Лекция. Кіріспе. МӘдениеттану пәНІ, оның МӘні мен мақсаты жоспар: Мәдениеттану пәнінің қалыптасуы. Мәдениеттанудың пәндік ерекшеліктері мен қисындары

Әл-Фараби айтқандай, адам - «хайуани мадани», яғни, мәдениетті жан.

Адам - табиғат туыңдысы және ол үшін табиғи орта мәңгілік қажеттілік болып қалады. Мәдениет адамнан табиғатты бөліп алады деген пікір қанша рет айтылса да, адамның табиғи шығармашылықтың ең жоғары үлгісі екендігіне күмән келтірмеген. И. Гердердің тілімен айтқаңда, адам - табиғаттың бірінші артық алған пендесі.

Ғасырлар - адамның мәдени дамуының куәсі. Бірақ адамның алға қарай жылжуы Жер-Анаға әр уақытта жайлы бола бермеді. Адам қоршаған ортаны өзіне ыңғайлы тұраққа айналдыруға тырысты, алайда осы белсенділік көп жағдайда табиғатты күйзелтіп, құлдыратып жіберді.

Мәдениет пен табиғатты қарама-қарсы қоюдын бір түрі ад: ның табиғи антимәдениеттілігі жөніндегі ілімдер еді (киника Ницше). Контрмәдениет атты XX ғасыр туындысы бұқарал мөдениеттегі руханилықтың затқа, тауарға айналуына қаг. қозғалыс сипатыңда болды. Мәдениет пен табиғатты ұштасі руға тырысатын ілім — мәдени антропология. Онын негізін лушылардың бірі — Э. Уилсон.

Әрине аталған ілімдер табиғи-биологиялық заңдылықтар тым әсірелеп жібереді, әйткенмен оның қисыны бар сияқі Өйткені, XX ғасыр мәдениет пен табиғат дилеммасының ад тағдыры үшін қауіпті екендігін көрсетіп, заман талабына сай экологиялық мәдениет ілімін тудырды. Адамдық шовинизм тежейтін бұл ілімнің негізі есебінде мынадай идеяларды айтып өткен жөн:

•а) академик В.И. Вернадскийдің Ноосфера (парасатты ой өрісі туралы) ілімі;

•ә) Рим клубының экологиялық тұжырымдары;

•б) Тейяр де Шарденнің адам жөніндегі гуманистік эволюциялық теориясы;

•в) Л.Н. Толстой, М. Ганди, А. Швейцер, Э. Фромм т.б. дамытқан гуманистік этика т.б.

Тағы айта кететін жайт, осы экология мәселелеріне байланысты Шығыс пен Батыстың арасындағы айырмашылық туралы. Интровертивтік Шығыс мәдениеті табиғатқа жақын.

Сонымен, мәдениет адам мен табиғатты бөліп тұрған уақыт қорғаны емес, керісінше, олардың арасындағы нәзік үндестік және рухани қыл-көпір. Осы үндестікті (гармонияны) одан әрі жетілдіру - адамзаттың алдындағы келелі міндет.

Адам және мәдениет мәселесін тереңдете түсетін тағы бір жайт адамның қабілеттілігіне, жан-жақтылығына, шексіздігіне байланысты. Американ ғалымы К. Поппер айтқандай, адам бірдей үш дүниеге: физикалық, ментальдық (психологиялық) және идеалдыққа жатады. Сонда мәдениет осылардың қайсысымен көбірек анықталады деген занды сұрақ туады. Егер біз мәдениетті тек материалдық және рухани бөліктерге бөлудің қарадүрсін шеңберінен шыға алсақ, онда мәдениеттің өзінің ішкі мағынасында идеалды екендігіне көзіміз жетеді. Себебі, адамды қоршаған заттар, дүние - бұл мәдениеттің сыртқы көрінісі ғана, оның мәні - руханилықты адам әрекетінің нәтижесінде зат-тандыруда жатыр. Мәдениеттің ішкі мәні қоғамдағы өмір сүріп жатқан адамдардың өзіңдік санасында, парасаттылық сезімдерінде, рухани ізденістерінде айқындалады.

