғалысы шын болды. Енді қайтіп оралмастай болып кетті. сол көк қасқыр саршұнақ пен қоянның көжегі сияқтыны азық қылып өлместей болып алды, қысқа да жеткен еді», деп жазушы қасқырдың адамдар арасынан бөлініп кеткендігін айта келіп, оқырманды енді не болар екен дегендей қызығушылығын арттыра түскен сәтін көреміз.

Көксеректің алғашқы екі серігі Аққасқыр болса, алғашқы құрбандығы Алатөбете. Кішкенесінде азу салып, тіс батырған Алатөбетті ұмытпай, алғашқы кегін қайтарады. Көксеректің үйіріне қосылғанын, кейінгі өсу процесін, көңіл-күйін де жазушы шығармадан тыс қалдырмаған.

Шығармада адам мен табиғат өкілі ретінде алынып отырған түз тағысының арасындағы қайшылық кеңінен суреттеледі. Бұл күрес соңында үлкен трагедияға – күнәсіз сәбидің өліміне алып келеді. Көксеректің бұл қылығы – адамның өзіне жасаған қиянатына, зұлымдығына деген жауабы тәрізді. Көксеректің адамға деген ыза-кегі, ашуы бір-біріне қосыла келіп, ақыры күнәсіз сәбидің өліміне себеп болады.

Адамзат түз тағысына осынша қиянат жасамай, жанашырлық көрсетіп, өздерін дер кезінде тоқтатқанда, мұндай қайғығ ұшырамас па еді? Қасқыр түз тағысы болғанмен де, ол да тіршілік иесі. Адам қалай қайғырып қиналса, онда да сондай сезім бар екендігі шығармада айқын көрінеді. Көксеректің бұл қылығын жазушы мәжбүрліктен туған қадам ретінде көрсетеді. Басқаша болуы да мүмкін емес сияқты. Көксеректің бұл ісі жөнінде профессор Р.Нұрғалиев былай дейді: «Психологиялық жағынан ол қандай қылыққа басса да, сенімді қойға шаба ма, жылқы жара ма, бәрібір. Оңдырмасы анық. Көзін ашар-ашпастан иттерден көрген қорлығы, еріксіздік, Аққасқырдай серігінен айрылу, суық, қатігез даладағы кезбе тірлік, жанын көзіне көрсеткен у қорғасын – осының бәрі жиылып кепі, бұған ата-бабалар қанымен берілген қаныпезерлік қосылғанда, Көксеректің қойшы балаға шаппауы қолдан жасалған қадам болар еді» [3, 223 б.], дейді.

Осы ойды филология ғылымдарының кандидаты С.Айтуғанова да құптағандай былай дейді: «Бұл пікірмен келісе отырып, бір жақты ғана қарауға болмайды деп ойлаймыз. Екінші жағынан, қанша жақсылық жасап, мәпелегенмен, жыртқыштың аты жыртқыш. Әрбір тіршілік иесінің өз қалыптасқан тұрмыс-тіршілігі бар. Бұл жерде Көксерек те өз болмысына салып, озбырлыққа, зұлымдыққа барады» [4, 15 б.], дейді.

Бұл жерде жазушы «бөрі бөрілігін істемей тынбайды» деген ойды айтқысы келгендей.

«Үстіне гүрілдеп қасқыр төніп келгенде, көзі бір ашылып, бір жұмылды. Басына таман арандай ашылып келе жатқан ауыздың жоғарғы жағында өзіне таныс құлақ көрінді. Сол жақтағы тілік құлақтың жартысы салпылдап тұр. Ақырғы сезген-білгені – сол... Содан әрі баланың үні өшті. Қасқырдың аузы тиместен бұрын өліп кетті», деп жазушы трагедиялық көріністі үлкен шеберлік үлгісін танытып суреттейді.

Қасқыр «Көксерек» өзінің табиғи болмысын өзгерте алмай, Құрмаш адамдар жіберген қателіктің құрбаны болды. «Ит тойса атасын танымас» деген осы да деп еріксіз қынжыламыз. Әйтпесе күні кеше ғана Құрмаш күшік күнінен оны бауырына салып, сырт көзден қызғыштай қорып бақты емес пе? Дегенмен де, жалғыз сәби Құрмаштың Көксерекке жасаған қамқорлығының аз болғаны шығар.

Сонымен қатар жазушының Құрмашты «қасқыр аузы тиметен өліп кетті», деп айтуында да үлкен бір мәнді сыр жатқандай. Ол сыр – Құрмаштың пәк, таза, ештеңеден бейхабар күйінде, Көксеректің өзіне жасаған қиянатын көрместен бұрын көз жұмды деген оқырманға айтар ойы еді деп түсінеміз.

Трагедияның шиеленіс шыңы сәбидің жан беруі болса, оның пәк жанын берер сәтін жыртқыштың азулы арам аузына қимайтындай. Рух арамдықтан шошып, жиренгендей жыртқыш азуы батпастан бұрын бақилық болады. Ал, қасқыр болса, азуын жансыз денеге басады. Қанша ыза-кекпен булығып келсе де, бір қарпудан арыға бата алмайды. Қолайы келгенді тартып кетуі жей алмаса да, тамақтап қыру қасқырдың ежелгі әдеті.

Жазушы шығарманы Құрмаштың өлімімен де аяқтаса болғандай еді, бірақ жазушы жыртқыш, көкжал бөрі Көксеректің қолға түсіп, адам қолынан өлуімен аяқтайды. Себебі, қандай жауыздық болса да, оның жауабы бар дегендей оймен шығарманы аяқтайды.

-«Қуарған-ай, неңді алып ем? Не жазып едім? Бауырына салып өсіргеннен басқа не қып еді менің құлыным?» деп елді тегіс еңіретіп, Көксеректі басқа тепті», деген шығарманың соңғы сөйлемінде жазушы адам қолынан өсіп, адамға қиянат етіп, сол адам қолынан өзі өлімін тапты деген ойын айтады. Адамның – хайуандық табиғаты жерге, періштелігі көкке тартқандай, жыртқыш пен адам арасында бітіспес жаулық барын байқаймыз. Сонымен қатар шығармада жануарлардың ішкі жан дүниесі, күйзелісі, психологиясы, өмірге, айналасында болып жатқан құбылыстарға, адамға, олардың ісәрекеттеріне деген ойы, түсінігі жан-жақты қамтылып, шебер суреттелген.

«Өлсе өлер табиғат, адам өлмес» деп ғұлама Абай айтқандай, Аманат рух иесі – Адам. Рухтың балама ишарасы – Құрмаш сәби. Өсуден басқа қайғысы жоқ нәпсінің баламасы – Көксерек. Көксерек табиғаты тек ішіп-жеумен, қанқұмар, қызылқұмар, сұғанақтылықпен айқындалады. Орманға қарап ұлитын түз тағысы жайлы көпшілік білмейді де емес, сонда да қасқырдың қасқырлығына тамсану мен енжар ескертуден аспайды. Нәпсі қанша қамқорлыққа мұқтаж болса да, рухтың қазасына себепкер болмауы үшін уыстан шықпауы керек еді. Құрмаштың қазасына себепкер деп, бір реттен үлкендерді де кінәлауға болады. Өйткені олар табиғаттың бұлжымас заңдары барын білсе де, табиғат заңдарын бұзуға қатаңдығы жетеді. Бірақ ауыл баласының кішкентайынан төл мен күшікті аялаған, сол мейіріміне сай жануардан иесіне адалдықты ғана күткен шалалықпен қасқыр күшігін қойнына салуына тыйым салар ақылды қаталдық ешкімнен табылмайды, енжар ескертуден аспайды. Адамның қойнына жылан салып жылытып, жау тапқанындай-ақ, қой-қотанға араласып тәрбиеленген Көксерек үйренген жаудан қорықпастай, аңдыған жауының әлсіз қапысын әбден біледі. Қораға үрерден қорықпайтын, аяусыз, қанды ауыз сойқан еді.

