Лекциялар курсы Редакциясын басцарган mapux гылымдарының докторы

9-тақырып XIX ҒАСЫРДЫҢ EKIHLUIЖАРТЫСЫНДАҒЫ

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ САЯСИЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР

тжшштшшшшштттшттяттштт'

• 
  Қазацстанда жаңа эктшілік-аумацтыц басцару жүііесінің ендірілуі және оган цазацтардың царсылыгы
  
• 
  Қазацстанга орыс шаруаларының, ұйгырлар мен дүнгендердің цоныс аударуы
  
• 
  XVIII гасырдың екінші жартысы мел ХІХгасырдагы Қазацстан мәденаеті
  

1. Қазақстанда жаңа әкімшілік-аумақтық басқару жүйесінің ендірілуі және оған қазақтардың қарсылығы

Қазақстандағы 1867—1868 жылдардағы реформа — патшалық Ресейдің отаршылдық саясатының маңызды бөлігінің бірі болып табылады. Өйткені, ол экімшілік қүрылыс, жер қатынастары, сот қүрылысы, халыққа білім беру, дін мәселесі сияқты қазақ қоғамының шешуші салаларының бэрін қамтыған болатын.

Қазақстанға экімшілік басқару жүйесін енгізудегі патша үкіметінің алдына қойған басты мақсаты аймақтағы отаршылдық саясатын күшейту болды. Осыған орай, 1867 жылы 11 шілдеде патша жарлығымен империя қүрамында Түркістан генерал- губернаторлығы қүрылса, ал 1868 жылы Орынбор жэне Батыс Сібір генерал-губернаторлықтары қүрылды. Реформаның ең басты жэне негізгі міндеті — «қазақ даласын Ресейдің басқа бөліктерімен бірте-бірте қосып жіберу» үшін Ресейге бағынышты халықтарды бір басқару жүйесінің қүрамына біріктіру. Сөйтіп, жергілікті ақсүйектерді биліктен ысырып тастап, py басшыларын әлсіретіп, ойға алған іс-шараларды оңтайлы жолмен оңай эрі тез жүзеге асырып отыру. Жалпы алғанда, реформалар патшалық үкіметтің қазақ даласының жергілікті түрғындарын жэне аймақтық табиғат байлықтарын еркін пайдалану үшін орыс капиталына анағүрлым тиімді жағдай қалыптастыру әрекетінен туған еді.

Экономикалық шаралар негізінде қазақтардың қыстауы мен жайлаулық жерлерін мемлекет меншігіне кесіп, казак әскери бө- лімдері мен орыс шаруаларын орналастыру үшін «артық» жер мөлшерін анықтау ісіне экспедициялар жабдықталды. Мүның өзі қазақ жерін пайдалануынан алып, барша қазақтың жерін Ресейдің мемлекеттік меншігі деп жария ету арқылы Қазақстанның империя отарына айналғандығын дүниеге паш ету болды. Патша үкіметінің 1886 жылғы Түркістан туралы ережесі жэне 1891 жылғы Далалық облыстарды басқару туралы Ережесі сол орыс билігін одан ары нығайтып, қазақ даласындағы отарлық езгі мен қанаудың күшеюін тереңдете түсті.

1867—1868 жж. реформа арқылы патша өкіметі қазақ дала- сын толық отарлауға тырысты. Сондықтан да Қазақстан аумағы облыстарға бөлініп, ал облыстар экімшілік орталықтарына, қазақ да- ласымен байланыссыз жататын эртүрлі генерал-губернаторлықтарға бөлшектенеді. Мысалы, Торғай мен Орал облыстары — Орынбор; Ақмола жэне Семей облыстары — Батыс Сібір; Жетісу мен Сырда­рия — Түркістан генерал-губернаторлықтарының қүрамына кірді. Бүрынғы ішкі Бөкей хандығының аумағы уақытша Торғай облыстық басқармасына бағынышты болып қалғанымен, ол үзаққа созылмай, 1872 жылдан бастап Астрахань губерниясының қүрамына кірді. Ал Маңғыстау түбегінің аумағы 1870 ж. қазақтардың көтерілісіне бай­ланысты Кавказ әскери округінің билігіне өтті. Бүлай бөлшектеулер мен басқаруға өзгерістердің енуінің өзіндік себептері болды. Бүл туралы профессор Б. Сүлейменов: «Патшалық үкіметтің ойынша, Қазақстан жерін түрлі генерал-губернаторлықтар мен әскери округ- терге бөлшектеу, қазақ халқының үлттық бірлігінің қалыптасу жо- лына кедергі болып, қазақ халқын отарлық езгіде үстауды жеңілдетуі тиіс еді» — дейді.

1867—1868 жж. реформалардағы басты бағыттардың бірі Қазақстанда күшті әскери-бюрократиялық аппарат қүру болды. Ол аппарат эртүрлі жеңілдіктерге: анағүрлым жоғары еңбекақы, екі ece төлем, қызметтен босаған кездегі жоғары зейнетақыға қызығатын чиновниктерден қүралды. Зерттеуші ғалым KA. Жиреншин өз еңбегінде: «Отаршылық экімшілік аппараты қазақ даласының жағдайынан бейхабар, білімі таяз адамдардан, ең бастысы, өз қызметін өміріндегі өтпелі кезең деп санап, сол уақыт ішінде тез ауқаттанып алуды көздеген офицерлерден жасақталған болатын. Генерал-губернаторлықтардың басты басқару аппаратын генерал- губернатор, оның кеңсесі жэне тапсырма орындаушы чиновник- тер қүрды. Генерал-губернаторлар әскери жэне азаматтық билікті толығымен оз қолдарына жүмылдырды, сонымен қатар қазақ даласындағы экімшілік қүрылысының принципі — жаңа отаршы- лық реформа бойынша билікті толығымен әскери ведомствоның қолына беру болды» — деп, патшалық үкіметтің қүйтырқы сая- сатының табиғатын айқын да ашық көрсетіп береді.

Бүл түстағы генерал-губернаторлардың билік шараларын іске асыратын басқару жүйесі мынадай үш бөлікке бөлінді: облыстық басқармалар, уездік басқармалар жэне жергілікті басқармалар. Облыстық экімшіліктің басқарма басшылығында әскери жэне азаматтық билік ететін әскери-губернатор түрды. 1868 ж. Ереженің 22—23-бабында дала облыстарының әскери-губернаторлары об- лыстардағы эскери қолбасшыларға теңестірілетіні көрсетілген жэне де олар өз облыстарының аумағындағы орналасқан казак әскерлерінің тағайындалған атамандары болып саналатын.

Облыстар өз кезегінде уездерге бөлінді. Уездік басқарманың басшылығына орыс чиновниктерінің ішінен облыстық әскери- губернатордың үсынысы бойынша генерал-губернатор бекітетін уезд бастығы тағайындалды. Жаңа экімшілік жүйе бойынша уездегі барлық билік жүйесі толығымен уезд бастығының қолына шоғырландырылды. Ереженің 42—65 баптары бойынша, уезд бастықтарына мынадай міндеттер жүктелді: жергілікті басқару орындарына жүктелген міндеттердің орындалуын қадағалау, уез­де тыныштық пен тэртіпті сақтау, алым-салықтың жиналуын бақылау жэне халықтың денсаулығын сақтау. Уезде орналасқан әскери бөлімшелер, мекемелер мен бекіністер уезд бастықтарына бағынышты болды.

1867—1868 жж. реформа ел мен жерді басқарудағы патшалық үкіметтің алғашқы буыны болып табылатын жергілікті басқармаға көңіл бөлді. Әрбір уезд болыстарға, ал болыстар ауылдарға бөлінді. Е.Г.Федоров «Қазақстан — патша үкіметінің отары» атты еңбегінде: «Патшалық қазақ түрғындарының орталықтарын әдейі бөлшектеді, барлық басқару жүйесін бөлшектеу арқылы қазақ халқының мәдени дамуын тежеп, халықты қараңғылықта үстауды көздеді»,— деп көрсетеді.

Уездер аумақтық белгі бойынша бір болысқа 1000—2000 киіз үй жэне бір ауылға 100-ден 200-ге киіз үй кіретіндей болып есептелген болыстар мен ауылдарға бөлінді. Болыстар шаруашылық жағынан біріккен ауылдардан түрды. Осыған байланысты жаңа жағдайда қазақтардың рулық қатынастар бойынша тарихи бөлінуі заңды түрде жойылды. Py басында ақсақал түрғанда, оның сөзі мен ici билік күшке ие жағдайында патша үкіметінің дала тыныштығы үшін қорқуы заңды нәрсе болатын. Граф Паленнің Түркістан аймағын тексеру жөнінде есеп беруінде: «Бүл шараны іске асырудағы мақсат рулардың үлкен аймақта бір қалыпты орналаспауы экімшілік басқару жүйесіне кедергі туғызды жэне көптеген біріккен py ба­сында py ақсақалдары түрған жағдайда дала тыныштығын үстап түруда көп қиындықтар туғызуы мүмкін еді»,— деп ондай биліктің күштілік себебін тап басып жазуы осының айғағы. Елге сүйенген py басы кей жағдайда экімшілік талаптарды орындамауы да әбден мүмкін екені шындық.

1867 ж. Ереженің 85-бабына сәйкес болыстардың басында қазақтардан сайланған болыс басқарушылары, ал ауылдардың ба­сында старшиналар болды. Ережеде «болыстық жэне ауылдық стар- шиналарды халық сайлайды» деп нақты көрсетілген. Бір қарағанда сайлау демократиялық негізде жолға қойылған болып көрінуі мүмкін, бірақ ic жүзінде патша үкіметі сайлауды өз мақсатына орай жүргізіп отырды. Сайланған болыс басқарушыларын — облыстық әскери губернаторы, ал ауылдық старшиналарды уезд бастығы бекітетін еді. Отаршылар экімшілігі үсынылған кандидаттар көңілінен шықпаса бекітпей тастап, жаңа сайлау белгілеуі де мүмкін болатын. Болыс басқарушыларын сайлауға — уезд бастықтары, ал ауылдық старшиналарды сайлауға болыс басқарушылары міндетті түрде қатысатын. Болыс басқарушылары тікелей уезд бастығына бағынышты болды жэне оның барлық бүйрықтарын орындауға міндетті еді, ал ауыл старшиналары болыс басқарушысына тікелей бағынышты бола отырып, болыс басқарушысына жүктелетіндей міндеттерді орындады.

Реформаларды жүзеге асыруда патша үкіметі саяси-экономи- калық іс-шараларымен қатар өлкені мәдени жэне рухани жағынан да отарлауға басты назар аударған болатын. Халық ағарту ici патшалықтың сыртқы саясатының үлкен де маңызды саласы бо­лып табылатын. Бүл сала патша үкіметі отарлау саясатының өзекті қүралы десе де болады. Бүл саясат Ресейдің қарамағындағы үлттарды біртіндеп христиан дініне кіргізу арқылы орыстандырып, сөйтіп империяның түтастығын арттыруға арналған еді. Осыған сай, 1867—68 жж. реформада халық ағарту ісінде жүргізілетін шаралар жан-жақты қарастырылды. Онда: «Дала түрғындарына бастапқы білім беру үшін алғашқы кезде уездік басқарма орналасқан жердің бэрінде үлт айырмашылығына қарамастан ортақ мектеп ашу ке­рек»,— деп көрсетілді. Осыны негізге ала отырып мектептер, гим- назиялар ашылды.

1868. 
      жылғы Ереженің 251-бабында діни істер Орынбор муф- тиінің қарауынан алынып, азаматтық басқарманың қарамағына берілді. Молдалар сайланатын болды. Оларды бекіту түтқасы орыс экімшілігінің қолына тиді. Бастауыш мектептерде мүсылман дінін уағыздаушылардың қызметі шектелді. Әкімшілік қазақ мектебіне сабақ беретін үстаздардан орыс тілін білуді талап етті.
      

Елде орын алып жатқан аумақтық-экімшілік үрдістер Қазақ- станның әлеуметтік-экономикалық дамуына айтарлықтай өзге- рістер экеліп, отарлық саясаттың жаңа салық жүйесін енгізді. Қазақстанда отырықшылық пен жер шаруашылығының көлемінің үлғайғандығына қарамастан салық төлеушілердің басым бөлігін көшпенділер қүрады. Мэселен, 1880 жылы 90,5 % қүраса, 1897 жылы 82,0 %-ға жетті.

1867—1868 жылдардағы экімшілік реформалар қазақтардың жаңа көтерілісін туғызды. XIX ғасырдың 60- жылдарының алғашқы жартысында Қазақстанда, әсіресе Кіші жүзде отаршылдыққа қарсы жаппай халық наразылықтары өріс алды. Көшпелі халықтың ашу- ызасын туғызған патша үкіметінің салық саясатының күшеюі бол­ды. Оның үстіне қатардағы көшпенділер мен ауқатты отбасылар бірдей міндеткерлік атқарды. Сондай-ақ, жаңа экімшілік бөліністер ғасырлар бойы пайдаланып келген көшпелі халықтың маусымдық жайылымдарды пайдалану үрдісіне нүқсан келтірді. Салықтар мен міндеткерліктердің күрт көбейтілуі мен экімшілік-аумақтық бөліністердің дүрыс жүргізілмеуі 1868 жылғы Орал мен Торғай облыстарында орын алған үлттық бас көтерулердің басталуына түрткі болды. 1868 жылдың желтоқсан айында стихиялық түрде басталған көтеріліс 1869 жылдың қазан айына дейін созылды. Ha- шар қаруланған, бірақ жер жағдайын жақсы білетін көтерілісшілер өздеріне қарсы қимылдаған патша үкіметінің жазалау топтарын «қарақшылық» шабуылдарға үшыратты. 1868 жылы 6 мамырда қүрамында 200 қылышты жэне жаяу әскері бар Штемпель отряды Орынбор бағытындағы Жамансай көлі маңында қазақ жасақтарымен кездеседі. Жазалау тобы көтерілісшілерге тегеурін бере алмай, жетінші күні азық-түлігінің таусылуына байланысты кері қайтады.

1868. 
      жылдың наурызы мен маусым айының аралығында болыс, би, сүлтан жэне старшиндарға қарсы 41 рет шабуыл үйымдастырылады. Оған 3 мыңға тарта жасақ қатысты. Торғай мен Орал облыстарында көтеріліс өртінің үлғаюына байланысты жергілікті үкімет орында- рымен қатар орталық үкімет те көтерілісшілерді жазалауға отряд топтарын жөнелтті. Орал облысы аймағына подполковник Рукин, граф Комаровский отрядымен бірге, генерал-губернатор Веревкин басшылыгындагы отряд аттандырылды. Котеріліс үйымдаспаган, озара келіспеушіліктер мен согыс тактикасының нашар болуына орай басылып, жанышталды.
      

Сол сияқты 1870 жылгы Маңгыстаудагы шаруалар котерілісі де осындай сипатта болды. Жаңа жүйе бойынша енгізілген салық жүйесі Маңгыстау халқының үкіметке қарсы наразылыгын тугызды. Маңгыстау приставы подполковник Рукин дала түргындарының қиын жагдайымен санаспай, адайлардан 1869—1870 жылдар үшін шаңырақ алымын жаңа салық жүйесіне сәйкес дереу енгізуді та- лап етті. Көптеген жергілікті түргындар, соның ішінде Бозашы түбегінің балықшылары Рукиннің талабын орындаудан бас тартты. Адайлардың жайлауга көшуін күштеп тоқтатқан Рукиннің ойланбай жасалган әрекеттері жер-жерде котерілістің шыгуына себеп болды. 1870 жылдың наурызында Рукиннің отряды көтерілісшілердің үлкен тобымен кездесіп, қоршауда қалады. 25 наурызда ашық қақтыгыс кезінде 20-ға жуық жазалаушы қаза тауып, отряд командирі Рукин өз-өзіне қол жүмсайды. Жеңіс жігерлендірген көтерілісшілер сэуір айының басында Николаев станциясына, Александровск фортына шабуыл жасады, алайда, олар сәтсіздікке үшырады. Көтерілісшілер саны 10 мыңга жетті. Патшалық өкімет орындары қазақтардың батылдыгынан қорқып, қосымша әскери комек сүрауга мэжбүр болды. Кавказдан тың күштердің келуі күштердің арақатынасын өзгертіп, көтерілісшілер Үстірттің баруга қиын аудандарына шегінді.

Осы түста Англия үкіметінің Иранга деген ықпалы арта түседі. Патша үкіметі ендігі кезекте Хиуа хандыгына қарсы шаралар үйымдастырды. Маңгыстау аймагына Хиуа билеушілері адайлар қозгалысын қолдау үшін 4 зеңбірегі бар 6 мыңдық жасақпен қимыл жасауды үйгарды. Бірақ шектес аудандарда Хиуаның эскери қыр көрсетуі нақты нэтижелер бермеді, дегенмен аймақтагы жагдайды едэуір шиеленістірді.

Маңгыстау аймагы 3 айга жуық патша әскерінің қол астына қарады. Патша үкіметі көтерілісшілерді жаппай жазалайды. Осы түста генерал-губернатор H.A. Крыжановский әскери министр Милютиннің «котерілісшілерді жазалау» туралы нүсқауын жібе- реді. 1870 жылы желтоқсанда котеріліс жеңіліс тапқан соң, көтеріліс басшылары И. Тіленбаев, Д. Тәжиев, E. Қүлов жэне олардың серік- тері 3 мың шаңырақпен Хиуа хандыгының шегіне отіп кетеді.

Сөйтіп, бүқаралық сипатына қарамастан, көтерілістің негізгі қозгаушы күші — қазақ шаруалары өз қатарларын берік біріктіруге қол жеткізе алмай, Маңғыстау облысындағы халықтық-азаттық күрес жеңіліске үшырады. Көтеріліс аяусыз жанышталып, адайларға соғыс шығыны ретінде 90 мың қой салық салынды. Маңғыстау көтерілісі өз кезегінде патша үкіметінің отарлау саясатына қазақ халқының қарсылығының айқын көрінісі болды.

Жалпы XIX ғасырдың екінші жартысындағы реформалардың болмысы туралы, қорыта айтқанда, мынандай түйін жасауға бо­лады. Патша үкіметі Қазақстанға енгізген экімшілік реформалары негізінде оның саяси дербестігін толығымен жойып, қазақ жерінде империя қүрамындағы экімшілік басқару жүйесін орнатты.

2. Қазақстанға орыс шаруаларының, үйғырлар мен дүнгендердің қоныс аударуы

Патша үкіметінің XIX ғасырдың екінші жартысындағы Қазақ- станда жүзеге асырған экімшілік реформалары қазақ елінің саяси тәуелсіздігін біржола жойғанымен, бүл реформалар көп үзамай-ақ патшалық экімшіліктің қазақ қоғамының ішкі өміріне тереңдеп еніп, оны игеріп алып кетуге элі де болса әлсіз екендігін көрсетіп берді. Мүны жақсы түсінген патшалық экімшілік XIX ғасырдың 60-жылдарының орта түсынан бастап Қазақстанды отарлаудың «ең сенімді» жолына түсті. Ол Орталық Ресейден орыс шаруаларын қазақ жеріне қоныс аударту еді. Патшалық Ресейдің қоныс аудару саясаты бірнеше кезең арқылы жүзеге асырылды. Қазақстан та- рихнамасында бүл қоныс аудару саясаты үш кезең бойынша бөліп қарастырылады.

1. 
   кезең XIX ғасырдың 70—80 жылдар аралығын қамтиды, ол 1889 жылғы 13 шілдедегі жарлық шыққанға дейін созылды.
   
2. 
   кезең XIX ғасырдың 90-жылдарынан 1905 жылға дейінгі уақыт аралығын қамтиды.
   
3. 
   кезең 1906 жылдан 1916 жылдар аралығын қамтиды.
   

Қазақстанға орыс жэне украин шаруаларын қоныстандыру

XIX ғасырдың 70-жылдарының соңы 80-жылдардан бастап қар- қынды жүргізілді. Қоныс аударудың алғашқы кезеңі өз еркімен қоныс аударған шаруалар қозғалысымен анықталып, патша үкіметі өз еркімен қоныс аударғандар жағдайын реттеу мақсатына бірқатар жеке заң-актілермен, нүсқаулар қабылдады. Онда көзделген мақсат — қоныс аударуды үкімет өз қадағалауына алып, оған көмек көрсету болды. Оған алдын ала дайындық шаралары жасалды. Мәселен, Же- тісу облысы эскери губернаторы Колпаковский бастамасы бойынша Жетісуға шаруалардың қоныс аударуы туралы «Уақытша ереже» эзірленді. Бүл қүжат 1868 жылдан бастап 1883 жылға дейін күшін сақтады. «Уақытша ереже» бойынша орыс қоныс аударушыларына (ерлерге) 30 десятина жер беру, 15 жылға алым-салық жэне түрлі міндеткерліктерден босату, 100 сом мөлшерінде көмек беру жэне басқа жеңілдіктер анықталып, көрсетілді. Қоныс аударған шаруалар жағдайына қатысты оларға жасалатын жеңілдіктер туралы жаңа epe- желер XIX ғасырдың 80-жылдарынан дайындалды. Оларда да жаңа келіп қоныс тебушілер үшін берілетін жеңілдіктер сақталды, тек жер мөлшері аздап төмендеді. Айталық, 1886 жылғы дайындалған: «Түркістан генерал-губернаторын басқару туралы Ереже» бойынша 10 десятина (ерлерге) жер беру, қоныс аударушыларды алым-салық жэне міндеткерліктен 5 жылға дейін босату, кейінгі жылдары алым- ды тек жартылай төлеу жеңілдіктері сақталды.

Арнайыереже 1889жылғы 13 шілдедеқабылданды. Ондақонысау- дару тек Ішкі істер министрлігі жэне Мемлекеттік мүлік министрлігі арқылы алдын ала шешілуі қажет делінген. Тиісті үлестік мөлшері жергілікті өкімет қүзырына берілді. Мүнда үлкен астар жатқаны ешқандай қүпия еместі. «Ережеде» шаруалардың қоныс аударып, түрақтайтын аудандары нақты анықталып көрсетіледі: Жетісу, Ақмола жэне Семей облыстарының аумағына орыс-украин шаруа- лары көптеп қоныстануы белгіленді. Атамекенінен қоныс аударған шаруаларға қажетінше жерді үлестіру кеңінен жүргізілді. Тек 1885 жылды қоса алғанда, Ақмола облысы қазақтары жерінен 251779 де­сятина мөлшерінде тартып алынды. Онда 10 940 ep адамы бар 24 қоныс аударушылар бөлімшесі (учаскелері) қүрылған еді. Семей об­лысы бойынша 33 064 десятина егістік жер жергілікті түрғындар иелігінен алынды. Жетісу облысынан 12 жылда (1868—1880 жж.) 3324 отбасы қоныс аударып, оның 2099 селолық қүрылымға біріксе, 1225 отбасы қалаларда түрақтанды.

1889 жылғы Заң күші Торғай жэне Орал облыстарына да тарал- ды. Заң қоныс аудару мәселесін үкімет қүзырында қалдырды, қоныс аударушылар үшін арнайы рүқсат қағаз қажет болды. Түйіндеп айтсақ, патша өкіметі орыс шаруаларының еркінше қоныс аударуын қадағалап, реттеуді көздеді. Алайда шаруалардың өз еркінше қоныс аударуы ретсіз қозғалыс болып қала берді.

Патша үкіметі өзінің қоныс аудару саясатын қарқынды жүргізуді көздеп, 1892—93 жж. ¥лы Сібір темір жол қүрылысын бастады. Қазақтар жерін экономикалық игеру мақсатында «артық», «бос» жатқан жерді анықтайтын түрлі экспедиция қүрылып, жедел жүмысқа кіріскен еді. Комиссиялар алдында қойылған талап біреу — барынша көп мөлшерде қазақтар жерінен «бос», «артық» деген жерді анықтау арқылы қоныстанушылар «қорын» толықтыру болды. Сондай-ақ, жергілікті экімшілік басқару жүйесін қалыптастыруға үлкен назар аударылды. Нәтижесінде XIX ғасыр соңына қоныс ay- дарушылар басқармасының орталықтандырылған біртүтас жүйесі қүрылды. Транссібір темір жолы қазақ жерінің солтүстік өлкесі арқылы жүргізілді. Ақмола облысы экімшілігіне қараған осы өңірде қүрылған 5 уездің 3 уезінен 160 мың келімсек орыс-украин шаруа- ларын қоныстандыру үшін 2241503 десятина жер бөлінді. Мүнда, экономист Ф.А.Щербина басшылығымен «қоныстанушылар қорын» жасау үшін арнайы статистикалық экспедиция жасақталды. Ap- найы экспедиция 1896—1902 жылдарда Ақмола, Торғай жэне Семей облыстарыныц 12 уезін қамтып, қазақтардыц мал шаруашылығына қажетті пайдаланатын «нормасын» «187 десятина жер 24 мал ба­сына жеткілікті» — деп анықтады. Зерттелген 8 уездіц жергілікті қазақтарға тиесілі жер мөлшері — 51 %, қалған 49 % жері «қоныс аударушылар қорында» қалды. Экспедиция жүмысы нәтижесімен қанағаттанбаған патшалық экімшілік қазақтар пайдалануындағы жер «нормасын» азайтып, «артық» деген жерді қосымша анықтау арқылы жоғарыда аталған уездер бойынша «қоныстанушылар қорын» 63% дейін көбейтті. Қоныс аударушылар қатары жылма- жыл артып, олар түрақтанған жерлерде мыцдаған қоныстар пайда болды. Қазақстанныц солтүстік, батыс жэне шығысында жаца келіп қоныстанған орыс жэне украин шаруаларымен қоса, орыс-казак ста- ницалары салынды. Мәселен, Ақмола, Торғай жэне Орал облыста- рында түрғын қазақтармен салыстырғанда, келімсек орыс-казактар жэне орыс, украин шаруалар есебінен жалпы халық саны өсті. 1897 жылғы жалпы ресейлік халық санағы бойынша, тек бір Ақмола об- лысында орыс түрғындарыныц көрсеткіші 33 % жеткен.

Қазақстанныц оцтүстігінде 14 мыцдай орыс, украин жэне эскери адам қоныстанды. XIX ғасырдыц 80-жылдарында мүнда 5 уезд жэне 80-нен астам елді мекендер пайда болды. Патшалық үкіметтіц же­дел қарқында жүргізген қоныс аудару саясаты нэтижесінде келімсек орыс, украин шаруаларына ец шүрайлы жайылымдық, егістік, cy коздеріне бай, орманды жерлер берілді. Түрғылықты қазақтар бол­са, сусыз, малға тиімсіз аймақтарға зорлықпен, түрлі амал-айламен қоныстарынан көтеріле кошуге мэжбүр болды. Қоныс аудару сал- дарынан жергілікті түрғын саны азайып, демографиялық ахуал күрделене түсті. Қазақтар сан жағынан 1897 ж. санақ бойынша 87 %-ке дейін азайды. Келімсек орыс жэне украиндардың саны 532,7 мыңға, татарлар — 55,4 мыңға, өзбектер — 73,5 мыңға, үйғырлар — 56 мыңға артқан. Бүл сандық көрсеткіштер жаңа XX ғасырда үлғая түсті.

Патшаүкіметі 1901 жылыЖарлықшығарды, ондажеке адамдарға қазыналық жерлерден үлестік жер бөліп беруге рүқсат етілді. Қазақтар жері қазыналық деп есептелді жэне 1867—68 жылдар pe- формасына сәйкес мемлекеттік меншік болып жарияланған бола­тын. 1904 жылы Қоныс аудару басқармасы қүрылып, оған орталық Ресейден шаруаларды қоныс аударту ісін қадағалау толығымен жүктелген еді.

1904 жылы 6 маусымда шыққан енді бір заңда «село түрғындары мен мещан-егіншілердің өз еркімен қоныс аударуы туралы» делінген. Бүл аталған заңдық күші бар қүжаттардың барлығы қазақ халқын өз ата-қонысы болған туған жерден ығыстырылуға, түрмыс ауыртпалығын бастан кешуге, мэжбүрлікке душар етті.

XIX ғасырдың соңында Қазақстанға орыс шаруаларымен қатар үйғырлар мен дүнгендер де қоныс аударды. Өйткені 1871—1881 жылға дейін Іле аймағы патшалық Ресейдің қол астында болды. 1881 жылы 12 ақпанда Қытай мен Ресей арасында «Петербург шар- тына» қол қойылды. Шарттағы 17 баптың алғашқылары келісімнің мэнін жан-жақты ашып көрсетті. Мысалы, шарттың З-бабында: «Іле аймағының түрғындарына Қытай қоластындағы мекендерінде қалу немесе Ресей жерлеріне көшіп, Ресей азаматтығын қабылдау үсынылады» — деп қарастырылған. ¥йғырлар мен дүнгендерді Жетісуға қоныстандыру арқылы патша үкіметінің көздеген мақсаты — оны жергілікті халықтың үлт-азаттық көтерілісіне қарсы қолшоқпар ретінде пайдалануды көздеді. Бүл мәселе бойын­ша арнайы комиссия қүрылып, қоныс аударғандарды Шелек жэне Іле өзенінің аралығында орналастыру туралы шешім қабылданды. ¥йғырлар мен дүнгендердің Жетісуға қоныс аударуы 1881—1883 жылдар аралығында жүзеге асырылып, 1884 жылдың басында 9572 үйғыр отбасы қоныс аударды, оның 24628 ep адам болса, ал 20745 әйелдер болды, барлығы 45373 адам еді. Сонымен қатар, Қазақстанға барлығы 5055 дүнген қоныс аударды.

Қоныстанушылардан жаңадан 5 болыс: Жаркент, Ақсу-Чарын (қазіргі ¥йғыр ауданы), Малыбай (Шелек ауданында), Қорам (Ше­лек ауданы), Қарасу (Еңбекшіқазақ ауданында), Кетпен болыстары қүрылды (қазіргі Жаркент ауданында). Жаңа қүрылған болыстың басшысы болып сол бүрынғы Іле аймағында болған басшылар сай­ланды.

Дүнгендер мен үйғырлар өздерімен бірге Жетісуға жасанды жолмен суландырылатын егіншіліктің әлдеқашан қалыптасқан дэстүрлерін экелді. ¥йғырларда күріш өсіру дүнгендердегі сияқты негізгі дақылға айналған жоқ. Олар негізінен бау өсіріп, бақша ca- лумен айналысты (халықтың шамамен алғанда үштен екісі). Дүнген шаруашылықтарының үштен екісінен астамында бау да болды.

Сонымен, қорыта айтқанда, орыс шаруаларын қазақ өлкесіне қоныстандыра отырып, қазақ халқын шаруашылыққа жарам- ды жерінен айыру процесімен бір мезгілде отарлаушы экімшілік жүйесінің жаңа жағдайға байланысты одан эрі жетіліп, нығая түскендігін, сондай-ақ отарлау ісінің қүрамды бөлігі қазақтарды орыстандыру, шоқындыру шараларының да жүйелік, мақсаттылық сипат алғандығын байқаймыз.

3. XVIII ғасырдың екінші жартысы мен XIX ғасырдағы Қазақстан мәдениеті

Қазақ халқының XVIII ғасырдың екінші жартысы мен XIX ғасырдағы мәдениеті ежелгі қазақ жерінде өмір сүріп, қазақ халқын қүраған үлыстар мен тайпалардың материалдық мәдениеті мен ру­хани мәдениетінің заңды жалғасы жэне жаңа заманға сай дамып қалыптасқан түрі болды.

жүктеу/скачать 9,23 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: