Халық аты
|
Жаңа әліппиге көшкен жылы
|
Жаңа әліпбиге көшпес бұрынғы жазуы
|
1
|
Әзірбайжан түріктері
|
1922
|
Араб
|
2
|
Қарашай
|
1924
|
араб
|
3
|
балқар
|
1924
|
араб
|
4
|
Қазақ
|
1929
|
Араб
|
5
|
Қырғыз
|
1928
|
Араб
|
6
|
Түрікмен
|
1927
|
Араб
|
7
|
Өзбек
|
1927
|
Араб
|
8
|
Қарақалпақ
|
1928
|
Араб
|
9
|
Ұйғыр
|
1928
|
Араб
|
10
|
Қырым татарлары
|
1927
|
Араб
|
11
|
Құмық
|
1927
|
Араб
|
12
|
Ноғай
|
1928
|
Араб
|
13
|
Башқұрт
|
1927
|
Араб
|
14
|
Татар
|
1928
|
Араб
|
15
|
Ойрат
|
1929
|
Орыс
|
16
|
Хакас
|
1929
|
Орыс
|
17
|
Шор
|
1921
|
Жазуы жоқ
|
18
|
Құман
|
1932
|
Жазуы жоқ
|
19
|
Якут
|
1920
|
Орыс
|
20
|
Қарайым
|
1928
|
Еврей
|
21
|
Қырым еврейлері
|
1928
|
Еврей
|
Иран тілдер тобы
|
Халық аты
|
Жаңа әліппиге көшкен жылы
|
Жаңа әліпбиге көшпес бұрынғы жазуы
|
22
|
Тәжік
|
1928
|
Араб
|
23
|
Еврей
|
1929
|
Еврей
|
24
|
Ортаазиялық еврей
|
1929
|
Eврей
|
25
|
Талыш
|
1929
|
жазуы жоқ
|
26
|
Күрд
|
1929
|
Жазуы жоқ
|
27
|
Тат
|
1933
|
Жазуы жоқ
|
28
|
Парсы
|
1930
|
Араб
|
29
|
Шугнан
|
1932
|
Жазуы жоқ
|
30
|
Рушан
|
---
|
Жазуы жоқ
|
31
|
Белудж
|
1933
|
Жазуы жоқ
|
32
|
Осетин-дигор
|
1923
|
Орыс
|
33
|
Осетин-ирон
|
1923
|
Орыс
|
Моңғол тілдер тобына
|
Халық аты
|
Жаңа әліппиге көшкен жылы
|
Жаңа әліпбиге көшпес бұрынғы жазуы
|
34
|
Қалмақ
|
1930
|
Моңғол графикасы, содан кейін орыс әліпбиі
|
35
|
Бурят
|
1929
|
Моңғол
|
Финно-угор тілдер тобы
|
Халық аты
|
Жаңа әліппиге көшкен жылы
|
Жаңа әліпбиге көшпес бұрынғы жазуы
|
36
|
Коми-зырян
|
1931-32
|
Орыс
|
37
|
Коми-пермяк
|
1931-32
|
Орыс
|
38
|
Вепс
|
1932
|
Орыс
|
39
|
Ижор
|
1932
|
Жазуы жоқ
|
40
|
Карел
|
1932
|
Жазуы жоқ
|
Кавказ тілдер тобына
|
Халық аты
|
Жаңа әліппиге көшкен жылы
|
Жаңа әліпбиге көшпес бұрынғы жазуы
|
41
|
Абхаз
|
1924 (1929 жылы бірлестірілген әліпби)
|
Орыс әліпбиі және араб әліпби
|
42
|
Кабардин
|
1923
|
Жазуы жоқ
|
43
|
Адыгей
|
1925-26
|
Жазуы жоқ
|
44
|
Черкес
|
1925
|
Жазуы жоқ
|
45
|
Ингуш
|
1923
|
Жазуы жоқ
|
46
|
Чечен
|
1925
|
Жазуы жоқ
|
47
|
Абазин
|
1932
|
Жазуы жоқ
|
Оңтүстік Кавказ тілдер тобы
|
Халық аты
|
Жаңа әліппиге көшкен жылы
|
Жаңа әліпбиге көшпес бұрынғы жазуы
|
48
|
Лаз
|
Example
|
Example
|
Дағыстан тілдер тобы
|
Халық аты
|
Жаңа әліппиге көшкен жылы
|
Жаңа әліпбиге көшпес бұрынғы жазуы
|
49
|
Авар
|
1928
|
Араб
|
50
|
Даргин
|
1928
|
Араб
|
51
|
Лак
|
1928
|
Араб
|
52
|
Лезгин
|
1928
|
Жазуы жоқ
|
53
|
Табасаран
|
1931-32
|
Жазуы жоқ
|
Қытай-тибет тілдер тобы
|
Халық аты
|
Жаңа әліппиге көшкен жылы
|
Жаңа әліпбиге көшпес бұрынғы жазуы
|
55
|
Дүңген
|
1928
|
Араб
|
Сібір тілдер тобы
|
Халық аты
|
Жаңа әліппиге көшкен жылы
|
Жаңа әліпбиге көшпес бұрынғы жазуы
|
56
|
Лопар
|
1931
|
Жазуы жоқ
|
57
|
Самаед
|
1931
|
Жазуы жоқ
|
58
|
Вогул
|
1931
|
Жазуы жоқ
|
59
|
Остяк
|
1931
|
Жазуы жоқ
|
60
|
Тұңғыс
|
1931
|
Жазуы жоқ
|
61
|
Лапут
|
1931
|
Жазуы жоқ
|
62
|
Чукча
|
1931
|
Жазуы жоқ
|
63
|
Гольд
|
1931
|
Жазуы жоқ
|
64
|
Удэ
|
1931
|
Жазуы жоқ
|
65
|
Коряк
|
1931
|
Жазуы жоқ
|
66
|
Гиляк
|
1931
|
Жазуы жоқ
|
67
|
Эскимос
|
1931
|
Жазуы жоқ
|
68
|
Кет
|
1931
|
Жазуы жоқ
|
69
|
Селькуп
|
1931
|
Жазуы жоқ
|
70
|
Алеут
|
1931
|
Жазуы жоқ
|
71
|
Ительмен
|
1931
|
Жазуы жоқ
|
Латын әліпбиін басқа шетел мемлекеттер көшуі
|
Халық аты
|
Жаңа әліппиге көшкен жылы
|
Жаңа әліпбиге көшпес бұрынғы жазуы
|
72
|
Моңғол
|
1930
|
Моңғол
|
73
|
Тувин
|
1932
|
Жазуы жоқ
|
1925-1938 жылдардағы латын графикасына негізделген түркі тілдері әліпбилерін талдау нәтижесінде мынадай қорытындыға келеміз. Латын графикасы жазуы жоқ және жазба тілі кенжелеп қалған түркі тілді халықтардың жазба тілін дамытуға күшті серпін берді. Түркі тілдері әліпбилерін латын графикасына көшіру біршама жетістіктер әкеліп, қазіргі заманғы жазба тілдің құрылуына негіз болды.
Алғашқы жобалар (1924—30 жж.)
Нәдір Төреқұловтің жобасы
Латын графикасы негізінде әліпби жүйесін алғаш түзген қазақтың дарынды дипломаты Нәдір Төреқұлов.
1924 жылы Мәскеу қаласында «Жаңа әліпби туралы» атты кітабында өзінің жобасын көрсетеді. Осы жөнінде Е.Д. Поливанов былай дейді:
|
«Аслат'а» заготовил и предварительный проект подобного алфавита, опубликованный тов. Тюрякуловым в виде брощюры – «Jaŋa alәрbe».
|
|
Жобада 28 дыбысқа 28 әріп арнаған. Дауысты дыбыстардың жіңішке варианттарын автор дәйекше арқылы айыруға болатындығын көрсетеді. Мысалы, «on (он) — on' (өн)», «un (ұн) – un' (үн)» т.б.
Кірме сөздер арқылы енген «ф», «ч» дыбыстарына әріп арнайды. Мысалы, «fylosofya» (философия), «cempyon» (чемпион).
Реті
|
Әріп
|
Аталуы
|
1
|
А а
|
А а
|
2
|
В в
|
Б б
|
3
|
C c
|
Ч ч
|
4
|
Çç
|
Ш ш
|
5
|
P p
|
П п
|
6
|
T t
|
Т т
|
7
|
D d
|
Д д
|
8
|
R r
|
Р р
|
9
|
Z z
|
З з
|
10
|
S s
|
С с
|
11
|
R r
|
Р р
|
12
|
Z z
|
З з
|
13
|
J j
|
Ж ж
|
14
|
Q q
|
Қ қ
|
15
|
K k
|
К к
|
| |
Достарыңызбен бөлісу: |