«Көксерек» повесі жайында профессор Б.Майтанов былай дейді: «Ұлы жанды Мұхтар Әуезов, отыздың о жақ, бер жағында көктен түскендей ғажайып талант жалынан жалтармай ұстаған бақытты суреткер, зәредей әнтек әрекетке бармайды. Қасқырдың да, иттің де, адамның да ішкі дүниесін ақтарып – сапыру жоқ. Шынайылыққа кірбің келтіретін шақтарға есік жабық. Алайда әңгімеде шектеулі мөлшерге сыймайтын әр тарапты психология заңдылықтары үнсіз сөйлеп тұрғандай. «Көксеректі» әлем әдебиетінің антологиясына кіргізетін, қамырдан қыл тартқандай қалам құдіреті, шеберлік осындай-ақ болар!» [6, 143 б.], дейді. Осы пікірді қостай отырып, ұлы қаламгердің талантына бас иеміз.

Қаратаев М., М.Әуезов. Алматы: Жазушы, 1967.

Нұрлан Оразалин поэзиясындағы психологиялық параллелизм

Мақалада Нұрлан Оразалиннің поэзиясы, адам жан дүниесін суреттеу, оны бар ерекшелігімен сезіну мен жырлаудағы шеберлік жəне психологиялық параллелизм əдісін пайдалану жолдары сөз болады.

Нұрлан Оразалин қаламынан шыққан шығармаларды талдау барысында, ақынның адам жан дүниесін суреттеудің шебері екеніне көз жеткіздік. Сонымен қатар Н. Оразалин жырларындағы психологиялық өрнектəсілдердің сипатына талдау жасауды ғылыми тұрғыдан зерттеу қажеттілігін сезіндік.

Бүгінгі таңда əдебиеттануда поэзиядағы психологизм мəселесі – күрделі де, жүйелі зерттеуді қажет ететін өзекті тақырыптардың бірі.

Поэзия əлемінде өзіндік өрнегі бар Нұрлан Оразалин қаламынан шыққан əр сөзге үңіле қарасақ, ақынның адам жан дүниесін суреттеудің, оны бар ерекшелігімен сезініп жырлаудың шебері екенін аңғарамыз.

Нұрлан Оразалиннің «Қара шал. Қара бақыр» өлеңіндегі мына шумақтарда:

Қайыршының қолында – қара бақыр, Жанарында – жазылмас жара жатыр.

Жүрегінде...

Кім білсін қандай майдан? Тану қиын...

Кел-дағы қара да тұр.

Көзбен көр де ішпен ұқ. Жақындама! Жəбірлеме!

Қорлама! Тақымдама!

Қарт майдангер – қайыршы мына отырған, Шөлмек пенен білетін атын ғана.

Қайыршының қолында – қара бақыр, Жанарында мұң жатыр, дала жатыр; Өртенген жан өксігін баспақ болып, Іргедегі дүкенге бара жатыр...

Тамыз...

Алаң...

Қара жұрт тарады ақыр,

Кетті алыстап қара шал, қара бақыр. Шал кеткенмен, бейнесі кетер емес,

Мұздай суық жанары санада тұр [1,56] деген жолдар бар. Осындағы «Жанарында – жазылмас жара», «Жүрегінде майдан» деген тіркестерге келгенде, ерекше сезімге бөленесің. Өлеңде бұл тіркестер тек қана ұйқас үшін ғана берілмегені көзі қарақты, сезімі сергек оқырманға аян. Ақын бұл өлең жолдарында қаһарманының ішкі əлеміне бойлап, адамды рухани азғындатқан тек қана жеке басындағы құлдырауы емес, заман, қоршаған ортасы екенін айтқысы келеді. Ақынның кейіпкерінің сонша рухани құлдырағанына қарамастан, оның жанарынан игіліктерді аңғарып, көре алуы, адамды кіналаудан бұрын, мəселенің себебін іздеуге деген талпынысын байқатады. Адамдардың мұндай келеңсіздікке ұшырауына айналасы, жақындарының жан жылуының жетіспейтіндігін де айтқысы келіп, адам тағдырына абайлап қарауға шақырады. Ақынның ол жан тебіренісі өлеңде былай өріледі:

Көзбен көр де ішпен ұқ. Жақындама! Жəбірлеме!

Қорлама! Тақымдама!

Қарт майдангер – қайыршы мына отырған, Шөлмек пенен білетін атын ғана...[1, 56]

Бұл өлеңдегі басты психологиялық құбылыс

– адамдардың өміріне, іс-əрекетіне немқұрайдылық танытпау, сезім сергектігі, ізгілікке ұмтылыс, кінəлаудан гөрі көмек қолын созуға деген ниет, сенім мен үміт деуге болады. Сонымен қатар ақынның өз кейіпкерінің психологиялық күйін түйсініп, сезіміне ортақтасуы, өзгенің бейнесіне енуі яғни эмпатияны басынан өткеруі болып отыр.

Ақын енді бір жырларында: Көңілім бүгін менің ғарыштайын, Көгімнен жұлдыз жауды...

Жарысты айым.

Шарт кетіп, сына жаздап барып-барып, Бір сезім атып шықты барыстайын.

Барыс – мұң, барыс – қайғы, барыс – арман, Бата алған фəни атты кəрі шалдан;

Сөз – жебе ағып өтті көкті тіліп

Махамбет, Абайлардан дəріс алған [2, 145] деген жолдарында психологиялық параллелизмді өзінің көңіл-күйін білдіру үшін немесе өмірде кездескен белгілі бір жайлардың мəнін түсіндіру үшін пайдаланған. Жыр жолдарында көңіл күйін ғарыш, аспан көгіне теңесе, бұрқ етіп шыққан сезім күйін, эмоцияны аң патшасы барысқа теңеуі параллель ретінде алынған. Өлеңнің екінші шумағындағы теңеулер мен жыр шумағының құрылуы да осы тəрізді. Ақынның:

«Бата алған фəни атты кəрі шалдан;

Сөз – жебе ағып өтті көкті тіліп» – деген жолдары да психологиялық параллелизм негізінде жасалған.

Мəселен, ақынның:

«Тіршілік – келсап... Сезімің – талқан... Жыр – келі...»

Күн өткен сайын күн кешу, білем, күрделі [2, 158] деген жолдарында өмірді дəнді дақылдарды түйетін, ұнтақтайтын қатты ағаштан жасалған «келсапқа», яғни тигенін талқандайтын түйгіш ағашқа теңеуі, жырды мықты, əрі жарылмайтын «келіге», адамдардың бір-бірімен қатынас жасау қажеттігінен туындайтын, біртіндеп дамып қалыптасып отыратын жан қуаты сезімді «талқанға» теңеуінде көркемдік қана емес, үлкен логикалық мəн, философиялық астар бар. Ақын əрбір теңеуде екі құбылысты салыстырып қана қоймайды, біреуіне тəн қасиетті екіншісіне тели отырып, оның мəні мен астарын ашып беруге жағдай жасайды.

Ақын жырларында табиғат пен өмірді салыстыра қатар қойып суреттеу өте жиі кездеседі. Мысалы,

Нұрлан Оразалин поэзиясындағы психологиялық параллелизм

«Түн қараңғы. Түндей көңіл қараңғы, Мұң-көк бөрі...

Ашатындай араңды.

Аспан толы мың-мың жұлдыз – мың аруақ», Бір жетім ой қаситындай жарамды» [2, 170]

деген жолдарда адам жанының күйі табиғат құбылыстарымен астастырыла суреттелген. Өлеңде адам жанын билеген көңілсіздік көзге түрткісіз, меңіреу қараңғы түнге, ондай кезде адамды билейтін мұң, көкке қарап үрген көк бөріге теңеліп, табиғат пен адам өмірі үйлесімділікте қарастырылып, психологиялық параллелизм сəтті көрініс берген.

«Құралайдың салқыны – өр үстінде,

Құралайдың салқыны – жер үстінде, Құралайдың салқыны – ой-санада, Құралайдың салқыны – төр үстінде» [2, 209]

деген өлең жолдарында ақын табиғат құбылысын суреттей келіп, қоғамдағы келеңсіз жайларды мамыр айының аяғына қарай болатын қатты суық күндердің бірі «Құралайдың салқынымен» салыстыра сипаттауы шеберліктің шыңы десе де болады.

Қорыта келгенде, Н. Оразалин психологизмі

– баяндау ауқымы кең, сезімтал, сырлы, адамның ішкі дүниесіне тереңдей еніп, тебірене толғаған, лирикалық сипатты мол психологизм.

«Курляндия майданы» романының беташары өзін өнер адамы санайтын, клуб бастығы боп қызмет жасайтын Құрмаштың сыртқы келбет-мүсінін статикалық портрет арқылы сипаттаудан басталады: «Құрмаш орта бойлы, толықша келген, күрең шашты, сары жігіт...» [1, 207]. Автор осы қысқа ғана сыртқы кескіндемені бере отырып, кейіпкердің одан арғы толыққанды болмысын бірқатар портреттік штрихтармен толықтырады. Оларды оқи отырып, Құрмаштың ішкі жан дүниесінің сипаты, яғни характерологиялық сипатын аңғарамыз: «табиғаты сауықшыл Құрмаш», « үлкендерді қолтықтап-қолпаштап алып, шешіндіріп орналастырып, кеш бітерде оларды киіндіріп, шығарып салады. Елпілдеп жүргендер кімнің көзіне түспейді. «Бұларға мен жақынмын» дегендей. Барлық кішіпейіл ізеттерін ол кіре берісте де, залда да, фойеде де, шығарда да жалпының көзін бақырайта қаратып қойып істей білетін», «үлкендердің ішінде де балық аулауды жақсы көретіндері болады. Демалыс сайын ол олармен бірге балық аулауға баратын», – деген жекелеген ситуациялы детальдар арқылы Құрмаштың жағымпаздық қылығын аша түседі [1, 208].

Шығармада сомдалған кейіпкер тұлғасының тұтастығын, даралығын, шынайылығын, сайып келгенде, көркемдігін қамтамасыз ететін құрамдас бөлік – портрет. А.Байтұрсынұлы еңбегінде көркем туындының баяндау жүйесіндегі «әуезе, әліптеу, байымдау» ұғымдарының ішінде әліптеу туралы: «...Тұлға түртұрпатын, кескінін, көркін айтып пернесін әліптеп сөйлейміз» [2, 16], – деп жазады. Баяндау жүйесінің құрамдас бөлігі ретінде қарастырылатын айтылмыш компоненттің шығарма мәтініндегі көркемдік қызметі туралы: «Кейіпкердің мінез-құлқын, характерін неғұрлым толық ашып көрсету үшін оның портретін мүсіндеудің үлкен мәні бар», – дейді З. Ахметов [3, 270]. Ал кейіпкерге психологиялық мінездеме берудің амал-тәсілі ретінде пішіндемеге жүктелер міндет арта түседі. Себебі, көркем шығарма құрылымындағы портреттің атқарар қызметі кейіпкердің сыртқы тұлғасын суреттеумен ғана шектелмейді, одан әлдеқайда ауқымдырақ.

Шығарманың өң бойында өзінің іс-әрекет, бар болмыс-бітімімен танылып отыратын негізгі кейіпкер – Бекболат Талғаров. Бекболаттың сыртқы болмыс-бітімін, кескін-келбетін тұщымды, оралымды етіп беруде нақты статикалық портреттік суреттеме жоқ, оны жазушы әртүрлі көркемдік құралдар арқылы жеткізеді.

Романда автор тікелей өз өмірінен өткен, көрген-түйген мол тәжірибесін Бекболаттың болмысына сыйдыра білген. Оған дәлел, «бет аузын түк басқан, аяз сорып түтігіп кеткен» Құрмашты орманда ашыққан бейшара халін көрген Бекболаттың: «Мен өз басым командир болсам да, аштық, тоқтықты солдаттармен бірге көрген адаммын. Үш-төрт аштықты басымнан өткізгенмін. Қарны ашқан адам да, шөлдеген адамдай түкірігін жұта береді. Жүрегің сазып, ішек-қарның шұрылдап, ішің тартынақтай бастайды. Түкірікті көп жұтқандықтан, аузыңнан дәм кете бастайды. Жағың қарысып, жүрегің шабан соға бастайды. Басың айналып, көзің қарауытып, аяқ-қолын шымырлап ұйыйды. Сол кезде жатсаң, қалғып кетіп, орныңнан тұрмай қалуың мүмкін. Әлсіреген жүрек денеңе қан жүгірте алмайды. Сол себепті ашыққан кезімізде аяңдап жүріп, отырып дем алып – ешуақытта жатпауға тырысатынбыз. Аш адамға ыстық та қас, суық та қас. Ыстық басыңды айналдырып, аяқ-қолыңды ұйытады, суық денеңді сорып, ішек-қарныңды мұздатады, аяқ-қолыңды дірілдетеді...» – деп жауынгер білуге тиіс ең қажетті тактиканы үйретеді. [1, 233] Аштықтан аман қалудың амал-айласын дәл осылай шынайы жеткізе білуі автордың осы жағдаятты өз басынан талай мәрте өткізгенінің айғағы.

«Адам ажарының жеке белгілеріне ғана тоқталу – әңгіменің, суреттің ағысын бұзбайтын, баяндау табиғатына жарасымды амал» [4, 86] – дейді Р. Бердібаев. Баяндау барысында жолай сипаттап өтетін кездейсоқ мәліметтер де образды нақтылай түседі. «Қуандария майданы» романында кездесетін ондай детальдардың кейбірі тек сыртқы келбетті толықтырса, енді бірі кейіпкердің ішкі жан дүниесінен, психологиялық күйінен хабар береді. Ал қайсыбірі автордың түпкі идеясымен тамырлас өзекті мақсатты айқындайтын маңызды компонент болып табылады. Бұл тұстардан да кейіпкердің бірқатар портреттік штрихтарын табуға болады. Шығармада бой көрсететін Бекболаттың қол астындағы әскери қызметкерлеріне қысқа статикалық портреттік суреттемелер беріледі: «Шляпин – ор та бойлы, толықша келген, күлімсіреген жасыл көзді, жирен жігіт.», «Штаб бастығы полковник Калунин, бұрын бас штабтың бір бөлімінде істеген, толықша мыртық, құсмұрын келген сары кісі. Мінезі ауыр, қаламы жүйрік. Өте әдепті.»,

«Дивизияның артиллерия командашысы семіп қалған қара қатпа, шүңгіл көз, дудар шаш, қалың қас, жағына пышақ жанығандай, өзін-өзі мықты ұстай білетін полковник Шеметов», старшина Әділгерей туралы: «Денесі аюдай, аяқ-қолы добалдай, жалпақ бет, салпақ ерін, кең маңдай, қыр мұрын, қою қас, шүңірейген көз, бура санды... әйтеуір барлығы олпы-солпы түрі қазақ жігіті өзінің білгенінше әскери әдепті сақтап, комдив алдында тұр» [1, 243]

Туынды мәтініндегі әрбір көркемдік компонент тура не жанама түрде кейіпкер бейнесінің сомдалуына септесетіні анық.

Пейзаж – ең алдымен, көркемдік әлемді визуалды түрде бейнелеудің басты тәсілі. «Көркем әдебиетте пейзаж қарапайым табиғат суреттемесі ретінде сирек қолданылады, көбінесе ол қаһарман ой-сезімдерін бейнелейді; адам толғаныстарының табиғат көріністерімен кереғарлығы не үндестігі тұрғысында салыстыру ішкі психологиялық үдерістерді толыққанды әрі бедерлі өрнектейді» [5, 20] – дейді В. Компанеец.

Ұрыс майданындағы табиғат пейзажы өте нанымды өрнектеледі: « Ауа ыңырана ұлып, дабыл жаңғырығы қағылып, жер күңіреніп, тітіркене қопарылып, топырағы қара түтін мен жалынға бөленіп, аспанға қарақұрымданып құйындай ыршып, будақтанып бұрқылдап жатыр. Жанып жатқан танктер, қалбалақтап аласұрып сүріне жығылып жүгіріп жүрген адамдар, жалын бүркіп атқылап жатқан зеңбіректер қарақұрым арасында мұнарланып, сағымданып, іле-шала көзге түседі» [1, 299] Соғыс өтіп жатқан майдан даласының осынау суретін жайбарақат көзге елестетудің өзі мүмкін емес секілді. Жан алып жан беріскен айқас, жер де көк те ажал бүркіп тұрғандай денеңді шымырлатады, адамдар соның арасында өмір үшін жанталасып жүргендей. Соғыс табиғат аясында өтуде. Бірақ сол табиғатты адамдардың өздері астаң-кестең етіп, жаныштап тастаған секілді. Өртенген танктер мен зеңбіректер сол қырғын соғыстың ойраны болған жерді көз алдымызға әкеледі. Осынау қара жердің өзі тозаққа айналғандай ыңырана зорға шыдап жатқан майдан даласынан адамдар тірі қалуы мүмкін бе деген ой келеді. Бірақ бұл қыл қаламмен салынған көзге түсетіндей нақты сурет емес, ол біз тек санамызбен ғана көзімізге елестете алатын қимыл, әрекет үстіндегі жазушы сөзбен салған жанды сурет. Бірақ бірден ұмытыла қоймайтын, шығарманы оқыған әр адамға ой салатын әсерлі бейне.

Бауыржан Момышұлының соғыс суретін бейнелейтін әр бір пейзаждық сипаттамалары осынлайша тікелей өтіп жатқан оқиға желісімен байланыста, сол сюжеттік желілердің дамуымен сабақтасып жататын әсемдігімен, әсерлілігімен есте қалады.

Б. Момышұлы өз шығармалары арқылы қазақ прозасында бұрын көп кездесе бермейтін техникалық соғыстың адамзат баласына әкелген зұлмат қасіретін, оның табиғат пен адам баласына жасайтын зор кесапатын ашып көрсете алды. Қан майдандағы адамдар дың сыртқы келбеттерін, соның ішінде әр ұлттың бет-әлпеттері мен сыртқы тұрқындағы өзіндік ерекшеліктерді алғаш рет әр алуан қырынан барынша келістіре сомдап шықты. Сонымен қатар ажалмен бетпебет келгендегі адам бет-әлпеттеріндегі психологиялық өзгерістерді, олардың жан-дүниелеріндегі іштейгі толқыныстар мен сырт келбеттеріндегі құбылыстарды барынша көрегендікпен, асқан дәлдікпен шебер бейнелеп берді. Бұл оның аталған жанрдағы қазақ прозасына қосқан зор үлесі деп білеміз.

«Көркем прозадағы психологиялық талдау» атты диплом жұмысында әдеби кейіпкердің жан диалектикасын, ішкі рухани әлемін, құпиясы мол күрделі табиғатын зерттейтін әдебиеттану ғылымындағы психологизм поэтикасының теориялық мәселелері жан-жақты қарастырылады. Психологиялық романның өзге жанрлық түрлерден ерекшелігі кейіпкердің жан дүние бейнелеуінен көрінеді. Суреткер кейіпкердің жан дүние диалектикасын, белгілі бір іс-әрекетке бастар көңіл-күйінің себеп-салдарын көркемдік тұрғыда талдап жазғанда ғана шығармада психологизм өріс алады [1; 13б]. Бұл ойымызды нақтыласақ: "...әдебиеттегі психологизм-кейіпкердің ішкі әлемнің толық суреттелуі шығармадағы эстетикалық әлемнің бөлігін құрайды" [ 2;834б].

Бауыржан Момышұлы. Романдар. – Алматы: Курляндия майданы, Ақ арыс, 2010.

Оразалин Н. Үш томдық таңдамалы туындылар. 3-том. – Жыр кітабы. – Алматы: Жазушы, 2006.