Ұлттық тестілеу орталығы эссе жазу бойынша әдістемелік қҰрал
жүктеу/скачать 1,15 Mb.
|
|
Әдеби-талдау эссе Әзілхан Нұршайықовтың «Ақиқат пен аңыз» роман-диалогіндегі автордың батыр мінезін танытуын талдап жазыңыз. Батыр – ерен күш иесі, еш нәрседен қорықпайтын, жауға тік келетін айбарлы адам. Адамның батырлығы, батырға тән мінезі жағдаят үстінде танылады. «Ақиқат пен аңыз» роман-диалогіндегі кейіпкер – Ұлы Отан соғысының батыры Бауыржан Момышұлы. Әзілхан Нұршайықов туындыда аты аңызға айналған батырды оқырманына барынша жеткізуге тырысқан. Оны қан майдандағы батыр ретінде ғана емес, адам құндылықтары тұрғысынан да таныта білген. Роман-диалогте Бауыржан Момышұлы қара батырға тән мінезімен көрінеді. Оны автор Серебряковтың Жоғарғы Президиумға жазған хатындағы: «...ұрыс үстінде Момышұлы жаралы болды. «Енді шегінерлік жер жоқ, полкта адам аз қалды, не көрсем де полкпен бірге көремін», - деп, ол ұрыс даласын тастап кетуден бас тартты», - деген жолдар арқылы жеткізді. Бауыржан Момышұлының бойында жігерін қайрай білетін, бірбеткейлік батырға тән мінез бар. Ол ауыр жараланса да, ұрыс даласынан кетпеді. Мұндай батырларды қазақ халқында қара батыр деп атайды. Батырға тән қасиет алып қара күш иесі және қорықпайтын жаужүрек болумен ғана шектелмейді. Сонымен бірге, адам бойындағы жақсы қасиеттердің бәрі батырға да тән. Сондай қасиеттердің бірі ретінде автор туындыда Бауыржан Момышұлын кемеңгерлігімен танытады. Автордың «...не бары жаудың екі-ақ танкін жойдым» деген сөзіне: «Сен сияқты солдаттың әрқайсысы екі танктен қирата берсе, ол осал іс пе екен!? ... сегіз фашисті өлтіріпсің, ... Ал екі мың отандасыңды ажалдан аман алып қалыпсың. Бұл, біле білген кісіге, аз еңбек емес, қарағым!» - деген сөзі арқылы жазушы батырдың ақылдылығын, кішіпейілдігін, кеңпейілдігін көрсетті. Батыр Бауыржан: «Сенің мұның менің батырлығымның қасында түк емес» - деген сияқты менмендік танытпай, өзі сияқты соғыс жауынгерінің бағасын арттырып, құрметтей білді. Автор, тіпті, «Апырай, а! ...күні бүгінге дейін еліме мұндай еңбек сіңірдім деп ойламаушы едім» - деп қанаттанып қалды. Мұндай даналық батырлықпен пара-пар. Қорытындылай келе, роман-диалогтегі автор жеткізген батырдың әр сөзі, әрекеті – оқырманына үлгі. Үлгі болып қана қоймай, отан, туған жер, абырой, парыз туралы ойлануына түрткі болады. Бұл роман-диалогті қазақ қана оқып қоймай, әлемнің әрбір тіліне аударылып, жалпыадамзаттық құндылыққа тәрбиелеудің көркем құралы ретінде таратылуы керек. Әдеби-талдау эссеге құрылымдық талдау КІРІСПЕ Тақырыпты түсіну сөйлемі:  Батыр - ерен күш иесі, еш нәрседен қорықпайтын, жауға тік келетін айбарлы адам. Адамның батырлығы, батырға тән мінезі жағдаят үстінде танылады.
Бұл сөйлемде эссе жазушы эссенің тақырыбына орай, эсседе талданатын мәселе туралы түсінік беріп тұр. Тақырып батыр, батырға тән мінезді талдауды сұрап тұр. Тақырыптың өзектілігі: «Ақиқат пен аңыз» роман-диалогіндегі кейіпкер Ұлы Отан соғысының батыры – Бауыржан Момышұлы. Әзілхан Нұршайықов туындыда аты аңызға айналған батырды оқырманына барынша жеткізуге тырысқан. 
Тақырыптың өзектілігі эссе жазуға себеп болған жайдан хабардар етеді. Өзекті мәселе – автордың батыр мінезін таныта білуі. Тезис:  Оны қан майдандағы батыр ретінде ғана емес, адам құндылықтары тұрғысынан да таныта білген.
Эссе тақырыбынан тезис қойылады. Тақырып батыр мінезін автордың жеткізуін сұрап тұр. Сондықтан тезис те автордың Бауыржан Момышұлының батырға тән мінезін ашуын талдауға байланысты қойылған. НЕГІЗГІ БӨЛІМ 1 – абзац Тезисті қолдаушы пікір  Роман-диалогте Бауыржан Момышұлы қара батырға тән мінезімен көрінеді.
Тезис Бауыржан Момышұлының батырға тән мінезін ашуын талдауға байланысты қойылды. Соған қатысты тезистегі негізгі ойды қолдайтын пікір білдірілді. Пікір «қара батырға тән мінезімен көрінеді». Аргументке дейінгі баяндау (уақыт, мекен, жағдай, қатысушылар т.б.)
Әдеби эссенің ерекшелігіне қарай аргумент келтіргенге дейін сол сөздің болған уақыты, мекені, жағдай, кімдердің бұл сөзге қатысы бар екендігі туралы қысқаша баяндайды. Аргумент «...ұрыс үстінде Момышұлы жаралы болды. «Енді шегінерлік жер жоқ, полкта адам аз қалды, не көрсем де полкпен бірге көремін»,- деп ол ұрыс даласын тастап кетуден бас тартты» 
Бауыржан Момышұлының батырға тән мінезін танытатын хаттағы сөйлем аргумент ретінде алынған. Талдау(анализ) - деген жолдар арқылы жеткізді. Бауыржан Момышұлының бойында жігерін қайрай білетін, бірбеткейлік батырға тән мінез бар. Ол ауыр жараланса да, ұрыс даласынан кетпеді. 
Аргументтен кейін автордың оқырманға танытып тұрған батыр мінезіне талдау жасайды. Абзацты қорытындылаушы сөйлем Мұндай батырларды қазақ халқында қара батыр деп атайды. 
Абзацта айтылған пікір, аргумент, анализдерден кейін абзацты қорытындылап, жинақтап, бекітетін сөйлем. Негізгі бөлімнің бір абзацынан екінші абзацқа өтуші сөйлем (қажет болғанда)  Батырға тән қасиет алып қара күш иесі және қорықпайтын жаужүрек болумен ғана шектелмейді.
Бұл сөйлем эсседегі ой бірізділігін сақтау қажет болған жағдайда ғана жазылады. Осы сөйлем келесі абзацтың не туралы болатынына сілтеме беріп тұр. 2 – абзац Тезисті қолдаушы пікір Сонымен бірге, (сөз оралымы) адам бойындағы жақсы қасиеттердің бәрі батырға да тән. Сондай қасиеттердің бірі ретінде автор туындыда Бауыржан Момышұлын кемеңгерлігімен танытады. Аргумент
Автордың «...не бары жаудың екі-ақ танкін жойдым» деген сөзіне: «Сен сияқты солдаттың әрқайсысы екі танктен қирата берсе, ол осал іс пе екен!? ... сегіз фашисті өлтіріпсің, ... Ал екі мың отандасыңды ажалдан аман алып қалыпсың. Бұл, біле білген кісіге, аз еңбек емес, қарағым!» Талдау(анализ) - деген сөзі арқылы жазушы батырдың ақылдылығын, кішіпейілдігін, кеңпейілдігін көрсетті. Батыр Бауыржан: «Сенің мұның менің батырлығымның қасында түк емес» - деген сияқты менмендік танытпай, өзі сияқты соғыс жауынгерінің бағасын арттырып, құрметтей білді. Автор, тіпті, «Апырай, а! ...күні бүгінге дейін еліме мұндай еңбек сіңірдім деп ойламаушы едім» - деп қанаттанып қалды. Абзацты қорытындылаушы сөйлем Мұндай даналық батырлықпен пара-пар.
