- Смаилова Жанаргүл Қайырғалиевна
- Биохимия және химиялық пәндер кафедрасының меңгерушісі медицина ғылымдарының кандидаты
Тасымалдаушы липидтер - Тасымалдаушы липидтер – белоктармен комплексте болатын және экстрацеллюлярлы сұйықтықтармен (қан, лимфа) бір мүшеден екінші мүшеге жеткізілетін липидтер. Олар тасымалдаушы липопротеин (ТЛП) деп аталады.
- ТЛП гидрофобты мицелла түрінде болады және үшацилглицериндер мен холестеридтерден құралған гидрофобты ядродан және гидрофильді қабаттан (фосфолипидтердің, гликолипидтердің дифильді молекулаларынан және гидратты қабатты құрайтын белоктар молекуласынан) тұрады.
- ТЛП түрлері:
- - хиломикрондар (ХМ),
- тығыздығы жоғары липопротеиндер (ТЖЛП),
- тығыздығы өте төмен липопротеиндер (ТӨТЛП),
- - тығыздығы төмен липопротеиндер (ТТЛП).
Хиломикрондар (ХМ) - Хиломикрондар (ХМ) ішек қабырғасында түзіледі және басқа ТЛП-ден ерекшелігі – үшацилглицериндердің мөлшері жоғары (85-90%), холестериннің, фосфолипидтердің және белоктың мөлшері төмен (0,5-2,0%).
- Хиломикрондар – бұл экзогенді, ішек қабырғасында ресинтезделген үшацилглицериндердің басты тасымалдаушы формасы.
- Бөлшектердің диаметрі үлкен (d=100-500нм) болғандықтан, ХМ ішектің эндотелиальды жасушаларының мембраналары арқылы қан капиллярларына өте алмайды және лимфаға жақсы диффузияланады.
- Ішектен аққан лимфа ағынымен ХМ кеуденің лимфа ағынына жеткізіледі және әрі қарай қан ағынына түседі.
- Қанда ХМ концентрациясы 0 - 0,5 тен 2,0 г/л аралығында.
ТӨТЛП немесе пре--липопротеиндер - ТӨТЛП немесе пре--липопротеиндер, бауырда және жартылай жіңішке ішектің эпителиальды жасушаларында қалыптасады.
- ТӨТЛП-де үшацилглицериндердің мөлшері жоғары (64-80%), бірақ ХМ-дан ерекшелігі құрамында фосфолипидтер (15-18%), холестеридтер (8-15%) және белок (10-13%) бар.
- ТӨТЛП синтезделген эндогенді үшацилглицериндердің басты тасымалдаушы формасы болып табылады.
- Әртүрлі мүшелердің капиллярларының эндотелийінде липопротеинлипаза ферменті бар, ол капиллярлардың ішкі бетінің гликозамингликандарымен байланысқан және тікелей қанмен байланысады.
- Бұл ферментте липопротеиндерді байланыстыру орталығы бар және үшацилглицериндердің гидролизі үшін каталитикалық орталық бар.
- Фермент әсерінен ТӨТЛП және ХМ, біртіндеп үшацилглицериндерден босап, ТТЛП-ге, және ТЖЛП-ге айналады.
- Қандағы ТӨТЛП концентрациясы 1,5-2,0 г/л.
ТТЛП немесе - липопротеиндер - ТТЛП немесе - липопротеиндер қанда ТӨТЛП-ден түзіледі және холестеринді бауырдан басқа мүшелер мен тіндерге тасымалдаушы басты форма
- Мүшелер мен тіндердің жасушаларының бетінде ТТЛП-ге өзгешелік рецепторлар болады, мұнда холестерин жасушалық мембраналарды құруға қатысады
- -липопротеидтер қан тамырларының жасушаларына холестеринді жеткізеді
- ТТЛП-дегі холестериннің мөлшері 35-40 %, фосфолипидтердің 21-25% және белоктардың 25%.
- Қандағы ТТЛП концентрациясы 3,0-4,5 г/л.
ТЖЛП немесе -липопротеиндер - ТЖЛП немесе -липопротеиндер гепатоциттерде түзіледі, фосфолипидтердің (25-27%), холестеридтердің ( 17-20 %) және белоктардың ( 45-49%) мөлшері жоғары және бауырдан тіндерге фосфолипидтерді тасымалдаушы басты жүйе
- Бөлшектердің диаметрі аз (d = 10-15нм) болғандықтан ТЖЛП қан тамырлары жасушаларының мембраналары арқылы қан тамырының қабырғасына жеңіл өтеді және лимфа ағынымен шығарылады
- ТЖЛП тіндерден бауырға холестеринді кері тасымалдайды және тіндерге фосфолипидтерді жеткізеді
- ТЖЛП-де белок-фермент лецитин-холестерин- ацилтрансфераза (ЛХАТ) бар, ол холестериннің эфирлерінің синтезін катализдейді және лизолецитин молекулалары бөлініп шығады
- Түзілген холестеридтер ТЖЛП-дің ядролық бөлігіне оңай ауысады да, оны әрі қарай қаптап, беткі қабатын холестериннен босатады
- Бұл әртүрлі тіндердің жасушаларынан бауырға және ішекке холестеринді тасымалдауды жеңілдетеді
- Қанда альфа-липопротеиндердің концентрациясы ерлерде 1,25-4,25 г /л, әйел адамдарда 2,5-6,5 г/ л.
Липидтердің ресинтезі Липидтердің ресинтезі Фосфолипидтердің синтезі Липидтердің ресинтезі - Ішек қабырғасында ресинтезделген липидтер басқа мүшелер мен тіндерге тасымалданады
- Фосфолипидтердің бір бөлігі қанға түседі де, бауырға жеткізіледі
- Басқа ФЛ, барлық ҮАГ, бос холестерин және оның эфирлері ерімейтіндіктен, белоктармен комплекс түзеді
- ХМ және ТӨТЛП түзіледі
- ХМ ішек эпителиінен ішектің лимфа жүйесіне өтіп, кеуденің лимфа ағынына түседі, әрі қарай қан ағымына өтеді
Липидтердің ресинтезі - ХМ бөлінуіне жауап ретінде дәнекер тінінің жуан клеткаларынан қанға ГЕПАРИН бөлінеді
- Ол липопротеинлипазаны белсендіреді
- Бауырда ХМ гепатоциттердің липопротеинлипазасының әсерінен ыдырайды
Липидтердің ресинтезі - Май тіндерінде ЛП-аза капиллярлар эндотелиі мембраналарының бетінде орналасқан
- Сондықтан ҮАГ гидролизінде түзілетін май қышқылдарын май тіндері жартылай пайдаланады
- Май қышқылдарының негізгі бөлігі альбуминдермен байланысып, тасымалданады
- Май тіндері ғана глицеринді пайдаланбайды
- Жақсы еритін зат ретінде, глицерин қан ағынымен бауырға, бүйрекке, ішекке және басқа тіндерге жеткізіледі де, энергетикалық, құрылымдық материал ретінде пайдаланылады
Липидтердің ресинтезі - Бауырда май қышқылдарынан және глицериннен ҮАГ және басқа да липидтер синтезеледі
- Липидтер синтезіне көмірсулар алмасуының метаболиттері қатысады, мысалы, глицериннің орнына фосфодиоксиацетон пайдаланылады
- Ол НАДН2-нің қатысуымен глицерофосфатқа тотықсызданады:
Бауырда түзілген және тіндерге ҮАГ-ді тасымалдаушы ТӨТЛП метаболизмі Липидтердің қорға жиналуы және мобилизациясының реттелуі - Басты қор липидтері – ҮАГ
- ХМ ыдырауынан бөлінетін май қышқылдарын пайдалану, қан плазмасының альбуминдері жеткізетін май қышқылдарынан липидтердің жинақталуы жүреді
- Май тіндерінде фосфоглицераткиназаның белсенділігі өте төмен (липидтер синтезі үшін глицерин пайдаланылмайды)
- Фосфодиоксиацетон пайданылады
Липидтердің қорға жиналуы және мобилизациясының реттелуі - Май депосында майлардың жинақталуына ұйқы безінің гормоны-инсулин әсер етеді
- Қанда глюкоза деңгейі төмендегенде липидтердің жинақталуы тоқтайды да, ыдырауы іске қосылады
- Майлардың мобилизациясы – ұзақ дене шынықтыру, стресс, суыққа бейімділік кезінде байқалады
- Май қышқылдарының негізгі тұтынушылары – жүректің бұлшық еті, өкпе тіні, қоңыр май және т.б.
Май тінінде липидтердің синтезі (липидтердің қорға жиналуы) Липидтердің ыдырауы Бос май қышқылдарының метаболитикалық айналуы - Клеткада бос май қышқылдарының метаболитикалық айналуы олардың белсендірілуінен, яғни АцилКоА синтезінен басталады
Май қышқылдарының бета-тотығуы Әрі қарай екі көміртегі атомына қысқарған ацил-КоА молекуласы тотығады Бета-тотығу процесінің биоэнергетикасы - Май қышқылдарының бета-тотығу процесінің биоэнергетикасы әрбір циклда синтезделетін АТФ молекуласының санын бета-тотығу циклінің санына көбейтуден тұрады (5АТФ):
- (Сn/2 -1) 5 = Х (АТФ)
- Мысалы, стеарин қышқылының (Cn=18) бета-тотығуындағы АТФ шығымы: (18/2-1)5= 40 АТФ.
- Май қышқылдарының көмірқышқыл газы және суға дейін толық тотығуы кезіндегі энергия шығымы бета-тотығу кезінде бөлінген энергия (Cn/2-1)5 және осы май қышқылының бета-тотығуы кезінде түзілген ацетил КоА-ның барлық молекулаларының Кребс циклінде тотығуы кезінде бөлінген энергиясының (Сn/2)12 қосындысына тең:
- (Сn/2-1)5 + (Cn/2) 12 = Х АТФ
- Мысалы, стеарин қышқылының (Cn=18) толық тотығуындағы АТФ шығымы:
- (18/2-1) 5 + (18/2)12= 40+108 = 148 АТФ.
- Табиғи қанықпаған май қышқылдарының цис-конфигурациясы бар, ал қаныққан май қышқылдары тотыққан кезде түзілетін еноил-КоА транс-конфигурациясында болады.
- Соған байланысты, қанықпаған май қышқылдары қос байланыстың орналасқан жеріне дейін қаныққан май қышқылдары сияқты тотығады.
- Әрі қарай 4,3-цис-2,3-транс-изомеразаның әсерінен қос байланыс 3-4 орнынан 3-2 орынға жылжиды да, трансформаға ие болады, ал әрі қарай процесс өз жолымен жалғасады.
Қанықпаған май қышқылдарының тотығу механизмі Карнитинді «қайықты» механизм
Достарыңызбен бөлісу: |