Ж. П. Сартрлық көсемсөзді қайталасақ, адам өлімге еркін жіберілген, ол еріктілік жазасына кесілген. Осы сипатта мәдениеттің құпиясы — адамдағы «Меңдік». Одан сыртқа ерекше бір нұр — азаттық, жауапкершілік, адамгершілік сәулесі нұр шашып тұр. Мәдениетте адам ғажап биік деңгейге көтеріледі. Мәдениет дегеніміз менің өмірім, менен бөлінген, мен өлгеннен кейін де тірі болатын менің шығармашылығым.

Енді мәдениеттің қоғамда атқаратын қызметтерін талқылайық. Алдымен қоғам және мәдениет ұғымдарында қаншама ұқсастық, үндестік болғанымен, олардың арасыңдағы мағыналық, айырмашылықты естен шығармаған жөн.

Қоғам — әлемнің бір бөлігі, белгілі бір мақсаттарды іске асыру жолында әрекет етіп жатқан субъектілердің (түлғалар-дың, топтардың, этностардың, мемлекеттердің) байланыс ны-сандары. Яғни, қоғам үғымындағы негізгі мәселе — адам және оның үйымдасу нысандары, бұл ретте қоғамды зерттейтін басты ілімді әлеуметтану деп атайды. Ал мәдениет осы түрғыдағы қоғамның белгілі бір қасиеті, көрінісі, сипаты мазмұнында қолданылады.

Біз осыған дейін мәдениетті үғымдық жағынан қарастырып келдік. Ал мәдениет болмысы — тарихи-мәдени про-цесс. Оны әлеуметтік қозғалыстың ақпараттық түрі деп атауға болады. Мәдениеттің заттық пішіңдерінде ақпараттық беріліс адам әрекеті нәтижесіңде «жасаңды табиғаттаң ұяланса, ал ру-хани мәдениетте ол текстер мен тілде жүзеге асады.

Тарихи-мәдени қозғалысты мәдениеттану дүниежүзілік та-рихтан басқаша қисынмен зерттейді. Оның алдыңда оқиғалар мен тарихи деректердің тізбесін жасау мақсаты түрған жоқ. Ол осы тарихи-мәдени процестің қисындық модельдерін бейнелеу-ге тырысады. Егер біз дүниежүзілік тарихқа осы сипатта назар аударсақ, онда адамзат дамуында екі бағыт бар екендігін бай-қаймыз. Біріншісі, табиғатты меңгеру арқылы өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастарды өркендетумен, білім мен техника-ның дамуы нәтижесінде қалыптасатын өркениетпен байланыс-ты. Өркениет заманы адам өміріне машинаның жан-жақты енуімен, тіпті адамның руханилығының қүңдылығы кеміп, оның осы машинаның тетігіне айналған көріністерімен айқындалып тұр. Н.А. Бердяев бұл туралы былай деген: «Өмір органикалық сипатын жоғалтып, табиғи тербелістермен байланысынан айы-рылады. Адам мен табиғаттың ортасына, адамның табиғатты бағындырғысы келген құралдары қойылған... Өркениеттің негізі енді табиғилық та, руханилық та болмай қалды, оның негізі — машиналықң (Бердяев Н.А. Воля к жизни и воля к культуре. На переломе. - М., 1990. - С. 78).

Әрине өркениет адам өмірін қазіргі кезде түтынудың жоғары деңгейіне көтерді. Дамыған елдерде «не жеймін, не киемінң іқты мөселелер түбегейлі шешілген. Бірақ адамзат үшін бүлар-і басқа маңызды талап-тілектер бар. Екінші багытты — адам танилығының дамуы (мәдениет) деп атауға болады. Ол адам-ң ішкі дүниесіне, оның терең сезім қатпарларына, ой-өрісіне эылған. Осы екі бағыттың айырмашылығын Шығыс пен Ба-сты салыстыру арқылы да байқауға болады. Егер Шығыс дениетке көбірек көңіл бөлсе, Батыс өркениетті дамытуда талай жетістіктерге жетті. «Батыс адамы Дүниемен, табиғатпен, өзі сияқты басқалармен күресуде. Шығыс адамындағы кү-; пафосы — керісінше: ол өзімен-өзі, өзіңдегі толымсызбен реседің (Хамидов А. Шығыс және Батыс: дүниелік қатынас не дүниетаным//«Шаһар». — 1993. — № 1). Егер тарихи-мәдени қозғалыстың динамикасын алып қарас-рсақ, онда тарихи түрғыдан төмендегідей сатыларды бөліп көрсетуге болады.

І. Льюис Генри Морганның ілімі бойынша: 1. Тағылық. 2. Варварлық. 3. Өркениет.

ІІ. Маргарет Мидтің ілімі бойынша: 1. Постфигуративтік (дәстүрлік) мәдениет. 2. Конфигуративтік (замандастық) мәдениет. 3. Предфигуративтік (жас ұрпақтық) мәдениет.

ІІІ. Даниелл Беллдің пікірі бойынша: 1. Индустриалдыққа дейінгі қоғам. 2. Иңдустриалдық қоғам. 3. Индустриалдықтан кейінгі қоғам.

Марксизм бес қоғамдық-экономикалық формацияға (алғашқы қауымдық, құлиеленушілік, феодалдық, капиталистік, коммунистік) тән мәдениеттің бес түрін көрсетеді. Бұған дейін мәдениет өзінің тұтастық және жалпылық үлгілері бойынша бүкіладамдық қасиет ретінде сипатталады.. Алайда, нақтылы тарихта әртүрлі мәдени жүйелер өмірге ііп жатады, олар кейін орнын басқаларға береді. Ал этнос-к, (үлттық) мәдениеттерді алсақ, олар тіпті бір ғасырдың нде талай өзгерістерді басынан өткізген. Мысалы, XX ға-рдағы қазақ мәдениеті туралы сөз болғанда көшпен-ерден бастап кеңестік тоталитарлық мәдениетпен қоса, ;ір қайта жаңғырып жатқан қазақтың төл мәдениеті туралы айту қажет.

Сонда, өр мәдениеттің озіндік ерекшеліктерін жоғалтпай, ірды белгілі бір жүйеге, топқа келтіруге бола ма? Бүл мөде-:ттер типологиясы туралы және мәдениеттанудағы ең келелі ;елелердің бірі болып табылады.

Типология (грек тілінен «типос» — пішін, үлгі, із және «логос» — ілім, соз деп аударылады) деп қазіргі ғылыми әдебиетте зерттеу объектілерін жалпылама үлгі комегімен талдау, сүрыптау және жинақтау әдістері мен тәсілдерін айтады. Типология, әсіресе, бір-біріне үқсамайтын, коп түрлі қүбылыстармен істес болатын ілімдерде реттеу және түсіндіру мақсатында жиі қолданылады. Осы сипатта типологияның XX ғасырда жан-жақты дамыған структурализм, жалпы жүйелік ілім мен мәдениеттану сияқты ілімдерде кеңінен қолданылатынын баса айту қажет.

Бүл ілімдерде типология әр түрлі қүрылымдык заңдылық-тарды ашу, олардың негізіндегі архетиптерді айқындау, осының нөтижесінде идеалды типтерді қүрастыру және оларды салыстырмалы тәсілдермен түсіндіру сияқты ғылыми негізгі әдістерге жатады. Сонымен, адамзатқа тән сан алуан мөдениетті зерттеу үшін типология ауадай қажет.

Қазіргі мөдениеттануда типологияның бірнеше баламасы қабылданған. Бүл жерде шешуді қажет ететін мәселе — медени типтердің өзара байланысы. Дүниежүзілік түтас мәдени-еттер эволюциясы бар ма, әлде әрбір мәдениет оқшау, бір-бірімен алшақтап кете ме? Осы мәдени типтердің тарихтағы салмағы, оның қосқан үлесі қандай? Неліктен адамзат да-муында белгілі бір мәдени тип алға озып шығады? Ал бүрын гүлденгені, неге кейін солып қалады? Осындай сүрақтарды жалғастыра беруге болады. Енді соларға түсіндірмелерді іздестіріп көрейік.

Осы мәселе бойынша мәдениеттануда негізінен үш бағытты бөліп алуға болады. XІX ғасыр тарих түрғысынан мәдениет типтерін негізінен біртүтас дүниежүзілік өркениеттің қалып-тастыру заңдылықтарына сәйкестендіре шешті. Дарвинистік эво-люциялық ілім ықпалымен пайда болған бір бағыттық прогрессивтік мәдени даму түжырымдамасы бойынша әртүрлі өркениет жоқ. Тек бір оркениет бар және де барлық дамыған елдер мөдениеттің үқсас сатыларынан отеді. Бүлай ойлау, өсіресе, марксизм ілімінде анық айтылған (қоғамдық-экономи-калық формациялар, спираль түрінде даму идеялары). Гегель философиясындағы жалпыламалықтың жекелерден жоғары түрып, оларға үстемдік ету принципі мәдениет типтеріндегі өзіндік ерекшеліктерді елемеуге әкеліп соқты.

XІX ғасырдың екінші жартысынан басталған бетбүрыс осы мәселеге де оз әсерін тигізді. Мәдениеттегі ортақ даму заңды-лықтарын логикалық түрғыдан талдаудың орнына әрбір "өркениеттіңң көркем өмірбаянын суреттеу алдынғы қатарға шықты.

Ресейде де бүл идея XІX ғасырда терең тамыр жайған. Осы ретте орыстың белгілі мәдениет тарихын зерттеушісі Н.Я. Дани-левскийдің тарихи-мәдени тип іліміне қысқаша тоқталып өтейік. Ол өзінің «Ресей және Еуропаң атты шығармасында та-рихта 13 мәдени типтің болғанын атап өтеді. Осы тарихи-мәде-ни типтердің арасынан біз түрік халықтарын таба алмаймыз. О. Шпенглер сияқты Н. Данилевский де «Орталық Азия ха-лықтары варварлық сатыдан шыға алмадың деген еуроорталық-тық көзқарас шеңберінде қалып қойған.

Әрбір мәдени-тарихи тип окшау организм тәрізді болған-дықтан, олардың бір-біріне қарым-қатынасы шектелген, ара-ларында шынайы сүхбаттасу (диалог) мүмкін емес. Н. Дани-левскийдің пікірінше, үлттық мәдениеттер шығармашылық (творчестволық) және қатып-семіп қалғандар (реликтілік) бо-лып бөлінеді. Тарихи қозғалыс нөтижесінде кейбір мөдениет алға озып шығады да, басқалары оларға этнографиялық мате-риал болудан озгеге жарамайды. Жалпы қалыптасқан мәдениет шамамен 1500 жылдай омір сүреді. Оның 1000 жылын қалып-тасу, нәр жинау, басқалардан оқшаулануды қамтитын этно-графиялық кезеңі алса, 400 жыл мемлекеттік кезеңге жатады. Тек соңғы 50—100 жыл ішінде тарихи-мәдени тип өзін көрсетеді, тарихта із қалдырады. Бүл кезеңді Н. Данилевский оркениет деп атайды. Бірақ өркениет түбінде этностық мәде-ниетке орны толмайтын нүқсан келтіреді, оның архетиптік озегін жегідей жейді.

Әрине, Н. Данилевский тарихи-мәдени типтердің арасында-ғы байланысты мүлдем жоққа шығара алмайды. Оның пікірінше, мәдениеттердің арақатынасының 3 түрі бар:

• а) жою, тазарту (мысалы, еуропалықтардың Америкадағы үндістер өркениеттерін мүлдем қүртып жіберуі);

• ө) будандастыру (І Петрдің еуропалық мәдениетті орыс жеріне енгізуі);

• б) тыңайту (мәдениет өзінің негізін сақтап, басқалардың нәрімен толығады). Жалпы алғанда кәптеген тың пікір айтқа-нымен, Н. Данилевский мәдениеттер түтастығын жеткілікті ескермейді.

XX ғасырдың екінші жартысынан бастап адамзат ғасырлар 5ойы қалыптасқан, алайда жаугершілік пен алапат соғыстардың саддарынан жиі-жиі үзіліп қалған өзінің бірыңғай мәдеі бірлігін қалпына келтіре бастайды. Бүкілпланеталық түтасть: идеясы гуманист ойшылдарды тарихтың ішкі мәнісін замаңдг сабақтастығынан іздеуге үмтылдырды. Мәдени оқшаулық тес риялары өз орнын адамзат оркениеті дамуының біртүтастығы: жайындағы ілімдерге бере бастады. Осылардың ішінде белгілі философ-экзистенциалист Карл Ясперстің (1883-1969 белдеулік (осьтік) уақыт ілімі ерекше орын алады.

К. Ясперстін пікірінше, адамзат біртүтас күйде пайда бол ган, негізгі даму бағыты ортақ және тағдыры мен болашағы үқсас Жалпыадамдық мәдениет пен еркениеттің қалыптасуыш шешуші әсер еткен фактор — тарихтағы рухани даму, қүдай-лық сенімнің адамдарды баурап алуы. Бірақ өрбір дүниежүзілік немесе үлттық дін ©зара таластың салдарынан жалпыадамдық наным мен сананы қалыптастыра алмады. Оны тек қана «дүниежүзілік тарихтың белдеулік уақытындаң пайда болған философиялық сенім түжырымдады. Бүл — шамамен б.э.б. 800 және 200 жылдарды қамтитын уақыт. Осы кезде планетамыз-дың әр жерінде (Қытайда, Үндістанда, Персия мен Палестина-да, Ежелгі Грекияда) рухани қопарылыс болып, казіргі адам типі қалыптасты. «Бүл уақытта, — дейді К. Ясперс одан әрі, — кере-мет қүбылыстар болып жатты. Қытайда Конфуций мен Лао-цзы омір сүрді. Мо-цзы, Чжун-цзы, Ле-цзы және тағы да копте-ген философтар өз ойларын дамытты. Үндістанда Упанишадтар пайда болып, Будда омір сүрді. Осы екі елде де адамзаттың бар-лық тағдырлық мәселелері пайымдалып, бабына жетті; Ираңда Заратуштра жақсылық пен зүлымдықтың арасында толассыз күрес жүретін әлем туралы оз ілімін уағыздады; Палестинадан Илия, Исайя, Иеремия және Екінші Исайя пайғамбарлар шық-ты; ал Грекия — бүл Гомер мен Парменид, Гераклит, Платон тәрізді философтардың, Фукидид пен Архимед сияқты трагиктердің уақытың (Смысл и назначение истории. — М., 1971. — С. 32-33).

К. Ясперс ертедегі үлы мөдениеттердің пайда болуын адам-ның озінің әлсіздігін сезініп, осы жағдайдан қүтылу үшін руха-ни күреске шығуы арқылы түсіндіреді. Адамзаттың рухани бірлігі идеясын К. Ясперс мәдениеттер типологиясын талдауға негіз етіп алған. Оны нақтылы көрсету мақсатымен төмендегідей кестені «Тарихтың түп-тамырлары және оның мақсатың шығармасында үсынады.

1. Әлемдік саясат этикасы. Ортақ құндылықтар.

2. Этносаралық қарым-қатынас мәдениетінің мазмұны мен құрылымы.

3. Тіл және мәдениет.