Қорытындылай келе, роман-диалогтегі автор жеткізген батырдың әр сөзі, әрекеті – оқырманына үлгі. Үлгі болып қана қоймай, Отан, туған жер, абырой, парыз туралы ойлануына түрткі болады. Бұл роман-диалогті қазақ қана оқып қоймай, әлемнің әрбір тіліне аударылып, жалпыадамзаттық құндылыққа тәрбиелеудің көркем құралы ретінде таратылуы керек. 
Әдеби-талдау эсседе тезиске оралу міндетті емес. Қозғалған тақырыптың маңыздылығы туралы жазып, өз көзқарасын қысқаша жеткізіп, аяқтайды. Әдеби-дәлелдеме эссе ... Түркі халқының атақ-даңқы өшпесін деп, Мені қаған етіп отырғызған еді. Ең болмаса бай халыққа отырмадым. Іші ассыз, Сырты тонсыз, Бейшара, мүсәпір халыққа отырдым. ... Бағым болғандықтан, Сәті түскендіктен, Өлімші халықты тірілттім. Жалаңаш халықты тонды, Кедей халықты бай қылдым. Аз халықты көп қылдым, Тату елге жақсылық қылдым... «Күлтегін» жырындағы осы жолдардың қазіргі Қазақстанмен байланысы бар ма? Күлтегін – екінші Шығыс Түрік қағанаты әскерінің бас қолбасшысы, «көк түріктің көк семесері» атанған атақты батыры. «Күлтегін» жырында оның түрік халқына қаған болып, билік еткен жылдарындағы мемлекет жағдайын алға өрлеткені жайлы айтылады. Менің ойымша, жыр жолдарын қазіргі Қазақстанмен байланыстыруға болады, яғни Күлтегін қаған мен Қазақстан Республикасының Тұңғыш президенті Н. Назарбаев арасындағы ұқсастық. Біріншіден, Н. Назарбаев та Күлтегін қаған сияқты елінің әлеуметтік-тұрмыстық жағдайын жақсарту үшін бірқатар жұмыс атқарған. Олардың ел басқаруының алғашқы жылдарында халықтың тұрмысы мүшкіл еді. «Күлтегін» жырында: Іші ассыз, Сырты тонсыз, Бейшара, мүсәпір халыққа отырдым, - десе, «Егемен Қазақстан» газетінің 2014 жылғы басылымдарының бірінде: «Қазақстан 90- жылдардың орта шенінде қалған дағдарысты жағдай республиканың барлық әлеуметтік табыстарын апат шегіне апарып қойды. ...Осының барлығы Қазақстан халқының айтарлықтай бөлігінің өмір сүру деңгейі күрт төмендеп кетуіне алып келді», - деген тарихи естелік – осы күндердің айғағы. Екеуі де азат халқының осындай хал-ахуалын көтеруге күш салды. Жырдағы: Өлімші халықты тірілттім. Жалаңаш халықты тонды, Кедей халықты бай қылдым, - деген жолдардың қазіргі уақытта елбасының түн ұйқысын төрт бөліп жасаған реформалары, заңдары, стратегиялық жоспарлары еліміздің өмір сүру деңгейі минимумынан төмен табысы бар азаматтардың санының азайып, халықтың әлеуметтік жағдайын көтеруімен байланысы бар. Осылайша қаған мен президент ең бірінші халқының тоқтығын қамдаған. Екіншіден, ел басқарушылар халқының тұрмыс жағдайын көтергеннен кейін, ел іргесінің беріктігін ойластыра бастады. Жырдағы «Тату елге жақсылық қылдым, - деген жолдардан Күлтегін қағанның көршілес елдермен жақсы қатынас орната алғандығы көрінеді. Сол сияқты Елбасының дүние жүзіндегі антиядролық қозғалысқа бастама көтеруі, елімізде болып жатқан әртүрлі деңгейдегі саммиттер, халықаралық іс-шаралар әлем елдерімен бейбіт, тату өмір сүруді ұстанғанын көрсетеді. Сондықтан екі басшы да жасампаздықтарымен ұқсас. Түйіндей келе, қай дәуірде болмасын ел жағдайын ойлаған басшылар идеясында өзара ортақтастық бар. Олардың мақсаты - халқының қуаныш пен шаттыққа толы бейбіт өмір сүруін қамтамасыз ету. Жер бетіндегі елдермен төрт құбыласы тең өмір сүру. Күлтегін қаған мен президент Н.Назарбаевтың ел басқарудағы мүдделері өзгелерге үлгі болуға тұрарлық. Әдеби-дәлелдеме эссеге құрылымдық талдау КІРІСПЕ Тақырыпты түсіну сөйлемі: Күлтегін – екінші Шығыс Түрік қағанаты әскерінің бас қолбасшысы, «көк түріктің көк семесері» атанған атақты батыры. «Күлтегін» жырында оның түрік халқына қаған болып, билік еткен жылдарындағы мемлекет жағдайын алға өрлеткені жайлы айтылады. Тақырыптың өзектілігі: Менің ойымша, жыр жолдарын қазіргі Қазақстанмен байланыстыруға болады, Тезис: яғни Күлтегін қаған мен Қазақстан Республикасының Тұңғыш президенті Н. Назарбаев арасындағы ұқсастық. БӨЛІМ НЕГІЗГІ 1 - абзац Тезисті қолдаушы пікір Біріншіден, (сөз оралымы) Н. Назарбаев та Күлтегін қаған сияқты елінің әлеуметтік-тұрмыстық жағдайын жақсарту үшін бірқатар жұмыс атқарған. Аргументке дейінгі баяндау (уақыт, мекен, жағдай, қатысушылар т.б.) Олардың ел басқаруының алғашқы жылдарында халықтың тұрмысы мүшкіл еді. Аргумент «Күлтегін» жырында: Іші ассыз, Сырты тонсыз, Бейшара, мүсәпір халыққа отырдым, - десе, «Егемен Қазақстан» газетінің 2014 жылғы басылымдарының бірінде: «Қазақстан 90- жылдардың орта шенінде қалған дағдарысты жағдай республиканың барлық әлеуметтік табыстарын апат шегіне апарып қойды. ...Осының барлығы Қазақстан халқының айтарлықтай бөлігінің өмір сүру деңгейі күрт төмендеп кетуіне алып келді»,
Жырдағы: Өлімші халықты тірілттім. Жалаңаш халықты тонды, Кедей халықты бай қылдым, - деген жолдардың қазіргі уақытта елбасының түн ұйқысын төрт бөліп жасаған реформалары, заңдары, стратегиялық жоспарлары (аргументтер)
- деген тарихи естелік - осы күндердің айғағы. Екеуі де азат халқының хал-ахуалын көтеруге күш салды. еліміздің өмір сүру деңгейі минимумынан төмен табысы бар азаматтардың санының азайып, халықтың әлеуметтік жағдайын көтеруімен байланысы бар. Абзацты қорытындылаушы сөйлем Осылайша қаған мен президент, ең бірінші, халқының тоқтығын қамдаған. 2-абзац Тезисті қолдаушы пікір Екіншіден, (сөз оралымы) ел басқарушылар халқының тұрмыс жағдайын көтергеннен кейін, ел іргесінің беріктігін ойластыра бастады. Аргумент Жырдағы «Тату елге жақсылық қылдым, дүние жүзіндегі антиядролық қозғалысқа бастама көтеруі, елімізде болып жатқан әртүрлі деңгейдегі саммиттер, халықаралық іс-шаралар Талдау (анализ) деген жолдардан Күлтегін қағанның көршілес елдермен жақсы қатынас орната алғандығы көрінеді. әлем елдерімен бейбіт, тату өмір сүруді ұстанғандығын көрсетеді. Абзацты қорытындылаушы сөйлем Сондықтан екі басшы да жасампаздықтарымен ұқсас және басқаларға үлгі бола алады. ҚОРЫТЫНДЫ БӨЛІМ Түйіндей келе, қай дәуірде болмасын ел жағдайын ойлаған басшылар идеясында өзара ортақтастық бар (тезиске оралу). Олардың мақсаты - халқының қуаныш пен шаттыққа толы бейбіт өмір сүруін қамтамасыз ету. Жер бетіндегі елдермен төрт құбыласы тең өмір сүру (негізгі бөлім абзацтарының түйіні)
Күлтегін қаған мен президент Н.Назарбаевтың ел басқарудағы мүдделері өзгелерге үлгі болуға тұрарлық. Эссені бағалау Бағалау әдеби эссе түрлерінің барлығын қамтиды, бірақ эссе түріне қарай бағалау критерийінің ішінен сол эссе түріне сәйкесі бойынша ғана бағаланады.
Сыни ой /Анализ/ Оқушының эссе тақырыбын түсініп, тақырыпқа қатысты сыни ой білдіруі, оны нақты аргументтермен дәлелдей білуі бағаланады. Эссе барысында оқушы тақырыптан ауытқымауы керек. Сыни ой, талдаулары тезистегі негізгі идеяға, ұстанымға сәйкес болуы қажет. Анализ жасау үшін алған дәлелдерді, автор қолданған тәсілдерді түсініп талдай отырып, әдеби шығармаға сыни сараптама жасай білу дағдысы ескеріледі. Негізгі идеяға сәйкес ойдың логикалық бірізділігін сақтайды. Эссе бойынша өз талдауының, сараптауының түйінін қорытындылап, шешім ұсынады. Тіл сауаттылығы Эссе тақырыбына сәйкес жазу стилін (баяндау, дәлелдеу, сипаттау) таңдай білуі бағаланады. Стильге қатысты сөздерді, ойдың логикалық бірізділігін сақтау үшін қолданылатын сөз оралымдарын (шылау, қыстырма сөздер) орынды қолдануы қажет. Тілдің бай сөздік қорын дәл, орынды, нақты қолдана білуі керек. Оқырманға ерекше әсер беру мақсатында көркем тіл құралдарын қолдануы керек. Грамматикалық жағынан сауатты жазуы қажет. 11-сынып оқушылары үшін қазақ тілі мен әдебиеті пәнінен эссе жазу емтиханында мектеп бағдарламасы бойынша таңдалған авторлар мен олардың шығармалары Эссе тақырыптары мектеп бағдарламаларына сәйкес 10-11-сыныптардағы қазақ әдебиеті пәнінің қоғамдық-гуманитарлық және жаратылыстану-математика бағыттарына арналған оқулық пен хрестоматияға енген авторлар мен олардың шығармалары бойынша дайындалды. Оқу-әдістемелік құралда: 1) 11-сынып оқушылары 5-9-сыныптардағы әдебиет пәні бойынша негізгі мектепті бітіру емтиханын тапсырғандары ескерілді; 2) 10,11-сыныптардағы әдебиет пәні қоғамдық-гуманитарлық және жаратылыстану-математика бағыттарына бөлінетіндігі назарға алынды; 3) Мектеп бағдарламасы бойынша 10,11-сыныптардағы әдебиет пәні қоғамдық-гуманитарлық және жаратылыстану-математика бағыттарына арналған оқулық пен хрестоматияда екі бағытқа да ортақ енгізілген авторлар мен олардың шығармалары ғана қамтылды. Эссе жазуға дайындық үшін ұсынылатын шығармалар 10-сынып бойынша: Авторлары: Оқулық, Қазақ әдебиеті оқулығы, 10-сынып, ҚҒБ, С.Қирабаев, Ұ.Асыл, К.Құрманбай, С.Дүйсебаев, Б.Әрінова, «Мектеп» баспасы, 2014 жыл. Хрестоматия, З.Ахметов, Ұ.Асыл, «Мектеп» баспасы, 2014 жыл. Оқулық, Қазақ әдебиеті оқулығы, 10-сынып, ЖМБ, Қ.Алпысбаев, Б.Әбдіғазиұлы, Б.Сманов, Ж.Сәметова, «Мектеп» баспасы, 2014 жыл. Хрестоматия, Қ.Алпысбаев, Ж.Сәметова, А.Далабаева, «Мектеп» баспасы, 2014 жыл. 1. Махамбет Өтемісұлы, «Қара нар керек бұл іске», «Қызғыш құс», «Еңселігім екі елі» өлеңдері. 2. Дулат Бабатайұлы, «Еспембет» поэмасы. 3. Шортанбай Қанайұлы, «Зар заман» өлеңі. 4. Сүйінбай Аронұлы, «Сүйінбай мен Қатағанның айтысы» 5. Қашаған Күржіманұлы, «Есқали сұпыға айтқаны», «Байларға», «Оразалыға» өлеңдері. 6. Мұрат Мөңкеұлы, «Қыз» өлеңі. 7. Мәшһүр Жүсіп Көпеев, «Ғибратнама», «Шайтанның саудасы» өлеңдері. 8. Ыбырай Алтынсарин, «Атымтай Жомарт» («Жомарт») әңгімесі. 9. А.Құнанбаев, «Жігіттер, ойын - арзан, күлкі - қымбат» өлеңі, 19-қарасөзі, «Ескендір» поэмасы. 10. Шәкәрім Құдайбердиев, «Еңлік-Кебек» поэмасы. 11. Жаяу Мұса, «Ақ сиса» өлеңі. 12. Мұхит Мералыұлы, «Зәуреш», «Айнамкөз», «Дүние-ау» өлеңдері 13. Үкілі Ыбырай, «Қалдырған» өлеңі. 14. Балуан Шолақ, «Ғалия» өлеңі. 15. Мәди Бәпиұлы, «Қарқаралы», «Қаракесек» өлеңдері. 16. Біржан сал, «Ләйлім шырақ», «Теміртас» өлеңдері. 17. Ақан сері, «Асыл мен Жасық», «Жақсы мен Жаман», «Құлагер» 18. Әсет Найманбайұлы, «Салиха-Сәмен» поэмасы.
2.М.Дулатов, «Бақытсыз Жамал» романы. 3.М.Жұмабаев, «Толқын» өлеңі, «Қойлыбайдың қобызы» дастаны. 4.Ж.Аймауытов, «Ақбілек» романы. 5.С.Сейфуллин, «Сыр сандық» өлеңі. 6.І.Жансүгіров, «Құлагер» поэмасы. 7.М.Әуезов, «Абай жолы» романы. 8.М.Әуезов, «Еңлік-Кебек» драмасы. 9.С.Мұқанов, «Сұлушаш» поэмасы. 10.Қ.Аманжолов, «Ақын өлімі туралы аңыз» поэмасы. 11.Ж.Молдағалиев, «Мен - қазақпын» поэмасы. 12.С.Мәуленов, «Құлын», «Түбірлер» өлеңдері. 13.Т.Ахтанов, «Шырағың сөнбесін» романы. 14.Ә.Нұршайықов, «Ақиқат пен аңыз» роман-диалогі. 15.М.Мақатаев, «Ақ кимешек көрінсе» өлеңі, «Дариға-жүрек» поэмасы. 16.М.Шаханов, «Ғашықтық ғаламаты» өлеңі. 17.С.Жүнісов, «Заманай мен Аманай» повесі. 18.Қадыр Мырза Әли, «Өмірдің өзі қызық-ақ» өлеңі. 19.Қ.Жұмаділов, «Тағдыр» романы. Әдістемелік құрал жазуда пайдаланылған дереккөздер: «CLRC Writing Center» (http://www.udc.edu/docs/asc/Outline_Structure_for_Literary_Analysis_Essay_HATMAT.pdf); http://www.cie.org.uk/programmes-and-qualifications/cambridge-international-as-and-a-level-english-literature-9695/past-papers/ http://www.bucks.edu/media/bcccmedialibrary/pdf/ Cambridge International Examinations is part of the Cambridge Assessment Group. Cambridge Assessment is the brand name of University of Cambridge Local Examinations Syndicate (UCLES), which is itself a department of the University of Cambridge. http://www.tacomacc.edu/academics/studentlearningcenters/writingtutoringcenter/ https://k-5unitsofwriting.wikispaces.com/file/view/Grade+5+A+Literary+Essay+based+on+Eleven+by+Sandra+Cisneros.pdf https://www.teacherspayteachers.com/FreeDownload/Essay-Rubric-091790000-1376770082 Тағы басқа көптеген қайнаркөздердегі мәліметтер оқылып, талданып, сарапталды. жүктеу/скачать 1,15 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|
Оны автор Серебряковтың Жоғарғы Президиумға жазған хатындағы: