М. А. Аужанова а-93 Мал азығын өндіру және дайындау технологиясы. Пәннің оқу-әдістемелік жинағы. Көкшетау, 2015. 210 бет. «Мал азығын өндіру және дайындау технологиясы»

Пән бойынша дәріс тезистері

а) Мал шаруашылығын жайылым және мал қорада тұратын кезеңде бағалы мал азығымен қамтамасыз ету негізінде Қазақстан Республикасының халқын мал шаруашылығынан алынатын тағамдармен толық қамтамасыз ету және жоғары сапалы әлемдік стандартка сәйкес және ішкі мен сыртқы нарықтық бәсекелестікке бейімделген мал шаруашылық өнімдерін экспортқа шығаратын елге айналдыру;

б)Мал шаруашылығының өнім деңгейін арттыру және өзіндік құны төмен жоғары сапалы, ішкі мен сыртқы нарықтық бәсекелестікке беймделген мал шаруашылық тағамдарын алуды қамтамасыз ету.

Мал азығын өндіру ауыл шаруашылық саласы ретінде

Шалғын шаруашылығы. Негізгі мақсаты:

-Табиғи мал азықтық жерлерден

-Шабындық пен жайылымдардан бағалы жем-шөп дайындап алу.

Мақсатты шешудің негізгі жолдары:

- Табиғи мал азықтық жерлерді жақсарту;

-Шабындық пен жайылымды тиімді пайдалану;

Мақсатты шешудің негізгі жолдары:

- Шаруашылық жағдайына сәйкес пішен, пішендеме, сүрлем,жем-азык, витаминді шөп ұның және т.б. дайындау үшін потенциалды жоғары өнім деңгейін қалыптастыратын дақылдар мен сорттарды тандап алу;

- Мал азықтық дақылдарды қарқынды өсіру технологияларын қолдану;

-прогрессивті технологияларды қолдану;

- Мал азықты дақылдардың тұқым шаруашылығын ұйымдастыру.

Негізгі мақсаты:Оқып үйрену:

• 
  Шабындық пен жайылым өсімдіктердің тіршілік формаларын;
  

• 
  Табиғи мал азықтық жерлердің
  

- өсімдіктердің биологиясы мен морфологиясын;

- Мал азықтық жерлердің жіктеуін;

- Мал азықтық жерлерді жақсарту жүйесін;

• 
  Шабындық пен жайылымды тиімді пайдалану.
  

Негізгі мақсаты:Оқып үйрену:

- Өсімдік пен жем-шөптің қоректілігін бағалау;

• 
  морфология, биология және жем-шөп пен тұқымға
  
• 
  өсіру технологиясын:
  

б) копжылдық және біржылдық бұршақ және астық

тұқымдас шөптер;

в)тамыржемістілер және бақша дақылдар;

г) аз тараған (дәстүрлі емес ) дақылдар мен өсімдіктер.

- жем-шөпті консірвілеудің прогресивті технологиялары;

- селекция и интродукция кормовых растений;

- система семеноводства кормовых трав.

Мал азығын өндіру, оның ішінде шалғын және шабындық шаруашылығы бар, әдістеме орталығы және жетекші ҒЗИ болып 1922 жылы В.Р.Вильямс пен А.М. Дмитриев құрған В.Р.Вильямс атындағы БҒЗИ табылып келеді.

В.Р Вильямс пен А.М.Дмитриевтің кезінде істеген көптеген ғалымдар шалғын шаруашылығының ірі мамандары болып шықты. Соның ішінде орыс ғалымдары: В.Р. Вильямс, А.М. Дмитриев, В.Н. Сукачев, И.В. Ларин, Л.Г. Раменский және т.б. Шөп егу және мал азығын өндіру жөнінен М.И. Тарковский, П.А. Сергеев, И.С. Травин, А.А. Щибря, М.Ф. Гладких, С.С. Шаин, М.П. Елсуков, М.Н. Смирнов, А.С. Митрофанов, М.А. Филимонов, жем-шөпті консірвілеу бойынша А.А. Зубрилин, С.Я. Зафрен және т.б. Олардың жұмыстарын келешекте оқытушылары Г.П. Кутузов, Н.С. Каравянский, Н.Н. Третьяков, В.Г. Игловиков, А.А. Кутузова, Д.В. Якушев, Ю.К. Новоселов, А.С. Новоселова және т.б. жалғастырды.

Қазақстан Республикасында мал азығын өндіру және шалғын мен жайылым шаруашылығын зерттеуді 1949 жылы мамыр айында ұйымдастырылған В.Р Вильямс атындағы мал азығын өндіру және жайылым шаруашылығы Қазақ ғылыми –зерттеу институтының ғалымдары жүргізді, казіргі уақыттада институт ғалымдарымен табиғи мал азықтық жерлерді жіктеу, мал азықтық дақылдардың селекциясы мен интродукциясы, табиғи мал азықтық жерлерді жақсату сұрақтары бойынша коптеген жұмыстар жүргізіліп жатыр.

Сонымен қатар мал азығын өндіру бойынша өткен ғасырдың 30-90-шы жылдары Қазақ егіншілік ҒЗИ, Қазақ астық шаруашылығы ҒЗИ(п. Шортанды), Солтүстік Қазақстан мал шаруашылығы ҒЗИ (п. Бишкуль), басқа ауыл шаруашылық ҒЗИ және тәжірибе станциялары, Республикамыздың жоғарғы оқу орындары: Целиноград ауылшаруашылық институты (С.Сейфуллин атындағы Қазақ мемлекеттік агротехникалық университеті) және т.б.

Республикамыздың мал азығын өндіру саласында зерттеу жұмыстарын жүргізіп елімізге еңбеғын сінірген келесі ғалымдарды атап кетуге болады: К.К. Курманов , В.И. Матвеев, К.Д. Постоялков, А.М. Свешников, Д.И. Зыков, В.И. Кирюшин, В.Т. Нагорный, В.А. Кудрявцев, С.Н. Прянишников, А.Д. Волкова, Г.Л. Юмагулов, А.Ф. Мельник, Ю.Д. Зыков, Г.М. Часовитина, А.М. Голубев, А.В. Русакова, К.А. Асанов, Бекмухамедовы Э.Л. и Н.З., Скоблины Г.С. и В.И., Копытин И.П., Е.А. Береснев, В.И. Искаков, П.К. Величко, К. Кусаинов, Э.М. Гармс және т.б.

Әдебиеттер тізімі

1.Можаев Н.И. , Серікпаев Н.А.Стыбаев Ғ.Ж.;т.б. азығын өндіру агрономия және ботаника негіздеріАлматы ,2011Мал

2.Можаев Н.И., Серікпаев Н.А., Стыбаев Ғ.Ж. Шалғын және жайылым шаруашылығы. Астана 2006.

Өзіндік тексеру сұрақтары

1. Жем-шөппен қамтамасыз етілуі?

2.Малдардың өнімділігі және мал шаруашылық өнімдерінің бәсекеллікке бейімделігі?

3. ҚР ЖКӨ-ға (ВТО) кіру алдында бұл мәселені шешудің негізгі жолдары қандай?

2-3 Дәріс

Мал азықтары және оларды бағалау әдістемесі

1. Мал азығының химиялық кұрамы және биологиялық құндылығы

2. Жем-шөпті қоректілігі бойынша багалау және олардың қорытылуы.

Өсімдіктер мал азығының негізгі көздері - егістікте жэне шалғындықта мал азығын өндіру, бірақ орманды-дала және далалы аймақтарда көп жыртылған жер көлеміне байланысты егістікте азық өндіру мал шаруашылығына 70%-ға дейін барлық мал азығын береді, бұл көрсеткіш құрғақ далалы аймақтарда 50-60%-ға дейін, шөл және шөлейт аймақтарда 20-30%-ға дейін төмендейді. Егістікте дәнді жем-шөп дақылдар, сүрлем дақылдар, көпжылдық және біржылдық шөптер, пішен, пішендеме, құрама жем, дәруменді шөп ұнының шикізатын алу үшін өсіріледі.

Ең жақсы құрама жем дәнді жем-шөптерден арпа, сұлы, жүгері және дәнді бұршақ және т.б. дақылдардан дайындалады.

Мал азығының химиялық құрамы және биологиялық құндылығы

Мал әр түрлі азықпен азықтандырылады, олардың құндылығы және биологиялық бағалығы құрамына кіретін химиялық заттармен анықталады.

Малдар мен өсімдіктер ағзаның негізгі құрамына көміртегі, сутегі, азот және химиялық элементтер - фосфор, кальций, күкірт, хлор, фтор, темір, магний кіреді.

Осы химиялық элементтер бір-бірімен қосылып, мал және өсімдік ағзасында әр түрлі органикалық және бейорганикалық заттарды құрайды.

Су барлық мал азық түрлерінің құрамында 5-95 % мөлшерінде болады. Әсіресе, тамыржемістілерде, көк балаусада, азық-түлік өндірісінің қалдықтарында, қыспақтарда, мезгада көп болады.

Су мөлшерін үлгіге алынған жадығат (химиялық реакция үшін алынғанжем-шөпүлгісініңнақты мөлшері) 100-105С температурада тұрақты салмағына дейін кептіре отырып анықтайды.

Мал және өсімдік ағзасында су маңызды физиологиялық қызмет атқарады. Су қоректік заттарды ағзасының бір жақ бөлігінен екінші жағына тасымалдайды, ас қорытуға қатынасады, зат алмасу заттарын шығарады, дененің температурасын реттейді. Мал азығының су мөлшері неғұрлым көп болса, соғұрлым оның қоректілігі және құндылығы аз болады.

Минералды заттарды мал азығы үлгісін күл болғанға дейін жаға отырып анықтайды. Күлде кальций, натрий, калий, магний, темір қоспалары көп. Күкірт пен фосфор ақуыз молекулаларының құрамына кіреді. Бұл заттар, әсіресе, кальций, фосфор малдардың қаңқа сүйегіне, өсуіне, заттардың қалыпты алмасуына, ұрықтылығына және өнімділігіне аса қажет. Тұздар мен Д дәрумені жетіспегенде жас төлдер мешел (рахит) ауруымен ауырады, ал ірі қара малдарда заттардың алмасу процесі өзгереді, ұрық дұрыс жетілмейді.

Негізінен, мал азығы минералды заттарға бай. Мысалы, 1 кг сүйек ұнында 51 г кальций және 32,1 г фосфор болады, балық ұнында 60,6 г жэне 32 г сәйкес.

Өсімдіктерде мал азығының күл заттары аз (5%) және олар оның құрамында бір қалыпты үлестірілмеген. Олар өсімдіктің дән, тамыржемістілердің, түйнектеріне қарағанда жапырақ пен сабақтарында көп. Дәнде минералды заттар, көбінесе, қабығында жиналған, сондықтан ұнға қарағанда кебек күл заттарына бай. Астық дақылдарына қарағанда асбұршақта, жоңышқада, сиыржоңышқада, майбұршақта жэне т.б. бұршақ дақылдарда минералды заттар,оның ішінде кальций өте көп.

Органикалық заттар. Бұл топқа азотты, азотсыз заттар және дәрумендер кіреді. Азотты заттар немесе шикі протеиннің кұрамына ақуыз және амид жатады. Азотты заттардың жалпы мөлшерін, мал азығының азот мөлшерін 6,25 коэффициентіне көбейте отырыпанықтайды. Бұл коэффициент азотты заттардағы азоттың мөлшерін (%) анықтайды.

Көк балауса, сүрлем, тамыр, түйнек жемісті өсімдіктер амидтер-ферменттер және бактериялар арқылы синтезделетін немесе ақуыз бөлінген уақытта құралатын аралас заттарға бай. Қазіргі уақытта анықталған ақуыз азотты заттардың 70% биологиялық құндылығы жоғары заттардан - аминқышқылдардан тұрады.

Амидтер күйіс қайырушы малдардың асқазан - ішек жолындағы бірсыпыра бактериялардың тағамы болып табылады.

Мал азығының ақуызы маңызды алмастырылмайтын амин-қышқылдырының бар болуына байланысты толық жарамды және толық жарамсыз болады. Алмастырылмайтын аминқышқылдарына лизин, триптофан, лейцин және т.б. жатады. Олар мал ағзасында жиналуы мүмкін емес және жем-шөппен алыну керек, себебі олар жетіспеген жағдайда заттардың алмасуы бұзылады, өнімділікті төмендетеді, жас малдардың өсуі тоқталады.

Ағзада ақуыз толығып жетіліп отыруы керек, себебі оны басқа қоректік заттармен алмастыруға болмайды. Ақуыз - құрылыс зат. Ол мал ағзасындағы барлық мүше мен ұлпа құрамына кіреді. Барлық тіршілік процестері ақуыз алмасуымен байланысты.

Азотсыз экстрактивті заттарға (АЭЗ) майлар мен көмірсулар жатады.

Майлы дақылдардың тұқымдары мен оларды өңдегеннен кейінгі қалдықтарын (күнжара) қоспағанда майлар малазықтық дақылдарда аз мөлшерде (0,1-6%) болады. Майлар жасушаның алмасуына қатысады және ағзаның негізгі энергия көзі болып табылады.

Көмірсулар барлық малазықтық өсімдік құрамына кіреді. Көмірсулар жасұнық пен азотсыз экстрактивті заттардан түзіледі, олардың ішінде таңдаулылары суда еритін көмірсулар (қанттар) және суда ерімейтін (крахмал) бар. Көмірсулы жем-шөп мал ағзасында майлар, көмірсу заттарды (гликоген, қан қанты) құрайды. Химиялық реакция нәтижесінде көмірсулардан жылу энергиясы пайда болады жэне сол энергия қозғалыс пен жұмыс істегенде жұмсалады. Сондықтан жұмыс аттарына сұлы беріледі, себебі онда барлық құрғақ заттан 60%-на дейін крахмал болады.

Крахмал дәнді-астық дақылдардың тұқымдарында, картоп түйнектерінде, жер алмұртында болады. Сабақтар мен жапырақтарда өте аз 2% дейін. Мал ағзасында крахмалды гликоген анық көрінеді, ол бауырға жиналып, жинақталған заттар болып қызмет етеді. Қант қызылшасында 24 %-ке дейін, жүгеріде және ақ жүгері (шай жүгері) сабақтарында, бақша дақылдарында, сүтте 3-5% көп.

Жасұнық - өсімдік жасушасының қабығының негізгі бөлігі. Оның ағзада қорытылуы қиын және сіңімділігі нашар.

Жасұнықтың көп мөлшері мал азығының құндылығын төмендетеді. Әсіресе, құнарсыз мал азығы жасұныққа бай: дәнді астық дақылдардың сабанында - 35-45%, пішенде 22-33%. Дәнді астық дақылдардың дәнінде аз - 2-10%, картопта және тамыржемістілерде - 0,8-1,7%.

Өсімдік неғұрлым жас болса, соғүрлым оның құрамында жасұнық аз. Гүлдеуге дейін шабылған шөптен гүлдеп болғаннан кейін шабылған шөптің жасұнығы екі есе көп болады. Сондықтан тұрып қалған шөптен жасалған пішен ірі қара малдар ағзасында нашар қорытылады және қоректілігі төменділігімен ерекшеленеді.

Әдебиеттер тізімі

1.Можаев Н.И. , Серікпаев Н.А.Стыбаев Ғ.Ж.;т.б. азығын өндіру агрономия және ботаника негіздеріАлматы ,2011Мал

2.Можаев Н.И., Серікпаев Н.А., Стыбаев Ғ.Ж. Шалғын жэне жайылым шаруашылығы. Астана 2006.

3Азықтық және азықтық-протеинбірлік өлшемі туралы тусінік

1. 
   Жайылым және шабындық өсімдіктерінің тіршілік нысандары және олардың маңызы.
   
2. 
   Шабындық пен жайылымдардың негізгі мал азықтық өсімдіктері.
   

Белгілі бір топырақ, климат және тұрақты табиғи іріктелу негізінде табиғи мал азықтық жерлерде морфологиялық және биологиялық айырмашылықтары бар, нақты жағдайларға бейімделген тіршілік формалары пайда болды.

Барлық өсімдіктерді жалпы мал азықтық сипаттама беру үшін сыртқы ерекшеліктеріне байланысты жіктейді, сонымен қатар белгілі дәрежеде олардың сыртқы эволюциялық формасын анықтайды.

Барлық өсімдік формаларынан Қазақстанның мал азығын өндіруінде практикалық маңызы бар келесі топтар: жайылымда және шабындықта негізгі өсімдіктерді құрайтын көпжылдық және біржылдық шөптер, сонымен қатар шөл аймақта мал азықтық маңызы барлар: бұтақтар, жартылай бұтақтар, және жартылай бұтақшалар. Тіршілік формалар: бұтақтар және бұтақшалар, жартылай бұтақтар және жартылай бұтақшалар

Көп жылдық шөптер.

Вегетация фазалары. Шөптесін өсімдіктерде және жартылай бұтақтарда тіршілігінің бірінші жылында вегетациялық кезеңдері жалпы белгілі біржылдық өсімдіктердей өтеді, ал екінші және одан кейінгі тіршілік жылдары келесі негізгі фазаларға бөлінеді: көктемгі қайта жандануы, ерте көктемгі және көктемгі толық түптену, түтікке шығу (астық тұқымдастар және қияқөлеңдер), бұтақтану (бұршақ тұқымдастар және әртүрлі шөптер), масақтану (бүрлену), гүлдену, жеміс беру, жаздық тыныштық күйі, бастапқы және толық жазғы - күзгі түптену, қысқа кету алдындағы жағдай, қыстық тыныштық күйі.

Көктемгі өсуі әртүрлі дақылдарда орташа тәуліктік температура 3-5° С-тан асқанда басталады. Қазақстанның дала және орманды-дала аймақтарында шөптердің қайта жандануы көктемгі метеорологиялық жағдайларға байланысты 5-8 тәулік ауытқуымен сәуір айының ортасында басталады.

Қайта жандануы басталғаннан бастап 15-20 тәулік өткеннен кейін өсімдіктер 8-10 см биіктікке бойлап, одан толық түптену фазасына ауысады-өткен жылғы өсімдіктерден өркендердің қайта өсуі және түптену аумағынан жаңа өркендер пайда болуы байқалады.

Сабақтану кезеңі-түтікке шығу және бұтақтану кезеңінде шөптер өркендерінің тәулігіне 2-5 см дейін қарқынды өсуі байқалады.

Масақтану кезеңінде (шашақтану) астық тұқымдастарында және қияқөлең тұқымдастарында жапырақ қынабының жоғарғы бөлігінен гүл шоғырына шығу және гүлденудің басталуына дейін басталады, бұршақ тұқымдастар және әртүрлі шөптерде гүл шоғырының қалыптасуынан бастап, гүлденудің басына дейін.

1. 
   Вегетациялық кезеңінде даму процесінің жүруі.
   
2. 
   Көп жылдық өсімдіктердің көбею және қайта жандану әдістері.
   

4. Өсімдіктердің қоршаған орта факторларына қатысы (суға, топыраққа, жарыққа, ауа температурасына, қысқа төзімділігіне, топырақ құнарлығына).

5. Мал азықтық құндылығы, алшынкөктігі, вегетация кезеңіне байланысты шабылуы және желінуі.

6. Өркендерінің пайда болуы және түптену түрі.

7. Жапырақ орналасу түрі.

8. Тамыр жүйесінің орналасу тереңдігі.

Вегетация кезеңіндегі дамуына байланысты өсімдіктердің типі. Көпжылдық шөптер вегетациялық кезеңнің ұзақтығына байланысты 4 топқа бөлінеді: өте ерте пісетін, ерте пісетін, орташа және кеш пісетіндер.

Мал азықтық шөптердің тіршілік ұзақтығы. Мал азықтық шөптер тіршілік ұзақтығы бойынша 5 топқа бөлінеді: біржылдықтар, екіжылдықтар, тіршілік ұзақтығы аз (4-жылға дейін), тіршілік ұзақтығы орташа (5-7 жылға дейін) және тіршілік ұзақтығы ұзақ (7 жылдан жоғары)

Мал азықтық шөптердің қоршаған орта факторларына қатынасы. Өсімдіктер және оларды қоршайтын ортамен тығыз байланыс бар, себебі олардың дамуы, тіршілік циклдарының өтуі тек қана тұқым қуалаушылық қасиетіне байланысты емес, топырақ, климат, метеорологиялық жағдайларына да байланысты, ал Қазақстан жағдайында барлық факторлардың ішінде ең маңыздысы ылғалдану жағдайы.

Шөптер қоршаған ортаға үлкен әсер етеді, мысалы, топыраққа, оның құнарлығын арттырады (органикалық заттар жинақтау, оның құрылысын жасау, микрофлорасын дамыту, химиялық құрамын жақсарту).

Ормандарда аймақтың климаттық жағдайына желдің жылдамдығын бәсеңдету, қар тоқтату, көктемде қардың еруін баяулату және т.б. арқылы үлкен әсер етеді.

Өсімдіктердің өсіп-дамуын, қоршаған орта факторлары: су, жылу, жарық, ауа анықтайды.

Су мал азықтық шөптердің тіршілігіне және қалыптасуында маңызды рөл атқарады, оны өсімдіктер топырақтан алады, онда ол жауын ретінде, қар ерігенде, топырақ және жер асты сулармен түседі, оның ішінде көптеген жағдайда ең маңыздысы атмосфералық жауын-шашын.

Жарық режиміне қатынасы бойынша көпжылдық шөптердің шығу тегі қоңыржай ендіктеріне жататын және ұзын жарық күннің өсімдігі. Ауа өсімдіктерге тыныс алуға және фотосинтезге қажет. Жел арқылы көптеген өсімдіктер - анемофилдер тозаңданады, оларға барлық астық тұқымдастар мен қияқөлендер жатады.

Мезофиттерге көптеген мал азықтық шөптер және егістікте себілетін шөптердің бәрі жатады: жоңышқа, эспарцет, түйе жоңышқа, мүйізді лядвенец, еркекшөп, қылтықсыз арпабас, бидайық, шалғындық атқонақ, кәдімгі тарғақшөп, шалғындық бетеге, биік үйбидайық, беде және т.б.

Ксерофиттерде кішкентай, жіңішке жапырақтары бар, кейбірде жапырақтар саны аз және жетілмеген. Бұл өсімдіктердің жасушалары ұсақ, тығыз жинақталған, жасуша арасы нашар дамыған, бірақта механикалық ұлпалары (тканьдер) жақсы дамыған, өткізгіш шоқтары өте көп. Сондықтан осы топтың көптеген өсімдіктерінің мал азықтық құндылығы - жоғары емес. Ксерофиттік - типтік өсімдіктер болып құрғақ дала, шөлейт және шөл аймақтарының өсімдіктері саналады: селеулер, бетеге (типчак), жусандар (ақ, сүр), жүзгін, түйе тікені, сексеул және т.б.

Бұл өсімдіктердің мал азықтық құндылығы жоғары емес, бірақ олардың көбі кең тараған (қияқөлеңдер, қамыстар), сондықтан құнды мал азықтық өсімдіктер жеткіліксіз болғанда малдар амалсыздан оларды жейді. Бұршақ тұқымдас көпжылдық шөптер мол ылғалданған жерлерде өте аз өседі.

Өсімдіктердің ылғалға қоятын сипатамасын жүргізе отырып, тағы да бір түсінік беруге болады - ылғалға төзімділігі - мол ылғалдану жағдайында өсімдіктердің тіршілік қабілетін ұзақ уақыт сақтап қалуы, ал су кеткеннен кейін жоғары өнім қалыптастыратын қасиеті.

Түптену және өркен пайда болу өзгешілігі бойынша өсімдіктер типі. Астық тұқымдастар түптену және өркен пайда болу ерекшелігі бойынша 3 типке бөлінеді: тамыр сабақты, сирек түпті және тығыз түпті.

Тамырсабакты астык тұқымдастар жер беті және жер асты өркендері қалыптасады, соңғылары буындары және буынаралықтары бар түр өзгерісіне ұшыраған сабақтар, оларды аналық өсімдіктен 1 м дейін жерге алыстап кеткен тамырсабақ деп атайды. Түптену буыны осы астық тұқымдастарда топырақтың беткі қабатынан үлкен тереңдікте орналасқан: әр түрлі астық тұқымдастарда және олардың экотиптерінде 5 см-ден 20 см-ге дейін.

Бұл топта өте маңыздылары: жатаған және аралық бидайық,қылтықсыз және жағалы (тік) арпабас, ақ суоты, қызыл бетеге,шалғын қоңырбас, шалғын түлкіқүйрық, айғыр қияқ (волоснец гигантский), көл қамыс және т.б.

Бұл топқа жататын астық тұқымдастарға ең жақсы - қара шірік және қоректік заттарға бай тығыз емес саз бен құмда орналасқан, құмдақ топырақтар.

Сирек түпті астық тұқымдастарда ең маңызды шөптер: еркекшөптер, көген тамырсыз бидайық, сібірлік қияқ, шалғын бетеге, шалғын атқонақ, кәдімгі тарғақшөп, биік үйбидайық және т.б.

Тығыз түпті астық тұқымдастар түптену буыны құрғақ дала және шөлейт аймақтарының бетеге, селеу және т.б. өсімдіктерінің тамыры топырақтың бетінде немесе 1-2 см тереңдікте орналасқан.

Түптену буынынан тараған бүйір өркендері топырақтың беткі қабатына перпендикупярды, бір-біріне параллельді, аналық өсімдікке тығыз орналасқан, тығыз бұта құрастырып өседі. Олардың орта бөлігі топыраққа тығыз қысылған, ал шет жақтары біршама көтерілген, сондықтан шалғын және жайылымдарда кішкентай төмпешіктер қалыптастырады. Тығыз түпті астық тұқымдастар өте тығыз, мықты және өте жоғары тіршілік ұзақтығымен ерекшеленетін (10-20 және оданда жоғары жыл) жер қыртысын қалыптастырады. Мал азықтық құндылығы жағынан олардың көптеген түрлерінің Қазақстанның құрғақ дала және шөлейт аймақтарында жайылым жерлерде үлкен рөл атқаратын бетегеден (типчак) басқасының құндылығы төмен. Біршама жақсы мал азықтық құндылығы барлар: шисабақ, бетегебоз және т.б.

Жапырақтарының орналасуы бойынша шөптесін өсімдіктер типі. Жапырақтануы және сабақта жапырақтары орналасуы бойынша шөптер екі топқа бөлінеді - жапырақтары жоғарғы қабатта орналасқандар (төбелі) және жапырақтары төменгі қабатта орналасқандар(төменгі). Тағы да екі аралық тобын бөледі-жартылай жоғары қабатта орналасқандар (жартылай төбелі) және ап-аласа -жапырақтану (өте төмен).

Жапырактары жоғары қабатта орналасқан астық тұқымдастар.Жапырақтары сабақтарында біркелкі орналасқан және олардың көп бөлігі жоғары бөлігінде. Шаруашылықта пайдалануы бойынша осы шөптер шабындық, олардың көбі егістікте шөп себуде пайдаланады және олар жайылым ретінде де кең пайдаланады.

Жапырақтары жоғары орналасқан астық тұқымдастарға қылтықсыз арпабас, жатаған және көген тамырсыз бидайық, шалғындық атқонақ, биік үй бидайық, кәдімгі тарғақшөп және т.б. жатады.

Жапырақтары төменгі қабатта орналасқан астық тұқымдастарға бетеге (типчак), қызыл бетеге, жайылымдық үй бидайық, шалғын қоңырбас, жэне т.б. жатады.

Бұл топқа егістік және орташа жоңышқа, құмдақ, сиыржоңышқа жапырақты, закавказдық эспарцет, ақ және сары түйежоңышқа, қызыл және қызғылт беде және т.б. жатады.

Әр түрлі шөптер арасында Қазақстанның далалы және шөлейт аймақтарында бағалы мал азықтық шөптер аз емес - жусандар, сораңдар, алабұта, көкпек, түймедақ және т.б., бірақ көбінесе пайдасыз, зиянды және улы өсімдіктер.

Табиғи мал азықтық жерлерде барлық әр түрлі өсімдіктерінің ішінде жем-шөп құндылығы жағынан бағалы және егістікке енгізілгендері де бар, бірақта нашар немесе мүлде желінбейтін және тіпті малды азықтандырғанда уландыратын, кейбіреулері тіпті жануарларды опатқа ұшыратын зиянды және улы өсімдіктерде аз емес.

Табиғи шабындықтар мен жайылымдарда 10 мыңнан астам түрлер, 133 тұқымдастарға жатады, олардың ішінде 46-сы кең тараған өсімдіктер.

Шабындық пен жайылымның 80% жерін 12 тұқымдас түрлері алып жатыр, ал ең кең тарағандары 2000 астам түрлері бар астра (күрделігүлділер) тұқымдасында; бұршақ тұқымдасында 1000 астам түрлер; астық тұқымдастарында 700-ге дейін түрлер; қияқөлең, тауқалақай (яснотка), аюқұлақ 350-400 түрлерден, алабұта тұқымдасында - 300 дейін түрлері бар.

Қазақстанның табиғи мал азықтық жерлерінде көбінесе үш тұқымдасқа жататын өсімдіктер тараған: астық тұқымдастары, алабұталар, күрделігүлділер, сонымен қатар бұршақ тұқымдастар мен қияқөлеңдер.

Шабындық пен жайылым шөптердің үлес салмағы ылғалдану жағдайына және Республикамыздың топырақ-климат аймақтарына байланысты өзгереді. Мысалы, орманды дала және далалы аймақтарда құрғақ аңғар шабындық пен жайылымдарда астық тұқымдастары үлесі 50-52% жетеді, бұршақ тұқымдастарында 4-6%, алабұталарда 1-3%, күрделі гүлділерде 2-8%, ал қалғандары басқа өсімдік тұқымдасына жатады. Құрғақ аймақтарда астық тұқымдас және бұршақ тұқымдас шөптердің үлесі азаяды, бірақ күрделі гүлділер мен алабұта тұқымдас шөптердің үлесі жоғарылайды: құрғақ-дала аймақта астық тұқымдас шөптердің үлесі 40 % - ке дейін, бұршақ тұқымдастарда -2 % төмендейді, бірақ алабұта және күрделі гүлділер тұқымдасының үлесі 20-22 % дейін көтеріледі, ал шөлейт және шөл аймақтарында астық тұқымдас шөптердің үлесі 15-20 %, бұршақ тұқымдастар -0,5-1%, күрделігүлділердің үлесі 30-32 % - ке дейін, алабұталардың 31-40%-ке дейін көтеріледі. Шаруашылық және басқа ерекшеліктеріне байланысты барлық мал азықтық өсімдіктер түрін 4 топқа бөлуге болады (1-кесте): астық тұқымдастар, бұршақ тұқымдастар, қияқөлеңдер - бұл топқа екі тұқымдас жатады қияқөлең және әр түрлі шөптер - бұл топқа барлық ботаникалық тұқымдасына жататын өсімдіктер кіреді, (астық тұқымдас, бұршақ тұқымдас, қияқөлең топтарына жататын өсімдіктерді есептемегенде).

Астық тұқымдастары тобынан (қоңырбастылар тұқымдас) Қазақстанның табиғи мал азықтық жерлерінде өсімдіктердің көпшілігі селеулер (кызыл, лессинг), бетеге, арпабас (қылтықсыз, жағалы және тік), шалғындық және қызыл бетеге, жатаған бидайық, еркекшөптер (тарақша, иректісті, сібірлік шөл), сібірлік қияқ, атқонақ (шалғындық және далалық), ақ мамық және тағы да басқалары.

1-кесте. Қазақстанның табиғи мал азықтық жерлерінің оттылығында негізгі жем-шөп өсімдіктерінің орташа (%) құрамы

Аймақ, таулы белдеу	Жалпы жер оттылығында үлесі
	Астық тұқым- дас шөптер	Бұршақ тұқым- дас шөптер	Күрделі- гүлділер тұқымдасы шөптері	Алабұта тұқым- дас шөптер	Қияқ- өлең тұқым- дастары	Эфемер-лер	Басқалары
Орманды дала	52	6	2	1	8	-	31
Далалы	50	4	8	3	5	1	29
Құрғақ далалы	38	2	22	20	2	4	12
Шөлейт	19	1	32	31	1	5	11
Шөл	16	0,5	30	37	0,5	6	10
Таулы-далалы	49	3	9	5	4	2	28
Таулы-шалғынды	52	5	4	1	5	1	32
Биік таулы	50	2	1	-	10	-	37

Бұршак тұкымдастар - түйежоңышқалар (сары және ақ), құмдақ эспарцет, жоңышқа (сары және көк), шалғындық ноғатық, түйетікен, пышандар және т.б.

Әртүрлі шөптер тобына көптеген тұқымдастың өсімдіктері жатады, бірақ Қазақстанның табиғи мал азықтық жерлерінде кең тараған күрделігүлділер тұқымдасының өкілдері-жусан (ақ, сұр, құмдақ) және алабұта тұқымдасы: изен, теріскен, сексеуіл (қара, ақ), көкпек және т.б.

Бұл топқа жоғарыда аталған тұқымдастардың аз тараған өкілдері де жатады - қызыл бояу, мыңжапырақ, төскейлер, кұндызшөп, альпі астрасы, дәрілік ешкібұршақ, көздері (очанка), қарағаш жапырақты тобылғы, сылдырмақ, сәбізшөп, тмин, гүлкекіре, қазтамақ, түйнекті

Әдебиеттер тізімі

1.Можаев Н.И. , Серікпаев Н.А.Стыбаев Ғ.Ж.;т.б. азығын өндіру агрономия және ботаника негіздері Алматы ,2011Мал

2.Можаев Н.И., Серікпаев Н.А., Стыбаев Ғ.Ж. Шалғын жэне жайылым шаруашылығы. Астана 2006.

1. 
   Қазақстанның шабындықтары мен жайылымдарындаөсетін өсімдіктердің тіршілік формалары және олардың малазықтық маңызы.
   
2. 
   Көп жылдық шөптердін вегетация фазалары.
   
3. 
   Биологиялық және морфологиялық белгілеріне байланысты өсімдіктер типі
   

Қазақстан Республикасы батыстан шығысқа 3000 шақырымдай, оңтүстіктен солтүстікке 1600 шақырымдай жерді алып жатыр. Жалпы жер көлемі 2,7 млн. шаршы шақырым. Айта кету керек, республика аймағының геологиялық тарихы өте күрделі. Оның қазіргі ландшафтық құрылымы өте ерте заманнан басталады және сонымен қатарласып өсімдік қауымы да түзіле бастаған.

Республика территориясында жер бедерінің әртүрлі топтары кездеседі. Шамамен жер көлемінің үштен бір бөлігі ойпаттар; жартысына жуығы- тегіс жерлер, үстірттер және шоқылар; бестен бірі аласа таулар, оннан бірі- биік таулар алып жатыр.

Қазақстанның Евразия материгінің ортасында орналасуы оның климатының континентальдығын анықтады. Таулы аймақтардан басқа жерлерде республиканың ауа-райы континентальды болып келеді. Жылдық температураның ауытқуы 80-0 дейін жетеді, 100⁰С -та температура жиынтығы солтүстігінде 20000 құраса, оңтүстігінде- 40000 шамасында болады. Топырақ бетінен ылғалдың булануы жылдық жауын-шашын мөлшерінен солтүстікте 2,5 есе, оңтүстікте – 10 есеге дейін көп болады. Орташа жылдық жауын-шашын мөлшері 100 мм-ден 350-400 мм-ге дейін ауытқиды. Таулы жерлерде биіктеген сайын (теңіз бетінен) климаттық белдіктер байқалады. 2008 жылғы мәліметтер бойынша республикада 182 млн. га жайылымдар және 4,8 млн. га шабындықтар бар. Табиғи мал азықтық жерлердің ең көбі Қарағанды, Ақтөбе, шығыс Қазақстан, Маңғыстау, Алматы облыстарында орналасқан .

Қазіргі кезде мал азықтық жерлерді жіктеп кластарға бөлудің екі: фитоценологиялық және фитотопологиялық бағыттары қалыптасқан.

Фитоценологиялық (фитон-өсімдік, ценоз-топтану) жіктелуді ұсынған А.П.Шенников және басқалары өсімдіктердің сыртқы пішініне, құрамына негізделген.

Фитотопологиялық (фитон-өсімдік, топос-орны) жіктелуді ұсынған А.М.Дмитриев, Л.Г.Раменский, И.А.Цаценкин және басқалары өсімдіктердің тұрақты өсу ортасына негіздеген. Бұл жіктеулер тәжірибе жүзінде бірін-бірі толықтырады. Әдетте өсімдіктер қауымының сипатын және өсу ортасын жақсы білу нәтижесінде шалғындық жерлерді жақсарту және пайдалану жұмыстарын тиімді етіп жоспарлауға болады.

Табиғи аймақтардағы шабындықтар мен жайылымдар

Қазақстанның жері ботаникалық-географиялық бөлініспен 4 топырақты-өсімдікті аймаққа бөлінеді: орманды-далалық, далалық, шөлейтті және шөлді. Таулы аудандар Алтайлы және Тянь-Шаньдық таулы жүйелерге жатқызылады (Б.А.Быков, 1974; Е.И.Баканач, 1972). Әр аймақтарда өсу жағдайына қарай белгілі өсімдік қауымдастықтары қалыптасқан өзен алқаптары мен көлтабандар кездеседі.

Қайыңды-көктеректі ормандар үлесі 30-40%-дай. Аймақтың солтүстік бөлігінің шалғындықтарын астықтұқымдас аралас шөпті және аралас шөпті- астықтұқымдасты шабындықтар мен жайылымдар құрады. Астықтұқымдастардан: селеулер, жатаған бидайық, қызылот арпабас, далалық атқонақ, ақбаттауық; бұрашақтұқымдастардан-тышқандық сиыржоңышқа, сарбас жоңышқа, сібірлік эспарцет, шалғындық ноғатық кездеседі. Шалғындықтардың өнімділігі бірқалыпты (құрғақ массасы 6,0-10,0 ц/га).

Аймақтың батыс жағы негізінен жазықтау, бедерлі және әр түрлі ойпатты болып келеді. Шығыс бөлігінің жер бедері күрделі және табиғи көрінісі әр түрлі. Оның 70% жуығы ұсақ адырлы, жазықтар және биіктігі әр түрлі шоқылық сілемдермен кезектесіп жатыр.

Далалық аймақтың топырақтар түрлері сан алуандығымен ерекшеленеді. Бұл аймақтың қара топырақты, қара-қоңыр топырақты жерлері жыртылып кеткен. Кебір және сортаң топырақты жерлерде негізінен шабындықтар мен жайылымдар орналасқан.

Шөлейтті аймақ. Бұл далалық және шөлді аймақтар арасындағы өтпелі аймақ. Жылдық жауын-шашын мөлшері 150-250 мм, оның көпшілік мөлшері жылдың жылы кезеңінде жауады. Бұған Батыс Қазақстан, Ақтөбе, Қостанай, Ақмола, Қарағанды, Шығыс Қазақстан (бұрынғы Семей) облыстарының бөліктері кіреді. Мал азықтың жер көлемі 34,0 млн. га.

Шөлейтті аймақта кең таралғаны бозды-бетегелі, қылқан селеулі-бетегелі, аралас бозды-бетегелі, бетегебозды-бетегелі, бетегелі-жусанды, жусанды жайылымдар.

Кебір және сортаң жерлерде ақжусанды, еркекшөпті және бетегелі-жусанды аралас шөпті өсімдік қауымдастықтары кездеседі. Көп жерлерді бұталар (қараған, тобылғы) басып кеткен. Бұл жерлерде көкпекті, көкпекті-жусанды жайылымдар көп. Құмдақ және құмды топырақтарда боз селеулермен бірге құм жусан, шағыр және қызыл жусан-бүрген жиі кездеседі. Олардың көбейіп кетуі малды жүйесіз бағудың салдарынан. Жазда олар нашар желінеді де күзге қарай қатты құнарсызданып кетеді.

Дөңесті құмдарда еркекшөппен жусандардан басқа теріскен, мыңжапырақ, сүттіген, түйеқаңбақ, айғыр қияқ, құмаршық, ебелек, изень, қылша, бұталардан-жүзгін, қоянсүйек, сексеуіл өседі.

Шөлейт аймақта ақ ши үстемдік ететін өсімдіктер қауымдастықтары да кездеседі (200 мың гектардай). Ши басымдық ететін жайылымдар түрлері: шилі-қияқты, шилі-жусанды, шилі-сораңды, шилі-бетегелі. Шилер жайылымда нашар желінеді, пішеннің желінуі жақсы. Аймақтың жалпы көлемі 37,7 млн.га. (республика жерінің 13,8%).

Шөлді аймақ. Қазақстанның оңтүстік бөлігінің жартысына жуығын шөлді аймақ алып жатыр. Бұл аймақтың жылдық жауын-шашын мөлшері 100 мм-ден 200-мм-ге дейін ауытқиды (орташа 150 мм). Мұнда саздақ және құмдақ, көбірек сортаңданған жазықтықтар, шөлденген аласа таулықтар, үлкенді-кішілі құмдық сілемдер, ірі өзендердің алқаптары мен атыраулары орналасқан. Шөлдік аймақтың қуаңшылық аудандары Қызылорда, Атырау, Қостанай (бұрынғы Торғай), Қарағанды (бұрынғы Жезқазған) облыстарының оңтүстігінде орналасқан. Шөлді аймақтың барлығы мал азығына пайдаланылады. Оның жазықтықтары жайылымдар болса өзен алқаптары мен ойпаттары шабындық жерлер. Құмды алқаптарда жайылымды қыста пайдалану мүмкіндігі бар. Бұл аймақ республикадағы көлемі жағынан ең үлкені (жалпы жер көлемінің 35-40% алып жатыр). Мал азықтың жер көлемі 91,5 млн.га.

Шөлді аймақ негізінен мал шаруашылығына бағытталған, мұнда қой, түйе, жылқы, ал өзен алқабында ірі қара өсіріледі. Шөлді аймақтың жусанды жайылымдарының көлемі 38 млн. га, ал сортаңды жайылымдар 35 млн. га шамасында. Бұл жайылымдар түрлері қоңыр және сұр-қоңыр, саздақ және құмдақ сортаңдау топырақтарда кең таралған. Бұлардың ең көп таралғандары сұр жусанды, сұр жусанды-құбылмалы (эфемерлер), сұржусанды-ебелекті, сұр жусанды-итсигекті, сұр жусанды баялышты, сұр жусанды-еркекшөпті жайылымдар.

Көктем кезеңі құрғақшылық жылдары құбылмалылар (эфемерлер) мен құбылмалылықтар (эфемероидтар) өте аз өседі, сол кездері сұр жусанды-құбылмалылар түрі сұр жусандыға ұқсас оттылық құрамын түзеді.

Таулы аймақ. Таулы аймақта өсімдік қауымдастықтары биіктік белдіктері бойынша тараған. Солардың ішінен екі негізгі жайылымдар мен шабындықтар топтарын атауға болады: а) теңіз деңгейінен 600-2200 м биіктікте орналасқан аласа тау шалғындықтары шалғынды-далалық, шөлейтті және шөлді жерлердегі шабындықтар мен жайылымдар.

б) теңіз деңгейінен 2200-2400 метрден 4000 метрге дейінгі биіктікте орналасқан биік тау шалғындықтарындағы шабындықтар мен жайылымдар. Таулы өлкелер жағрафиялық жағынан алып қарағанда бір алқапта орналасқанымен жоғары қарай биіктеген сайын табиғатының климат өзгешелігі байқалады және ол өсімдік қауымының қалыптасуына әсер етеді.

Таулы аймақ тау бөктерімен қоса есептегенде республика жерінің 10-11% алып жатыр. Мұнда табиғи мал азықтық жерлер барлық ауылшаруашылық жердің 64-67% құрады және олар барлық мал азығының 60% береді.Таулы аймақтың тау бөктерлердің көлемі 7,1 млн. га, және таулы жерлерінің көлемі 9,2 млн.га.

Алтай таулы аймағы. Қазақстанда Алтай-Саян таулары жүйесінің көп жерлері Шығыс-Қазақстан облысында орналасқан. Жауын-шашын мөлшері 450-570 мм.

Алтай аймағының тау етегінен жоғарылаған сайын өзгеруін академик Н.В.Павлов төрт сатылы топқа бөледі. Бірінші-бозды-бетегелі дала, екіншісі- боз-аралас шөпті дала, үшіншісі-орманды алқап, төртіншісі-альпілік шалғын.

Алтайдың мал азықтық жерлері өнімі және қоректілігі жағынан ең жоғары болып есептеледі. Бұл жерлерде табиғи шабындықтар кең тараған. Тау бөктерлерінің аласа таулы нашар дамыған топырақты жерлерінде боз, бетеге, кейде жусандар, аралас шөптер және бұталар-тобылғы, қарағандар өседі.

Тау шатқалдарындағы сортаң жерлерде сораңдар, алаботалар, өзен бойларында-ақмамық және басқа астықтұқымдастары, аралас шөптер кездеседі. Биіктеген сайын түсетін жауын-шашын мөлшері көбейеді. Оңтүстік беткейлерде далалық өсімдіктер- боз, бетеге, сары жоңышқа, және басқаларымен қатар мезофильді шөптер-далалық атқонақ, қоңырбастар, жима тарғақ және басқалары және ылғал сүйгіш бұталар-итмұрын, ұшқат кездеседі. Бұл өсімдік қауымдарының әр гектардан құрғақ массасының өнімі 3-6 ц.

Солтүстік беткейдің таулы қаратопырақты жерлерінде жима тарғақ, айрауық, тышқан бұршақ, қызылбояу, маралоты, құлпынай, көптеген бұталар-тобылғы, итмұрын, ұшқат өседі. Бұлардың әр гектардан құрғақ массасының өнімі 8-12 ц.

Орманды белдікте көбінесе жима тарғақ, түлкіқұйрық, атқонақ, беде, аралас шөптерден- аю балдырған, күнгелді, жыланбасшөп, тамырдәрі ж.б. өседі.

1. Табиғи мал азықтық жерлерге не жатады?

2. Табиғи мал азығықтық өсімдік қауымдастықтары неге жіктеледі?

3. Фитоценологиялық жіктеуді қалай түсінесіз?

4. Фитопотологиялық жіктеуді қалай түсінесіз?

5. Қазақстанның табиғи мал азықтық жерлерінің негізгі кластарын атаңыз?

6.Табиғи шабындықтар мен жайылымдарда өсімдіктер өзгерісі қалай жүреді?


8-9Дәріс.

Табиғи мал азықтық жерлерді үстіртін

жеңіл-желпі жақсарту жүйесі.

1. Шабындық және жайылымдарды жақсартудың негізгі шаралары.

2. Шабындық және жайылымдарда үстіртін жақсарту шараларын жүргізу жағдайы.

Қазақстанда табиғи мал азықтық жерлер, барлық жер көлемінің 70%-дан астамын алып жатыр. Бірақта осыншама аймақтан алынатын азық көп емес. Оның негізгі себебі шабындықтар мен жайылымдардың өнімінің төмендігінде. Соңғы ғылыми-өндірістік сараптамалардың мәліметтері бойынша далалық және құрғақ далалық аймақтың шабындықтары мен жайылымдарының әр гектардан құрғақ массасының өнімі 1,5-2,5 ц-ден 5-6 ц дейін болған, ал шөлейт және шөл аймақтарда олардың өнімі одан да төмен деңгейде - 0,5-1,0 ц-ден 3-4 ц/га дейін. Мұндай төмен көрсеткіштердің орын алу себептері: біріншіден – далалық аймақтың шұрайлы жерлері егістікке жыртылып кетіп мал азығына құнарсыз сортаң және игеруге қолайсыз жерлердің қалуы; екіншіден – көпшілік жайылымдық жерлердің жүйесіз пайдалануына байланысты тозып, өсімдік құрамында мал азықтығы нашар шөп түрлерінің көбейіп кетуінде.

Шөлейт және шөл аймақтарда да мал азықтық жерлерді шектен тыс және жүйесіз пайдаланудың салдарынан шабындықтар мен жайылымдар тозып, көп жерлер эрозияға ұшыраған. Әсіресе ауыл маңайларының шөбі мал тұяғынан тозып топырағы шаңданып кеткені байқалады. Ғылыми мәліметтер бойынша республика бойынша тозып кеткен жайылымдар көлемі 30 млн. гектардай да, оның 11 млн. гектардайы өте тозып, эрозияға ұшыраған жерлер деп танылды. Қазіргі кезде республика бойынша бірінші кезекте жақсартуды қажет ететін табиғи жерлердің көлемі 40 млн. гектар шамасында. Ғылыми зерттеу мекемелерінің тәжірибелері көрсеткендей мұндай жерлерді алдыңғы қатарлы жақсарту технологияларын қолдана отырып жақсарту арқылы өнімін 3-5 есеге дейін көтеруге болады.

Жеңіл-желпі жақсарту жүйесі

Үстірт немесе жеңіл-желпі жақсарту жүйесі табиғи шабындықтар мен жайылымдардың беткі шым қабатын толықтай жоймай мәдени қалпын көтеру арқылы өнімділігін көтеру. Жеңіл-желпі жақсарту жұмыстары табиғи өсімдік қауымында бағалы шөп түрлерінің көбінесе астық тұқымдастарының кем дегенде 32-35% сақталған, бұташықтар басуы 20% және төмпешіктер басып кетуі 20% дейін болған жағдайда тиімді.

Табиғи шабындықтар мен жайылымдар жағдайлары бұдан төмен болса жеңіл-желпі жақсарту жұмыстарының тиімділігі аса көрінбейді. Мұндай жерлердің табиғи шөп жамылғысын екпе шөптермен алмастыру (түбегейлі) арқылы ғана өнімін көтеруге болатыны анықталған.

Жеңіл-желпі жақсартудың негізгі шараларына: 1) мәдени-техникалық жұмыстар (шалғындықты тазарту) арқылы тиімді жерлердің көлемін өсіру; 2) суландырылуын жақсарту және қамтамасыздығын реттеу (құрғату, көлтабандарды суландыру, қар тоқтату т.б.); 3) шөп жамылғысына тыңайтқыштар беру; 4) шалғындықтағы шөп жамылғысын күтіп-баптау (желдетілуін, тығыздығын жақсарту, тұқым үстеп себу т.б.); 5) орманды және шалғындық жайылымдарды жақсарту. Жақсартудың негізгі шаралары.

Бұталар мен ұсақ ағаштарды химиялық жолмен құрту үшін арнайы гербицидтер қолданады (бутил эфирі және 2,4Д-амин тұзы). Гербицидтер бүрку жұмысы көктемнің, жаздың немесе күздің ашық күндері аэрозольді генераторларды не болмаса ауылшаруашылық авиациясын қолдану арқылы жүргізіледі. Өсімдіктерді толық құрту үшін өңдеу жұмысын екі рет жүргізеді. Содан кейін 2-3 жыл өткесін шалғындықты кеуіп қалған қалдықтардан тазалайды (қопарғыш-жинағыштармен т.б.).

Далалық және шөлейт аймақтарда шалғындық көлтабандар жасау (лиманы) кең өріс алған. Көктемде су жайылған шалғындықтардың өнімі 1,5-2,0 есеге дейін көтерілетіні байқалады. Шалғындық жердің топырақ түрлеріне және өсімдік құрамына қарай суландырудың тиімді ұзақтығы 5 күннен 25 күнге дейін.

Табиғи мал азықтық жерлерді шабындыққа немесе жайылымға пайдаланған кезде топырақтан өніммен айтарлықтай мөлшерде қоректік заттар шығарылады. Орташа есеппен 1 ц пішенмен топырақтан 1,5-1,7 азот және калий, 0,4-0,6 кг фосфор алынады екен. Жайылымдықта бұл көрсеткіштер 1,5 есеге көбейеді.

Шым топырақты және шалғындықты күтіп-баптаудың мақсаты – оттылықтың өнімін көтеріп, сапасын жақсарту. Күтіп-баптауға шалғындықты ластайтын шөптермен күресу, топырақты желдету, оттылықты жақсарту, үстеп тұқым себу және т.б. жұмыстары жатады.

Шалғынды ластайтын өсімдіктермен күресуге алдын алу, жанама, биологиялық, механикалық және химиялық әдістерін қолданады.

Алдын алу әдісіне таза тұқымды себу, жақсы шіріген органикалық тыңайтқыштарды шашу, жол бойындағы канал жағалауындағы арамшөптерді шауып тастау жұмыстары жатады.

Жанама әдістерге шабындықтар мен жайылымдарды тиімді пайдалану, уақытында пішенге шабу, мал жаю, ауыспалы шабындықтар мен жайылымдар енгізу, жайылымды күту және т.б. жұмыстар жатады.

Шалғындықтарды суару, не болмаса құрғату арқылы жүйелі түрде минерал тыңайтқыштарын шашу, әктеу, гипстеу және жыл сайын пайдалану тәртібін ауыстыру (пішенге немесе жайылымға) арқылы табиғи шөптесіннің өнімін көтеруге, ботаникалық құрамын жақсартуға және осы қасиеттерін ұзақ жылдар бойы ұстап тұруға болады.

Шалғындықты ластайтын өсімдіктермен күресуді жайылымдық жерлерде өте тиімді жүргізуге болады. Жайылымдарда қоршауларды пайдалану, мал жайғаннан кейін мал жемеген шөп қалдықтарын шауып тастау арқылы және де жүйелі түрде тыңайтқыштар беру арқылы шалғындықтарды ластайтын шөптердің үлесін азайтып орнына бағалы астық тұқымдастарды көбейтеді.

Шалғындықтарда кездесетін ірі сабақты, сапасы нашар өсімдіктерді (тамырдәрі, атқұлақ т.б.) жұлып тастайды. (механикалық әдіс).

Қатты ластанып кеткен шалғындықтар көбінесе өзен алқаптарында кездеседі. Мұндай жерлерді тереңдете жыртып шөп қоспаларын сеуіп екпе шалғындықтарға айландырады.

Топырақты қуыстау жұмыстарын күзде арнайы жабдықталған қопсыту мшиналарымен (КПГ-250 т.б.) жүргізеді. Қуыстау жолақтарының арасы 0-100 см, тереңдігі 35-45 см. Қуысталған топырақтардың су сіңіру және оны ұзақ ұстап тұру қабілеті жоғарылайды. Осы технологиялық әдісті қосымша тұқым себу және тыңайтқыштармен қоректендіру жұмыстарымен бірге жүргізсе шалғындықтың өнімін айтарлықтай көтеруге болады.

Біздің жүргізген тәжірибелер көрсеткендей шымтопырақты жерлерді тырмалаудың тиімділігі аз.

Ал шалғындықта негізгі өсімдік түрлерін сақтай отырып беткі қабатын аздап қопсыту (ФБН-1,5 т.б.) технологиясының тиімді екені анықталды. Бұл жұмыс топырақтың 0-20 см қабатының көлемдік массасын төмендетеді, микробиологиялық белсенділігін арттырады және су-ауа режимін жақсартады.

Мұндай топырақты желдетуге арналған технологияның тиімділігі шалғындыққа азот тыңайтқышын (N_90-120кг/га ә.з.) бергенмен бірдей. Шалғындықтың өнімділігі үш жылда орта есеппен 20-22% көтерілген.

Шалғындықты жасарту. Мал азықтық жердің су-ауа және қоректік режимін жақсарту, жасарту технологиясын қолдану арқылы да жүргізуге болады. Ол үшін шалғындықты тереңдете қопсытады не болмаса тайыздап жыртады. Шалғындықты жасарту жұмыстары шөп жамылғысында тамырсабақты және сиректүпті астықтұқымдастары 22%-дан жоғары болса тиімді.

Дискінің немесе фрезаның пышақтарымен кесілген тамырсабақтарының бөлшектерінен жаңа өркендер көбейеді, ал жалпы қопсыту топырақтың ауа режимін жақсартып шалғындықтың өнімін жоғарылатады.

Шымтопырақты қопсыту шөп тұқымын үстеп себумен, тыңайтқыш берумен бір мезгілде жүргізілсе шөп өсімінің өнімі айтарлықтай көтеріліп ботаникалық құрылымы бағалы өсімдіктермен толығады.

Тереңдікте қопсыту (фрезерлеу) жасартудың тәсілі ретінде орманды-далалық, далалық аймақтарда бидайықты, жауқияқты тыңайған жерлерінде және өзен алқаптары мен көлтабандарда жүргізіледі. Ол үшін мына ережелерді орындайды: кесілген ұсақ шымдарды минералды топырақтың 3-4 см тереңдігіне түсіреді (көмеді);

-тереңдете қопсытқаннан кейін ылғалы кетпей тұрып топырақ бетін тығыздайды;

-шөбін бірінші орғаннан кейін маусымның аяғында болатын жауын-шашынға сәйкестендіріп жасартылған жердің шымтопырағы өңделеді;

-тереңдете қопсыту 9-10 см тереңдікте, ал тығыз минералды топырақтарда одан да терең жүргізіледі.

Орманды-далалық, далалық аймақтардың шөп құрамында тамырсабақты және сиректүпті астық тұқымдастары бар, бірақ өнімі төмен тыңайған жерлерді жақсарту үшін 4-5 жылда бір рет шымтопырағын тайыздап (12-18 см) жырту әдісі де қолданылады. Ол үшін жақсартар алдында және көктемгі қопсыту кезінде минерал тыңайтқышын (N₆₀Р₆₀К₆₀) беру тиімді. Тайыздап жыртылған тыңайған жер алғашқы 1-2 жылда шабындыққа содан кейін жайылымға пайдаланылады.

Өнімі төмен мал азықтық жерлерді тереңдете қопсытқан, немесе тайыздап жыртқан жағдайда азық түсімі 1,5-2,0 есеге көтерілетіні байқалады. Жасартуға кеткен шығын екі жылда қайтады.

Үстеп тұқым себу әдісі де шалғындықты жеңіл-желпі жақсарту технологиясына жатады. Бұл жұмыс ең алдымен шалғындықтан бұталар мен төмпешіктерді тазалағанда жалаңаштанып қалған жерлерде жүргізіледі. Әйтпесе бұл жерлерге мал жемейтін арамшөптер қаптап кетеді. Бұдан басқа өнімі төмендеп тозып кеткен, бірақта шөп құрамында 22%-дан жоғары бағалы астықтұқымдастары сақталған шабындықтар мен жайылымдарға үстеп шөп тұқымын себеді. Әсіресе мұндай технология өзен алқаптары мен көлтабандарда жоғары тиімділігін көрсетті.

Жалпы жеңіл-желпі жақсарту кезінде үстеп тұқым себу әдісін қолданғанда астықты-бұршақты шөп қоспаларын себу жоғары тиімділігін көрсетті.

Әр аймақтарда орналасқан табиғи шабындықтар мен жайылымдарды жеңіл-желпі жақсартқан кезде қолданылтын тәсілдерді кешенді жүргізген жақсы нәтижелер береді.

Бұған мысал ретінде Ертіс өзенінің алқаптарындағы, Орталық және Батыс облыстарда орналасқан көлтабандағы шалғындықтарды жеңіл-желпі жақсарту технологиясын кешенді түрде жүргізу жұмыстарының нәтижелерін айтуға болады. Жақсартылған шабындықтардан 5-6 жыл қатарынан әр гектардан орташа 4,5-8,0 ц қосымша пішен алынған, сапасы көтерілген.

1.Өнімділігі төмен мал азықтық жерлерді түбегейлі жақсарту.Себілген шабындық және жайылым жасау жүйесі.

2. Астық дақылдар егістігінен шығарылған жерлердің топырағын дайындау ерекшеліктері.

3.Табиғи мал азықтық жерлерді түбегейлі жақсарту шаралары

4.Табиғи аймақтық жағдайында және топырақ типіне байланысты топырақ қыртысын өңдеудің мерзімі мен тәсілі.

5.Табиғи мал азықтық жерлерді түбегейлі жақсартқанда жеделдетіп шалғындандыру және алдын-ала себілетін дақылдар.

Табиғи шабындықтың өнімі төмен болып және шөп құрамындағы бағалы астық тұқымдастарының үлесі 32%-ға жетпесе ондай жерлерді түбегейлі жақсартады. Түбегейлі жақсартқанда табиғи шым толықтай бұзылып, өңделіп, орнына бағалы көпжылдық шөптер себіліп өнімділігі жоғары жаңа мәдени екпе шабындықтар мен жайылымдар жасалады. Табиғатта кездесетін батпақты және сортаңды жерлер де түбегейлі жақсарылды. Шым топырақты жерлерді түбегейлі жақсартқанда топырақтың биологиялық белсенділігі айтарлықтай күшейеді, органикалық заттардың шіруі тездетіледі де, өсімдіктермен жеңіл қабылданатын қоректік заттар қоры түзіледі.

Қазақстандағы табиғи шабындықтар мен жайылымдардан соңғы жылдары алынған өнімін талдау олардағы түсімнің төмендігін байқатты. Мысалы, шөл және шөлейт аймақтарда әр гектардан алынған құрғақ масса 0,5-1,0-ден 3-5 центнерге дейін, далалық және қуаң далалық аймақтарда 1,5-6 центнерге дейін құбылатындығын көрсетті. Бұдан басқа осы аймақтарда анықталған 21 млн. гектардай тозып, эрозияға ұшыраған жайылымдарды атауға болады.

Республиканың сай-салалық жерлеріндегі табиғи шалғындықтарды түбегейлі жақсартудың тиімділігі жоғары. Екпе шабындықтар мен жайылымдардың өнімділігі және азық сапасы, табиғи шалғындықпен салыстырғанда екі-бес есеге дейін, тіпті одан да көпке асып түседі. Оған мынадай ғылыми зерттеулердің нәтижелерін келтіруге болады. Орал тәжірибе станциясының далалық аймағында жоңышқалы-еркекшөпті екпе шабындықтың пішендік түсімі үш жыл ішінде орта есеппен 16,2 ц/га болды, ал табиғи жердің өнімділігі гектарынан 3,4 ц ғана болған. Павлодардың топырақты эрозиядан қорғау тәжірибе станциясында екпе шабындықтан 11 жылда әр гектардан пішеннің өнімі 10 ц-ден 38 центнерге дейін құбылған, ал табиғи шабындықтың өнімі әр гектардан 1,6-дан 4,0 центнерге дейін ғана болған. Ертіс алқабында екпе шабындықтың (жоңышқа+қылтықсыз арпабас) әр гектарынан 5 жылда орташа 45-52 ц пішен жиналған.

Табиғи мал азықтық жерді түбегейлі жақсартудың екі әдісі бар. Соның бірі- жеделдетіп шалғындандыру. Бұл әдіс бойынша ылғалды аудандарда табиғи жерді жыртқаннан кейін, немесе бір жылға парға қалдырғаннан кейін келесі жылы бірден көпжылдық шөп себеді. Екінші әдіс – шалғындандыруға жоспарланған жерге алдын ала, 1 немесе 3 жыл қатарынан біржылдық мал азықтық дақылдар немесе жемдік астық дақылдар өсіріп, содан кейін көпжылдық шөп себеді. Бұл тәсіл алдын ала шымдау деп аталады. Қазақстанның шаруашылықтарында түбегейлі жақсарту әдісінің екі түрі де қолданылады. Жеделдетіп шымдау республиканың далалық, шөлейт және шөлді аймақтарында қуатты шымдалмаған шабындықтар мен жайылымдарды жақсартуға қолдану тиімді. Бұл әдіс Қазақстанның табиғи мал азықтық жерлерін жақсартудың негізгісі болып есептеледі.

2-ші кесте. Қазақстанның шөлейт аймағында көпжылдық мал азықтық шөптердің салыстырмалы түрде пішенінің өнімі, ц/га (орташа 5-10 жылда)

Екінші әдіс – жақсартатын тың және тыңайған жерлерге алдын ала мал азықтық дақылдар себу. Бұл әдісті шаруашылықтарда бірінші әдіспен қатар қолдану тиімді. Өйткені екпе жайылымдар құрғанда алғашқы жылдары малды көктемдік, жаздық және күздік кезеңдерде жасыл азықпен үздіксіз қамтамасыз (жасыл конвейер) ету үшін біржылдық екпе шөптердің маңызы зор. Бұл әдістің бірқатар артықшылықтарына мыналар жатады: 1жылдан 3-4 жылға созылатын егістік кезеңінде жер қыртысындағы ұсақталған органикалық заттар қарқынды шіриді, топырақта ылғал қорланады, топырақ арамшөптерден тазаланады және жақсы дайындалған шымтопырақта себілетін көпжылдық шөпке өте қолайлы жағдайлар туындайды.

Шаруашылықта өнімі төмен мал азықтық жерлерді шалғындандыруды осы әдісті қолданудың басқа да себептері болуы мүмкін (қысқы мал азықтарының жетіспеуі т.б.).

Табиғи мал азықтық жерлерді түбегейлі жақсарту жүйесінде мынадай технологиялардың элементтері атқарылады:

1. 
   Түбегейлі жақсартатын шалғындық таңдау;
   
2. 
   Шымтопырақты негізгі өңдеуге дайындау (топырақты жырту алдында өңдеу, тың және тыңайған жерді жырту);
   
3. 
   Қазақстан аймақтарында шымтопырақ жерді жырту мезгілін анықтау;
   
4. 
   Тыңайтқыштардың мөлшерін анықтау және топыраққа шашу;
   
5. 
   Екпе шабындықтар мен жайылымдар жасау үшін шөп түрлерін және қоспаларын таңдау;
   
6. 
   Себу мерзімін анықтау;
   
7. 
   Себу тәсілдерін анықтау (жамылғымен немесе жамылғысыз);
   
8. 
   Себілген жылы шөп қауымын күтіп-баптау (1-ші жылы);
   
9. 
   Екінші және одан кейінгі жылдары шөп қауымын күтіп-баптау жұмыстары.
   

Қазақстанның орманды-далалық, далалық және құрғақ далалық аймақтарындағы құнарлы жерлердегі шалғындықтар жыртылып, егістіктерге игерілген. Ал, өнімділігі төмен құнарсыз топырақтардағы мал азықтық жерлерді түбегейлі жақсарту бүгінгі күннің маңызды міндеттері.

Ең алдымен мынадай өнімі төмен жерлер жақсартылуы тиіс:

-далалық алқаптарда (2-3⁰ еңісте) орташа және ауыр механикалық құрамды тұзданбаған топырақтарда;

-далалық алқаптарда және 3⁰-тан аса еңістік баурайларда аз дамыған, шайылған орта және ауыр механикалық құрамды, ұсақ тасты, сондай-ақ 30-40 см тереңдіктегі қатты жыныстар төселген топырақтарда;

-құмды, құмдақ және жеңіл саздақ топырақтарда, жазықтықтардағы ұсақ тасы аз және өңдеуге келетін ылдиларда орналасқан шалғындықтар.

Кебір және сортаң топырақты шалғындықтар да түбегейлі жақсартудың үлкен қоры болып есептеледі.

Далалық аймаққа қарағанда жауын-шашыны аз түсетін шөлейт аймақтың шалғындығын түбегейлі жақсартуға алдымен ылғалдануы қанағаттанарлықтай учаскелерді-баурайлардың ортаңғы және төменгі бөліктері, шоқылар арасындағы жазықтар, жақсы топырақты, бірақ оттылығы тозған жайылымдар мен шабындықтарды таңдайды.

Жақсартатын жердің топырағының түріне және шымының қуаттылығына қарай алғашқы топырақ өңдеудің мынадай тәсілдерін қолданады.

Кебір және сортаңды кешенді топырақтарды, беткейлерді, өзен алқаптары мен көлтабандардың топырақтарын өңдеген кезде жел және су эрозияларын болдырмайтын жағдайларды ескеру керек.

Қазақстанның барлық жерлерінде, соның ішінде Батыс аймақтарда көптеп кездесетін кебір және сортаң топырақты тыңайған жерлерді жақсарту үшін экологиялық тұрғыдан қауіпсіз және арзанға түсетін мелиоративтік – құрама өңдеу қолданылады. Біржылдай парланған мұндай жерлерге 1-3 жылдай біржылдық жемдік дақылдар (судан шөбі, арпа, күздік қара бидай т.б.) себілген жағдайда қуатты гомогенді жырту қабаты түзіледі.

Жалпы игерілмей жыртылмай қалған егістіктерге шөп танапты ауыспалы егістер енгізу тиімді (М.Сүлейменов, 2005ж.).

Сазды және саздақ топырақтарды көбінесе шолақ түренді соқалармен (П-5-35Ц, П-5-35М, ПА-4-35 т.б.) жыртады. Мұндай жерлерді жыртар алдында тереңдете қопсыту (ФБ-2 т.б.) жақсы нәтиже береді. Жел эрозиясына ұшыраған құмдақ және құмды топырақтарды қайырма жыртумен қатар, қайырмасыз соқалармен немесе сыдыра қопсытқыштармен (КПГ-250, КПГ-2-150) және басқа да терең қопсытқыштармен өңдейді. Мұндай жерлерді міндетті түрде далалық аймақ үшін 50-100 м, шөлейт және шөлді аймақтар үшін 50-60 м жолақтар қалдырып жыртады.

Қатты шымдалған жерлерді жырту алдында алдымен дискілі тырмалармен (БДНТ-2,2, БДТ-3 т.б.) өңдеген тиімді. Далалық және шөлейт аймақтардың бірқатар аудандарында жыртылғаннан кейін шымдарды ұсақтау мен тегістеу үшін бірден дискілі сыдыра жыртқыштарды қолданады. Өңдеудің іздер саны шымның қуаттылығына байланысты.

Сүрі жерлерде жаз бойынша арамшөптерді тырмалау немесе қопсыту (сазды топырақта) арқылы жояды. Құмдақ және құмды топырақтарда сүрі жерлерді қопсытқыш-қыршуышпен (КПП-2,2 т.б.)өңдейді.

Жырту мерзімі. Орманды-далалық, далалық аймақтардың алқаптарында жерді ерте көктемде жырту тиімді. Өйткені осы мерзімде топырақтың беткі қабатының ылғалдылығы жеткілікті мөлшерде болады да топырақ өңдеу жұмыстары сапалы өтеді.

Көбінесе далалық құрғақ алқаптарды күзде шолақ түренді соқамен жыртады, көктемде жер қыртысын дискілі тырмамен (БДТ-3,0) қопсытады, содан кейін 2-3 рет тырмалайды (БИГ-3, БСС т.б.). Уақытша су тұрып қалған алқаптарды, ойпаттарды, сазды жерлерді күзде бұташықты-саздақты соқамен (ПКБ-75) жыртады, күзде немесе көктемде дискілі тырмамен (БДТ-3,0) немесе қопсытқышпен (ФБ-0,9, ФБ-2,0) өңдейді.

Өзен алқаптары мен көлтабандарды көктемде су қайтқасын жыртады, жер қыртысын дискімен немесе қопсытқышпен (БДТ-3,0, ФБ-2,0 т.б.) өңдейді.

Шөп тұқымын себер алдында топырақ дайындау жұмысына ерекше көңіл бөлінеді. Жер жыртқаннан кейін қыртысы мұқият ұсақталып өңделеді (БДТ-7, ЛДГ-15, ЛДГ-10 т.б.), беті тегістеледі (РВК-3,6, ВПН-5,6 т.б.). Содан кейін топырақты тұқым себер алдында және себілгеннен кейін тығыздайды (ЗКК-6А).

Екпе шөп құрамдарының және оларды пайдалану әдістеріне қарай өніммен шығарылатын қоректік зат (NРК) мөлшерлері анықтама кітаптарынан алынады.

Минерал және органикалық тыңайтқыштар, әктер топырақтың биологиялық белсенділігін айтарлықтай көтереді, физикалық-химиялық қасиеттерін жақсартады, нәтижесінде екпе шөптерден жоғары өнім алуды қамтамасыз етеді.

Шөп түрлерін және қоспаларын таңдау. Шөп түрлерін және қоспаларын таңдау сол жердің топырақ-климат жағдайына және екпе шөптерді шабындыққа, не болмаса жайылымға пайдалану мақсатына байланысты. Шөп қоспасының құрамында шөптің 2-5 түрі болса жай қоспалар, 5 түрден көп болса күрделі қоспалар деп аталады.

Орманды-далалық, далалық аймақтарда, құрғақ алқаптарда екпе шабындықтар жасауға еркекшөп, эспарцет, түйежоңышқа алынады, ылғалы мол жерлер үшін – еркек шөп, қылтықсыз арпабас, жоңышқаның буданды тобы, құмдық эспарцет және бұршақ-астық шөп қоспалары алынады. Екпе жайылымға кәдімгі бетеге, ситников тарлауы таңдалады. Ұзақ жыл бойы (10-15 жыл) пайдаланатын екпе шабындықтар мен жайылымдарға аталған шөп түрлерінен басқа тамырсабақты астық тұқымдастары – жатаған бидайық, көкшіл бидайық ж.б. алынады. Яғни шөп қоспаларына үш түрлі – тамырсабақты, сиректүпті астық тұқымдастар және бұршақ тұқымдас шөптер алынады.

Тәжірибе мен өндірістік көрсеткіштерге қарағанда қарапайым екі және үштік (1-2 бұршақ тұқымдасы+1 астықтұқымдасы) шөп қоспаларының өнімі күрделі қоспалардан кем түспейді. Қой шаруашылығы дамыған құрғақ далалық аймақта малды жаздық-күздік және күздік кезеңдерде жоғары сапалы азықпен қамтамасыз ету үшін тарлау қияқ, изен жайылымдарын да жасау керек.

Себу мерзімі. Көпжылдық шөптердің себу мерзімін дұрыс таңдау шөптердің бірдей және қалың көктеуінің және жасыл азықтан жоғары өнім алудың шешуші себептерінің бірі.

Қазақстанның далалық және шөлейт аймақтарында жоңышқа, эспарцет, түйежоңышқа ерте көктемде себіледі. Көпжылдық астық тұқымдас шөптерді себу мерзімі кең. Мысалы, Қазақстанның әртүрлі аудандарында ауа райы мен жердің ерекшелігіне байланысты еркекшөпті, тарлауды күзде, қыс түсер алдында, ерте көктемде себуге болады. Басқа астық тұқымдас шөптерді де әртүрлі мерзімде себуге болады. Бұршақ-астық тұқымдас шөп қоспаларын көктемгі жұмыс басталысымен себеді. Жаңбыры мол жылдары астық тұқымдас шөптерді жаз соңында (шілденің аяғында) себуге де болады.

Қыс түсер алдында себу мерзімін Батыс пен Орталық Қазақстанның шөлейт, сол сияқты республиканың оңтүстігі мен солтүстік-шығысындағы бірқатар шөлді және шөлейт жерлерде орналасқан шаруашылықтарында қолданады.

Себу мөлшері. Шөп тұқымын себу мөлшері таза күйінде 5-ші кестеде келтірілген.

Тұқым себу мөлшері топырақтың игерілу немесе мәдени деңгейіне және қолданатын агротехника сапасына байланысты. Мәдени деңгейі және агротехника сапасы төмен болған сайын, себу мөлшері көбейе түседі. Нашар дайындалған жерде тұқым себу мөлшері 25-50% дейін, ал шөпті жамылғымен сепкенде 15-20% дейін көтеріледі.

Өзен алқаптарының биік деңгейде орналасқан шалғындықтарын, таулы жердің шалғындық белдігінің оңтүстік беткейлерін, құрғатылған сазды жерді, төменгі алқаптардың, көлтабандардың шалғындықтарын жақсартқанда шөп тұқымының себілу мөлшері 20-40% көтеріледі.

3-ші кесте. Көпжылдық мал азықтық шөптердің себілу мөлшері, кг/га (таза күйінде 100% егістік жарамдылығы бойынша)

Шөп түрлері	Далалық аймақта	Шөлейт аймақта	Шөл аймақта
Егістік жоңышқа	8-12	8-10	-
Сарбас жоңышқа	8-12	8-10	-
Эспарцет	40-60	35-50	-
Ақ түйе жоңышқа	12-16	10-12	-
Сары түйе жоңышқа	12-18	10-13	-
Қылтықсыз арпабас	18-20	-	-
Еркекшөп	10-14	10-12	10-12
Тарлау	8-10	8-10	-
Кәдімгі бетеге	8-10	-	-
Изень	7-9	7-9	7-9

Айта кету керек шалғындықта түбегейлі жақсартуға немесе екпе жайылымдар жасауға шөп түрлерін, қоспаларын таңдаудың және себу мөлшерлерін анықтаудың ғылыми қалыптасқан нақты түйіндері жоқ. Бұл көрсеткіштер әртүрлі елдер мен жерлерде әлі күнге дейін тұрақталмаған және де өндіріске жаңа шөп түрлері, жаңа сорттары мен будандары енгізілген сайын олардың себілу технологиялары да өзгеретіні белгілі. Көпжылдық шөптердің шалғындандыруға алынатын себу мөлшері, егістікте қолданатын себу мөлшерінен 20-30% жоғары болады.

Жамылғысыз себу тәсілдері өзен алқаптарын, көлтабандарды, сазды жерлерді жаз кезінде жақсартқанда кең тараған. Ол үшін топырақ беті жақсы өңделген болуы керек. Кебір және сортаң жерлерді жақсартқанда да шөптер жамылғысыз себіледі. Екпе шөптерді жамылғымен себудің бірқатар кемшіліктері бар. Жамылғы дақылдары шөп өскіндерін көлеңкелеп өсуіне кедергі жасайды, топырақтың қоректік затын және ылғалын пайдаланады, көпжылдық шөптің өсіп-өнуін кешіктіреді. Бірақта осы кемшіліктерге қарамастан ерте көктемде себілетін шөптерді жамылғымен себеді. Біріншіден –жақсартқан жылы шаруашылық жасыл шөп массасын алса, екіншіден – егістікті арамшөптерден қорғайды. Жамылғы ретінде жаздық астық дақылдары (арпа, тары, сұлы), біржылдық шөптер (біржылдық үйбидайық, итқонақ, судан шөбі т.б.) және олардың қоспаларын пайдаланады.

Көпжылдық шөптерді және олардың қоспаларын қатарлап (7,5-20,1 см), айқастандырып, кеңқатарлап себеді. Айқастап сепкенде алдымен жамылғы дақылды, содан кейін көлденең шөп тұқымын себеді. Қатарлап сепкенде жамылғы дақылы мен шөп тұқымын бір мезгілде әр қатарға себеді.

Ұсақ тұқымдарды 0,5-1,5 см тереңдікке, ірі тұқымдар мен жамылғыны 2-3 см тереңдікте себеді. Шөп тұқымдарын себуге арнайы астық-шөп сепкіштерді (СЗТ-3,6, СЛТ-3,6, СТС-2,1, СОН-4 т.б.) және басқа астық сепкіштерді (СЗ-3,6, СЗС-6, СЗП-3,6 т.б.) пайдаланады.

Ескі жоңышқа егістігіне ерте көктемде тереңдете қопсыту арқылы жасарту жұмыстарын жүргізеді.

Мал азықтық жерлерді түбегейлі жақсартқанда қолданылатын екінші әдіс – біржылдық дақылдар себу арқылы жақсартатын жерді алдын-ала шымдау.

Далалық аймақта екпелі шабындықтар мен жайылымдар құруда мына біржылдық мал азықтық дақылдар жақсы өнім береді: итқонақ, судан шөбі, қонақжүгері, қонақтары, күздік қара бидай, арпа, сұлы. Бұдан басқа солтүстік аймақта жаздық сиыржоңышқа және оның арпамен, сұлымен қоспалары себіледі.

Аймақтың орталық бөлігінде (Ақмола облысы) сиыржоңышқалы – сұлылы қоспа жасыл азықтың да мол өнімін береді және оларды бір маусымда бірнеше мерзімде себуге болатыны белгілі болды. Орталық Қазақстанның қуаңшылық аудандарында (Қарағанды облысы) судан шөбі, қонақ жүгері, итқонақ және т.б. құрғақшылыққа төзімді біржылдықтарды себу тиімді. Батыс Қазақстанның далалық және шөлейт аймақтарында жылу сүйгіш, құрғақшылыққа төзімді азықтық дақылдар қонақжүгері, судан шөбі, итқонақ жақсы нәтижелер береді.

Тұқым астық және шөп егетін сеялкамен ерте көктемде себіледі. Себу нормасы: жоңышқа гектарына 7-8 кг, еркекшөп 9-10 кг, эспарцет 40-50 кг, оған қоса еркекшөп 9-10 кг. Жоңышқа мен еркекшөп 2-3 см, эспарцет 4-5 см тереңдікке сіңіріледі. Тұқым сепкеннен соң жер міндетті түрде тапталады.

Оларды араластырып сепкен тиімді. Ылғалы мол жерге арпа-сұлы норманың 68% болуға тиіс. Мұндай қоспа мол өнімбереді, пішендемеге салуға да жақсы. Алғашқы өнім жиналысымен жер көпжылдық шөп егуге дайындалады, сөйтіп көктемде себіледі. Эспарцеттің себу нормасы гектарына 60-65 кг, сұлы немесетарғақ 10-12 кг. Орташа қуаңаймақтарда құм эспарцеті+қылтықсыз арпабастың Шығыс Қазақстан сорты жақсы шығады. Себу нормасы гектарына 50-55 және 14-16 кг. Тұқымының сусып тұратындығына байланысты оны арнайы сеялкамен 2-4 см тереңдікке сіңіріп себеді. Тұқым сеппес бұрын және сепкеннен кейін жер міндетті түрде нығыздалады Қалған жағдайда азықтық дақылдарды өсіру мен пайдаланудың технологиясы егістіктегі ауыспалы бірдей

Әдебиеттер тізімі

1.Можаев Н.И. , Серікпаев Н.А.Стыбаев Ғ.Ж.;т.б. азығын өндіру агрономия және ботаника негіздеріАлматы ,2011Мал

2.Можаев Н.И., Серікпаев Н.А., Стыбаев Ғ.Ж. Шалғын және жайылым шаруашылығы. Астана 2006.

1.Табиғи мал азықтық жерлерді түбегейлі жақсарту деген түсінікке анықтама беріңіз және шараларды қолдану орындылығы.

2.Табиғи аймақтық жағдайында және топырақ типіне байланысты мал азықтық жерлерді жақсартқанда топырақ қыртысын өңдеудің мерзімі мен тәсілі.

3.Табиғи мал азықтық жерлерді түбегейлі жақсартқанда жеделдетіп шалғындандыру және алдын-ала себілетін дақылдар.

1.Жайылымның маңызы.

Жайылымдық шөптің қоректілік бағасы өте жоғары. Табиғи жайылымның алынатын сапасы орташа азықтың 100 кг құрғақ затында 65 а.ө. және шамамен 6,5 кг қорытылатын ақзат бар. Ал құнарлы жайылымдықтардың, әсіресе екпе астықты-бұршақты шөп қоспасының 100 кг құрғақ затында 10 кг-нан жоғары қорытылатын ақзат және 100 кг дейін а.ө. бар. Пішенге қарағанда жайылымдық көк шөпте каротин (провитамин А) мөлшері шамамен 10 есеге дейін көп сақталады және де көк азықта Д, С, Е витаминдері жоғары.

Жайылымдықты тиімді пайдаланған кезде өнімі мен азықтық қоректік бағасы қатты көтеріледі, нәтижесінде онда бағылатын малдан алған өнімдер (ет, сүт, жүн т.б.) жоғарылайды. Өзен алқаптары мен таулы аудандарда орналасқан жайылымдарда бағылған сиырлардың сүттілігі тәулігіне 14-16 кг дейін көтерілген. Павлодар облысында Октябрьдің 25 жылдығы атындағы тәжірибе шаруашылығында құрғақ далалық аймақта табиғи және екпе жайылымдарды бірге тиімді етіп пайдаланғанда өгізшелердің (салмағы 250 кг) тәуліктік ет қосуы орта есеппен 900 г. болған.

Жайылым азығының сапасының мал өнімін жоғарлатудағы әсерін зерттеулерінен де көруге болады: жоғары сапалы жайылымда (астықты-бұршақты шөп) сауын сиырлар 13,3 кг (құрғақ массасы) дейін азық жегенде тәуліктің сүт беруі 21 кг болса, сапасы орташа жайылымнан тек 5 кг ғана сүт сауылған, ал сапасы нашар жайылым малдың тірі жүруін ғана қамтамасыз етуге ғана жараған.

Тағы да айта кететін жайт: жайылымда бағылған малдың барлық потенциалдық мүмкіндіктері толығымен ашылады. Жайылымда бағылған мал ауа райының қолайсыз жағдайларына төзімді, қысқы кезеңге жақсы шыдайды, организмі ауру-сырқауларға аз шалдығады және де жас төлдер жақсы өсіп-дамиды.

Табиғи және мәдени жайылымдардың мал жайылымдық маңызын көрсете отырып, оның тиімді пайдалану әдістерінің де өте актуальды екенін атап өтуге болады. Жайылымды мал жаюға тиімді пайдаланған жағдайда оның түсімі айтарлықтай көтеріледі. Мысалы жайылымда малды қоршаулар арқылы баққанда бір жерге бағылатын мал басын 20-35% көбейтуге болады, ал тиімді пайдаланудың барлық жүйелерін қолданғанда (малға шөпті дұрыс жегізу, уақытында күтіп-баптау, ауыспалы жайылым енгізу, қоршауларда бағу және т.б.) табиғи жайылымдықтың жалпы өнімі 2-3 есеге көтеріледі екен. Қазақстанның аймақтарында кездесетін негізгі табиғи жайылым топтарына тоқталайық.

Ең жоғарғы өнім көктемнің аяғы мен жаздың басында алынады, содан кейін құрғақ алқаптың шөбі құрағасын оттылықтың өнімі төмендейді, бірақ осы кезеңде көлтабандар мен өзен алқаптарынан жоғары өнім алуға болады.

Күзде жауатын жаңбырдың әсерінен алқаптарда алшынкөктер түсімі көбейеді. Бірақта жайылымдық кезеңнің басында да және аяқ кезінде де мал басы азыққа толық қамтамасыз етілмейді. Сондықтан осы кезеңдерді жайылымдық азық егістікте өсірілетін азықпен толықтырылады. Осындай мүмкіншіліктер далалық және құрғақ далалық аймақтарда малдың кейбір түрлерін жайылымда 170-195 күнге дейін бағуға болатынын көрсетті.

Негізгі жайылымдық өсімдіктер. Қазақстанның аймағында өсетін барлық өсімдіктер ішінен мал азықтық маңызы барлары көпжылдық және біржылдық шөптер, жартылай бұталар, бұталар және ағаштар.

Көпжылдық шөптер-ең көп тараған тіршілік пішіні өсімдіктер. Олар барлық кездесетін өсімдіктердің 62-65% құрады және оның 45% ғана мал азықтық желінуі (70-75%) және қоректілігі бойынша ерекшеленеді.

Осылардың ішінен малдардың түрлерімен әртүрлі деңгейде желінетін өсімдік топтары кездеседі. Жайылымда кездесетін онша биік емес құрғақ өсімдіктердің (эфемероидтар, ксерофилді астық тұқымдастары, аралас шөптер және т.б.) 85% -дайын қойлар мен ешкілер жақсы жейді.

Жылқылар биік сабақты көпжылдық шөптерді (17-20%) жақсы жесе, ірі қаралар көбінесе биік сабақты шырынды шөптерді (мезофиттер, гигрофиттер) жақсы жейді. Ірі қаралар қоректенетін шөп түрлері көп емес, негізінен олар көпжылдық (12-14%) шөптерді жейді.

Мал азықтық маңызы жоғары екінші топқа тіршілік пішіні жартылай бұташықты,жартылай бұталы, бұталы өсімдіктер. Республика көлемінде мұндай тіршілік пішінді өсімдіктер барлық өсімдік түрлерінің 16% құрады. Осылардың ішінен малдармен желінетіндері 70-75%. Бұл құрғақшылыққа төзімді мал азықтық өсімдіктер шөлейт және шөл аймақтарда кең тараған және қойлар, жылқылар, түйелер үшін негізгі азық көзі болып есептеледі. Бұлардың ішінен ең маңыздылары: жусандар, көкпектер, изень, күйреуік, қараматау, биюргін, теріскен, жантақ және басқалары.

Басқа тіршілік пішінді өсімдіктердің мал азығына қатынасы онша көп емес.

Қазақстанда барлық жоғарғы сатыдағы шөп түрлерінің ішінде бұталардың үлесі 5,6%, оның ішінде мал жейтін бұталар түрлері 68-72% және олар республиканың өсімдік жамылғысының 12% ғана құрады.

Көпшілік бұталардың жапырақтары мен жас өркендері түйелерге, жылқыларға кейбір жағдайда қойларға жақсы мал азығы және де бұталар қыс кезінде жайылымда қар тоқтату, малға ықтасын болу қызметтерін атқарады.

Ағаштардың ішінде шөлейт және шөл аймақтарда мал азықтық маңызы барлары ақ сексеуіл және қара сексеуіл. Бұлардың жапырақтары мен жас өркендері қысқы жайылымда малға жақсы азық.

Біржылдық шөптердің де жайылымда мал азықтық маңызы жоғары (егістіктегі арамшөптерден басқалары). Олар республиканың барлық өсімдік жамылғысының 5% құрады. Бұлар негізінен құрғақшылық аймақтарда өсетін эфемерлі өсімдіктер (мортық жабайы арпа, ойық шытыршық, арпаған, тасбеде т.б.), оны қой-ешкілер жақсы жейді.

Қазақстан аймақтарында табиғи шөптерді малға жегізу көпжылдықтардың көктемгі көктеуінен 14-17 күн өткесін басталады. Осы кезде өсімдіктер түптелу кезеңінен түтіктену немесе бұтақтану-шашақтану кезеңдеріне өтеді. Бұл кезең өсімдіктердің жайылымдыққа піскен кезі болып есептеледі, сабақтардың биіктігі 14-16 см жетеді.

Жайылымдық көпжылдық шөптердің басым көпшілігі (боз, бетеге, жатаған бидайық, қылтықсыз арпабас және т.б.) өсіп-дамуы бойынша қыстық топқа жатады, сол себепті олар қыс мезгілінде түбінде сақталған қысқа өркендері арқылы көктемде қарқынды өседі. Бұл өркендер көктемде жаңа шыққан өркендерге қарағанда тез өседі және өнімнің негізін құрады. Сол себепті жайылымнан, көктемнен бастап жақсы өнім алу үшін алдыңғы күзде оттылықты малға байқап жегізеді. Яғни жайылымдықта тұрғылықты суық түсерден 20 күндей бұрын мал бағуды тоқтату керек. Осы кезеңде жайылым өсімдіктері түбіне қоректік заттар жинап үлгереді де жақсы қыстап шығады.

Көпжылдық шөптердің бірінші алшын көгіне 20-22 күннен кейін мал жаюға болады, келесі алшын көктерді пайдалану 40-45 күннен кейін басталады. Сол себепті орманды-далалық және таулы (ортаңғы белдіктерде) жайылымдар пайдалану кезеңінде көбінесе 2-3 рет жегізіледі. Мал жаю ұзақтығы 8-9 күннен аспауы керек.

Айта кету керек, жайылымда мал бағу ұзақтығы негізінен ондағы өсімдіктер түріне, шығымдылығы мен өсуіне байланысты. Бозды-бетегелі оттылықты мамырдың ортасында 10-12 күн бойы, маусымның ортасында 12-14 күн бойы пайдалануға болады. Жартылай бұталы, жусанды-изенді және көкпекті жайылымдарды күздің басынан ортасына дейін орташа салмақ түсіріп пайдаланады.

Күзде қайта алшынкөк берген бозды-бетегелі жайылымды да осылай пайдаланады.

Табиғи шабындықтар мен жайылымдардың жалпы өнімін (түсімі) екі әдіспен анықтайды- орымдық алаңдар арқылы және зоотехникалық әдіспен.

Орымдық алаңдар арқылы анықтау әдісі өз кезегінде есептеу алаңы және трансекта (өсімдік түптері) әдістері болып бөлінеді.

Есептеу алаңдарын қолдану әдісі көбінесе бірегей шөп жамылғысы бар жерлердің өнімін анықтау үшін қолданады.

Трансекта әдісі бұташықты жайылымдардың мал азықтық қорын анықтау үшін ыңғайлырақ. Есептеу алаңдарын өсімдіктері біркелкі жайылым тобына орналастырады. Оттылықта өсімдіктері әртүрлі жайылымдар кездесуі де мүмкін. Шөл аймақта кездесетін шөптесін өсімдікті және бұталы аралас жайылымдардың өнімін анықтау үшін екі әдісті де қолданады, өйткені бұл әдістер жекелей мұндай жайылымдар өнімінің дұрыс көрсеткіштерін бермейді.

Орымдық алаңы арқылы анықтау әдісі бойынша тексерілетін мал азықтық жерден шөп жамылғысы бірыңғай келетін орымдық (үлгілік) 2,5 шаршы метр (ш.м.) өлшемдегі алаң бөлініп алынады. Осындай алаң 4 реттік қайталаумен алынып, шөбі орылып өлшенеді, нәтижесінде орымдық алаңның орташа өнімділігі анықталады. Алаңдардың биік-сабақты өсімдігін 4-7 см биіктікте, төменсабақты өсімдігін 3-4 см биіктікте орып көк күйінде және құрғақ күйінде өлшейді. Осыдан барып есептеу жолымен 1 га шабындықтың немесе жайылымның өнімі шығарылады.

Трансекта әдісі бұталы құмдық сілемдердегі жайылымдардың өнімін анықтауға қолданады. Ол үшін жайылымда трансекталар (жолақтар) бөліп содан арнайы бұталарды таңдап, олардың мал жейтін массасын өлшеу арқылы шығарылады.

Мысалы, 1 га жусанды-бозды жайылымның өсімдіктер жапқышының 45 пайыздық алаңын (4500 ш/м) жусанды құрам, 55 пайызын (5500 ш/м) бозды құрам алып жатыр делік, ал өнімділігі 1 шаршы метрде жусанды құрам 47 г. Бозды құрам 35 г. Болғанда жалпы өнімі былай анықталады:

4500 х 47 = 211500 г.

5500 х 35 = 176000 г.

387500 =387,5 кг = 3,9 ц/га.

Жайылымдықтың өнімін зоотехникалық әдіс бойынша анықтау алынатын мал өнімдері (ет қосуы, сүті, жүні т.б.) арқылы жүргізіледі. Ол үшін жайылым учаскесінде жайылымды жегізуден бастап аяқталғанша бағылатын мал басын, желінетін жайылымдық шөпті малға беретін қосымша азықты және малдан алынатын өнімді (ет, сүті) қатаң есепке алып жүйелі түрде өлшеп отыру керек. Мал өнімінің әр түріне кеткен азық шығынын а.ө. (азықтық өлшем) бойынша алып оны барлық алынған өнімге көбейту арқылы жалпы азық шығынын анықтайды. Жалпы азық шығынынан (а.ө.) малға берілген қосымша азықтық өлшемді (а.ө.) алып тастап малдың жайылымнан қабылдаған таза азығын шығарады. Жайылымның өнімі мал өнімі арқылы анықталуына байланысты «жайылым өнімділігінің терминінің орнына «жайылымдықтың түсімі» деген ыңғайлы.

Жайылымның өнімділігін осы әдіспен анықтаудың артықшылығы оның орындалу тәртібінің қарапайымдылығында. Өйткені малдың бағылуы, алынатын мал өнімдері шаруашылықта онсыз да күнделікті анықталып, есептеліп отырады. Бұл әдістің әлсіз жағына әртүрлі жайылым топтарының жалпы өнімдерінің және азықтың желіну коэффициенттерінің жеке анықталмайтынын жатқызуға болады. Зоотехникалық әдісті көбінесе жайылымға малды үздіксіз ұзақ мерзімге баққанда қолдану тиімді. Бірақта мұндай жағдайда екінші әдісті- азықты орып алып есептеуді де қолдану қажет. Өйткені зоотехникалық әдісте жайылымды пайдаланғанда орып алатын кездейсоқ (ыстық, суық, мал суару сапасы, мал бағу сапасы т.б.) әсерлер ескерілмейтініне байланысты көрсеткіштер дәл болмайды.

Жайылымның жалпы азықтық өнімін білу арқылы оның сиымдылғы анықталады.

Тәулігіне бір мал басына керекті жайылымдық жасыл азық көлемі мынадай: сүттілігіне қарай 1 сиырға- 40-75 кг, бір жылға дейінгі бұзауға -15-25 кг, бір жылдан асқан төлге- 30-40 кг, қойға-6-8 кг, қозыларға-2-3 кг, жылқыға-30-40 кг.

Мысалы, жайылымдық кезең сиырлар үшін 160 тәулік десек, тәулігіне бір сиыр 50 кг жайылымдық жасыл азық жейтін болса, барлық кезеңге 50 х 160 = 8000 кг немесе 80 ц азық керек. Жайылымдықтың түсімі әр гектардан 40 ц азық дейтін болсақ, жайылым кезеңінде бір сиырға 2 гектар жайылым керек, яғни жайылым сиымдылығы 1 гектарға 0,5 бас болады.

Жайылымдар жасау және пайдалану ерекшеліктері. Шалғындық және жайылымдық шаруашылығында соңғы көздері «Мәдени жайылымдар» деген түсінік кең тараған және ол негізінен жайылымдар құру мен тиімді пайдаланудың теориялық және практикалық ерекшеліктерін қамтиды. Тәжірибе көрсеткендей ғылымның жетістіктерін өндіріске енгізе отырып жайылымдық шөп жамылғысын жасау және оны тиімді пайдалану мал азықтық жердің жайылымдық өнімін 2-4 есеге және одан да жоғары көтеруге болатыны анықталды.

Ғылыми әдебиеттерден белгілі болғандай мәдени жайылымдар жылдық жауын-шашын мөлшері 500 мм-ден кем түспейтін және ылғалы мол жерлерде (өзен алқаптары, көлтабандар, батпақты ойпаттар) құруға болады. Жайылымдық кезеңде ылғалы жеткілікті, топырағы құнарлы жерлерден жоғары жайылымдық өнім (әр гектардан 25-40 ц) алынады. Құрғақ далалық алқаптарда шөл және шөлейт жерлерде жоғары өнімді шөп түрлерін таңдап (еркекшөп, тарлау, изень т.б.) себу арқылы мәдени жайылымдар жасауға болатыны белгілі.

Жоғары өнімді ұзақжылдық мәдени жайылымдар құрудың үш әдісі белгілі.

1. Құрамында бағалы азықтық шөптер бар табиғи мал азықтық жерлерді жақсарту арқылы;

2. Өткен жылдардағы екпе шөптерді пайдалану арқылы;

3. Табиғи мал азықтық жерлерді түбегейлі жақсартып жаңа шөптер және шөп қоспаларын сеуіп пайдалану арқылы.

Мәдени жайылымдарды тиімді пайдалану міндеттеріне малды бағуды жүйелі түрде ұйымдастыру және уақытында оттылықты күтіп-баптау жұмыстары жатады.

Табиғи жайылымдықтардың бірқалыпты жақсы сақталуына және өнімі мен сапасын әрі қарай көтеру үшін жеңіл-желпі және түбегейлі жақсарту технологиясын, қолдану суармалы жайылымдар жасау және басқадай да істер атқарылады.

Түбегейлі жақсартылып екпе жайылымдар жасауға алдымен қала және ауыл маңындағы тозып кеткен жерлер қамтылуы тиісті.

Содан кейін су көздерінің маңайында орналасқан, оттылықтың ботаникалық құрамы малдың физиологиялық талаптарын қанағаттандырмайтын жайылымдық жерлер түбегейлі жақсартылып мәдени жайылымдар жасалады.

Мәдени жайылымдар жасау үшін кейбір жерлерге мәдени-техникалық жұмыстар: батпақты жерлерді құрғату, бұталар мен ұсақ ағаштардан тазалау, төмпешіктерді жою т.б. жұмыстар жүргізіледі.

Жоғары өнім алу үшін мәдени жайылымдарды жыл сайын жүйелі түрде минерал тыңайтқыштарымен қоректендіріп отырады. Сиреп кеткен жайылымдарға үстеп астық-бұршақ тұқымдас шөптерді себеді және де жыл сайын міндетті түрде күтіп-баптау жұмыстары, қоршауларды пайдалану арқылы жайылым шөбін дұрыс малға жегізу технологиясы міндетті түрде орындалуы тиісті.

Осындай технологиялық жұмыстар жүргізудің нәтижесінде мәдени жайылымдардың өнімі қатты көтеріледі.

Бұрын себілген ескі екпе шөптерді мәдени жайылымға пайдалану қарапайымдылығымен ерекшеленеді. Мұндай жайылымдарды жыл сайын минерал тыңайтқыштарымен қоректендіріп, қоршап, мал бағуды дұрыс ұйымдастырып отырса 3-5 жылдан кейін шөп құрамында жайылмға төзімді-шалғындық қоңырбас, жатаған беде және т.б. шөптер үлесі көбейіп жақсы оттылық түзіледі.

Өнімі төмендеп тозып кеткен жерлерді түбегейлі жақсарту арқылы екпе мәдени жайылымдар жасалады.

Екпе мәдени жайылымдар жасау ең тиімді, өйткені алғашқы жылдан бастап қуатты жайылымдық оттылық түзіліп пайдаланылады.

Мәдени жайылымдарды республиканың барлық аймақтарында жасауға болады. Ол үшін:

а) табиғи азықтық жерлерде өсімдіктер өсуі үшін қолайлы жағдайлар жасау (ылғалдылығы, беткі жақсару, қоректендіру т.б.);

б) жергілікті ауа райына бейімделген шөп түрлерін таңдап екпе шөптер жасау;

в) малды қоршауда бағуды және жайылымда 5-6 күннен артық бағылмайтын жүйені енгізу. Осы талаптарды орындаған жағдайда мәдени жайылымдардың өнімділігі ұзақ жыл сақталады.

Ылғалы жеткілікті жерлерде жайылым кезеңінде мәдени жайылымдардың әр гектарынан 2500-3000 а.ө. дейін алынады.

Әдебиеттер тізімі

1.Можаев Н.И. , Серікпаев Н.А.Стыбаев Ғ.Ж.;т.б. азығын өндіру агрономия және ботаника негіздеріАлматы ,2011Мал

2.Можаев Н.И., Серікпаев Н.А., Стыбаев Ғ.Ж. Шалғын және жайылым шаруашылығы. Астана 2006.

1. 
   Мәдени жайылымдардың маңызы қандай?
   
2. 
   Қазақстан аймақтарындағы негізгі жайылым топтарын және пайдалану көздерін атаңыз?
   
3. 
   Тау жайылымдарының ерекшелігі қандай?
   
4. 
   Жайылымда тараған негізгі өсімдіктер түрлері қандай?
   
5. 
   Табиғи жайылымды пайдалану ерекшелігін сипаттаңыз?
   
6. 
   Табиғи мал азықтық жерлердің өнімін қалай анықтауға болады?
   
7. 
   Жайылым сиымдылығы дегеніміз не?
   
8. 
   Екпе жайылымдар жасаудың маңызын атаңыз?
   
9. 
   Суармалы мәдени жайылымның маңызын атаңыз?
   
10. 
    Мәдени жайылымдарды күтіп-баптау жұмыстарына нелер жатады?
    

Жайылымды дұрыс пайдаланудың мынадай негіздерін атауға болады: 1) жайылымға малды жоғары өнім алатындай етіп жаю; 2) мүмкіндігінше көбірек мал азықтандыру; 3) жайылымды пайдаланған жылдары жайылым өнімі мен өсімдіктердің жақсы мал азықтық құрамын жоғарғы деңгейде сақтау, және жайылым түсімінің одан әрі көтерілуі үшін жағдайлар туғызу.

Жайылымдарда шектен тыс мал жаюдың теріс әсеріне мыналар жатады: өсімдіктердің өзгеруі: (экологиялық, физиологиялық), өсіп-дамуында өсу ортасының бұзылуы. Мал жаю алдымен жайылым өнімділігімен «топырақ-өсімдік» жүйесіндегі алмасудың қарқындылығын көтереді, бірақ малдың жайылуы шектен тыс болғанда оттылықтың күйзелуі байқалады. Жайылымдықта малды шектен тыс жаю кезінде өсімдік бірлестіктері, олардың құрылыстары мен өнімділігінің қайта құрылуы өзгереді және де шектен тыс жайылу өсімдіктің тамыр жүйесі мөлшерінің өзгеруіне, тамырлардың жер бетіне қарай таралуына әсер етіп, олардың топырақтың жоғарғы қабатына орналасуына әкеледі. Шектен тыс мал жаю, сонымен қатар жайылымдық экологияны бұзады және топырақ жапқышына теріс әсер етеді: топырақ тығыздалады, ұсақ төмешіктер пайда болады, топырақтың кебуі мен күнге күюі күшейеді, нәтижесінде топырақ қатты құрғайды.

Сонымен қатар, жайылымды шектен тыс қарқынды пайдалану өнімін төмендетіп қана қоймай, өсімдіктің қысқы суықта үсуінен толық өлуіне дейінгі жағдайға әкеледі. Жайылымдықта жиі мал бағудан, немесе оны жиі орудан ауадан көмірқышқылын бойына сіңіретін жапырақтары сабақтың жоғарғы бөліктерінде (жоңышқа, атқонақ, жатаған бидайық т.б.) немесе сабақта біркелкі орналасқан (ак суоты, шалғындық атқонақ, бетеге т.б.) өсімдіктер қатты зардап шегеді .

Құмдық шөлдердегі ауытқу көрсеткіштеріне мыналар жатады:

а) өсімдік жапқышының сиреуі; б) құнсызданған ошақтардың пайда болуы; в) жергілікті өсімдік топтарынан негізгі түрлерінің жойылып кетуі және өсімдік қауымына жаңа сапасыз түрлердің енуі.

Көптеген ғылыми зерттеулер жайылымның тұрақты түрде тұқыммен және өсімдіктердің қажетті деңгейде өздігінен жаңартылуымен ұдайы өнімділігін сақтау үшін оларды экологиялық жағынан жүйелі тәртіппен пайдалану қажеттігін көрсетеді. Жайылымды тиімді пайдаланудың негізі болып оның табиғи сиымдылығы мен жайылатын мал сандары аралығындағы қажетті қатынастары.

Жайылымды тиімді пайдаланудағы экологиялық негізгі әсерлерді былай көтеруге болады: жылдың құрғақ мезгілдерінде топырақ бетінің қабатын қопсыту, өсімдіктер жапқыштарын жасау, және шөптік бірлестіктерде қарашірікті шымтопырақтар құрылуын тездету, топырақты қоректік заттармен байыту, бұталар мен жартылай бұталардың жапырақ арқылы ауа жұту алаңдарын айқындау, тұқымды сіңіруді жақсарту және т.б.

Келешекте жайылымның жоғары өнімділік жағдайын қамтамасыз ету үшін жайылымдық мониторинг – жайылымдық қорларды басқару жүйесін құру керек.

Жайылымды тиімді пайдалану үшін мал жаю мезгілін нақты анықтау, шөп желінуі биіктігі, реттері және сыйымдылық деңгейін сақтау маңызды роль атқарады.

Жайылымды малға ерте, не болмаса кеш жегізгенде топырақ беті қатты тығыздалады да өсімдіктердің әрі қарай өсіп-дамуы қиындайды. Бұл оттылықтың нашарлауына, өнімнің төмендеуіне және жайылымның күні бұрын азғындауына алып келеді.

Малды жайылымға ерте жайғанда өсімдіктің қоректік заттарының қорлануы және жұмсалуы бұзылады, нәтижесінде оттылықтың ботаникалық құрамы нашарлайды да жалпы өнімі төмендеп кетеді.

Бірақта жайылымға мал жаюды кешіктірмеу де керек. Өйткені бұл жағдайда оттылықтың мал азықтық сапасы түсіп кетеді, шөп дөрекіленеді, желінуі төмендейді.

Жайылымдықты көктемгі пайдаланудың календарлық мерзімі аймақтарда әртүрлі болып келеді. Ол негізінен аймақта қалыптасатын метеорологиялық жағдайға және оттылықтың ерекшелігіне байланысты.

Көктемде малды жайылымға шөп жаппай көктегеннен 12-20 күн өткесін шығарады. Осы кезде астық тұқымдас шөптердің ең жоғарғы қоректілігі қалыптасатын түптену-түтіктену кезеңіне, бұршақ тұқымдастарының –бұтақтану-шанақтану кезеңіне сәйкес келеді. Яғни осы кезеңдер жайылымның пісуі болып есептеледі.

Сонымен қатар жайылымда мал бағудың басталуы өсімдік сабақтарының биіктігімен де анықталады. Бұл көрсеткіш аймақтар және жайылым топтары бойынша әртүрлі болады.

Орманды далалық, далалық аймақтарда жайылымға мал жаю оттылықтың биіктігі 17-22 см, шөлейт, шөл аймақтарда- 14-17 см болғанда басталады.

Күзде жайылымда мал бағуды дер кезінде тоқтату да өте маңызды. Жайылымдық өсімдіктердің жақсы қыстап шығуы және келесі жылы жоғары өнім қалыптастыруы үшін күзде мал жаюды өсімдік өсу кезеңі аяқталуыға 22-28 күн қалғанда тоқтатады.

Жайылымдықты малға жегізу биіктігінің де маңызы зор. Төмен жегізілген (2-3 см) оттылықта жапырақ алақаны азайып, фитосинтездердің қарқындылығы төмендейді, нәтижесінде жайылым өнімі түседі. Биік жегізілген (10-15 см) оттылықтың өнімі толықтай жегізілмегендіктен алынатын шөп түсімі азайады.

Жайылым өсімдіктерінің биологиялық ерекшеліктерін ескере отырып төменгі шөп түрін 4-5 см, төбелі шөпті 6-7 см, эфемерлер мен эфемероидтарды-2-3 см биіктікте жегізу ұсынылған.

Екпе шөпті жайылымдарды малға жегізу биіктігі барлық аймақтар бойынша 4-5 см деңгейінде.

Жайылымның өніміне және ондағы өсімдіктердің дұрыс өсіп-дамуына жайылым кезеңінде мал жаю дүркінін де әсері болады.

Жайылым кезеңінде мал жаю дүркіні аймақтарда топырақ-климат жағдайына, жауын-шашын мөлшеріне және басқа да жағдайларға байланысты әртүрлі болуы мүмкін.

Табиғи мал азықтық жерлерде мал жаю дүркіні мынадай: орманды-далалық аймақта 3 ретке дейін; далалық аймақта-2-3 рет; өзен алқаптары мен төмен ойпат жерлерде-4-5 рет; шөлейт және шөл аймақтарда -1-2 рет. Шөл аймақтарда кейбір құрғақшылық жылдары жайылымда алшынкөк түзілмейді. Бірақ бұл аймақта да көпшілік жайылымдық жерді жылына 2 дүркін жегізуге болады: бұталы-жартылай бұталы-эфемерлі, эфемерлі-сораңды және эфемерлі-жусанды жайылымдарда 1-ші ретте қойлар эфемерлермен қоректенсе, 2-ші ретте- ірі сабақты шөптермен, сораңдармен, жусандармен қоректенеді. Осылай жайылымды малға 2 дүркін жегізу арқылы сиымдылығын 15-20% дейін көтеруге болады.

Көпшілік тау жайылымдарын бірнеше рет (2-4 ретке дейін) малға жегізуге болады. Бұл жерде жусанды-сораңды, жусанды-эфемерлі, жусанды-бозды жайылымдар ғана бір рет пайдаланылады.

Суармалы мәдени жйылымдарды жайылым кезеңінде 5-6 дүркін және одан да көп малға жегізеді.

Жоғарыдағы келтірілген жаю дүркіндері негізгі жайылым кластары мен топтары бойынша берілді. Әр аймақтарда кездесетін әртүрлі ұсақ жайылым топтары үшін жайылым кезеңіндегі мал жаю дүркіні өзгеруі мүмкін.

Айта кету керек, егер де жайылым учаскелері дер кезінде мал жаюға пайдаланылмаған жағдайда оның шөбін пішенге орады.

Жазғы кезеңде мал ұстаудың тәсілдері. Жаз кезінде мал ұстаудың бірнеше тәсілдері белгілі:

1. Жайылымдық - малдар жазғы жайылым кезеңінде табиғи және екпе шөптерде бағылады. Табиғи жайылымдар негізінен шөлейт және шөл аймақтарда, екпе шөптер көп жерлері егістікке жыртылып кеткен аудандарда орналасқан.

2. Айдап жаю тәсілі. Малды айдап жаю тәсілі жайылым фермадан 2-5 км қашықтықта болса, малды арнайы ұйымдастырылған жазғы табиғи немесе екпе жайылымдарда ұстау және жасыл конвейер құру арқылы малды қосымша азықпен қамтамасыз ету.

3. Шалғай жайылымдар жүйесі. Бұл жүйені жайылымдық жерлер мал қорасынан 100 км және одан да алыс қашықтықта орналасса қолданады. Шалғай жайылымдар көбінесе таулы аудандарда көп тараған.

Ол үшін мал бағылатын жерде мал түнейтін, сиыр сауатын лапастар, бақташыларға үй салынады (немесе киіз үйлер).

Мал ұстаудың барлық жүйелерінде жайылымдарды сумен қамтамасыз етуге үлкен көңіл бөлінуі керек. Су көздері өзен, көл, арықтар, құдық және арнайы науалар болуы мүмкін.

Қысқы жайылымды пайдаланғанда малды желге қарсы өрістеткен дұрыс. Сонда ауа райы бұзылып кеткен жағдайда малды қыстауға жеткізу оңайлау болады. Қысқы жайылымда қардың қалыңдығы 5 см дейін болса мал жақсы жайылады.

Мал жаю жүйесі. Қазіргі кезде мал жаюдың бірнеше жүйелері белгілі:

1. Еркін немесе жүйесіз жаю. Мал еркін жайылғанда жайылым өрісіне реттеп жаю мүмкіншіліктері болмайды;

2. Өрістеп немесе жүйелеп жаю. Өрістеп жаю кезінде, жайылым бірнеше өріске (загондар) бөлінеді және оларда көк шөптің өсіп-жетілуіне сәйкестендіріп мал кезектеп жайылады.

3. Арқандап жаю. Арқандап жаю әдісі екпе жайылымда мал басы көп (20-дан аспаса) болмаған жағдайда қолданылады. Бұл жағдайда көк шөп өрістеп жаюға қарағанда өте тиімді пайдаланылады. Көбінесе сүтті сиырларды, асыл тұқымды бұқаларды осы әдіспен жаяды.

Малды өрістеп жаю жайылымды тиімді пайдаланудың негізі болып есептеледі. Еркін немесе жүйесіз жаюға қарағанда малды өрістеп жаюдың айтарлықтай артықшылықтары бар. Өйткені малды еркін жайғанда олар барлық жайылымды шарлап, тек құнды өсімдіктерді ғана таңдап теріп жейді. Сол себепті жайылымдар жаз бойы тұяқкесті болып, өсімдіктердің өсу қарқыны төмендейді. Ал малды жүйелі жайғанда өрісте мұндай кемшіліктер толықтай жойылып жайылымның жоғары өнімі және оттылықтың жақсы күйі сақталады.

Біздің елімізде және шет елдерде жүргізілген көптеген тәжірибелер көрсеткендей малды жайылымда өрістеп жаю еркін жаюға қарағанда өнімнің өсуіне және бір учаскеде мал басын көбірек ұстап алынатын мал өнімін жоғарылатуына болатыны анықталған.

Өрістер көлемі шағын және саны көп болған жағдайда жайылымның өте тиімді пайдаланылатыны белгілі болды.

Жайылымда малды өрістеп жүйелеп жайғанда оны рет-ретімен пайдалану үшін бірнеше өрістерге бөледі. Алдымен малды бірінші өрісте бағады, оның шөбін жегізіп болған соң малды екінші өріске айдайды, оны жегізген соң үшінші өріске, содан кейін төртінші өріске, сол сияқты әрі қарай барлық өрістің шөптері жегізілгенше малды айдап, өрісті ауыстырып отырады, содан кейін малды қайтадан бірінші өріске ауыстырады.

Жайылымдық өрістерді екінші дүркін пайдалану алдыңғы қолданған кезектер бойынша жүргізіледі. Әр өріс учаскесінде алшынкөгі жақсы өсіп-өнуі үшін мал жаюдан 25-30 күндей бос болуы тиісті.

Малды өрістеп жүйелі баққанда, жүйесіз баққанға қарағанда жайылымдық шөптердің тіршілік қабілеті жоғарылайды да, күні-бұрын қартаюынан сақтандырады және жайылымның санитарлық жағдайын жақсартады.

Өрістеп жүйелеп жаюды қолданғанда жайылымдықта мал басы әр кезде өзіне жеткілікті көк шөппен қамтамасыз етілуді тиімді ұйымдастыруға болады. Бұл жүйені қолданғанда жайылым біркелкі жегізіледі және жайылымдық азық толықтай пайдаланылады, малдың пайдасыз артық жүруі азаяды, өрісті жегізгеннен кейін «демалыс» кезеңі туады, соның нәтижесінде жайылым өсімдіктері жақсы алшынкөк құрады.

Өрістер көлемін (ауданын) анықтағанда мал басының бір тәулікте жейтін жайылымдық азық нормасын, табында (отарда) бағылатын мал басын, өрісте мал жаю ұзақтығын (бір циклда) және жайылымда мал баққан кезде желінетін азық түсімін білу керек.

Ол үшін мына формуланы пайдаланады:

Ө_к= Т_ан х М_б х Ө_пұ / Ж_т + 15-20% сақтандыру қоры,

мұнда:

Ө_к - өрістер көлемі (га);

М_б – табындағы (отардағы) мал басы (бірлік);

Ө_пұ - өрісті орташа пайдалану (бір дүркінде) ұзақтығы;

Ж_т – жайылым кезеңіндегі азық түсімі (кг/га).

Өрістер саны. Жайылымда өрістер саны мал табынына (отарына) бекітілген жайылым көлемі мен өріс мөлшеріне байланысты анықталады. Сонымен қатар өрісті пайдаланғаннан кейінгі келесі дүркінге пайдалануға толық жетілген шөп өсуіне керекті уақытта (күн саны) есепке алынуы тиісті. Өрісті екінші дүркін пайдалану 20-25 күннен кейін, одан кейінгі дүркіндерде пайдалану 30-40 күннен кейін басталады. Өрістер саны мына формулалар бойынша анықталады:

Ө_с=Ж_ө.ұ/Ө_п.ұ.+Қ_ө; немесе Ө_с=Ж_к.ұ/Ө_пұхЖ_кдс+Қ_ө

Мұнда:

Ж_өұ – жайылым шөптерінің дүркіндер арасында өсу ұзақтығы (күн);

Ө_пұ - өрістерді орташа пайдалану ұзақтығы (күн);

Ж_кұ – жайылым кезеңінің ұзақтығы (күн);

Ж_кдс – дүркіндер саны (бірлік)

Қ_ө - қосымша пішендік өрістер (бірлік)

Оңтүстікке қарай жылжыған сайын жазғы жайылымдық кезең ұзарады, жайылымның алшынкөк түзуі төмендейді, пайдалану дүркіні азаяды, нәтижесінде өрістер саны көбейеді. Топырақ-климат жағдайына қарай жайылымдықта өрістер саны 8-ден 16-ға дейін болады. Бұған пішендік өрістерді және сақтандыру өрістерін қосса, өрістер саны 20-30-ға дейін жетуі мүмкін.

Таудың белдіктерінде орналасқан жайылымдарда өрістер саны әр түрлі келеді: альпіде – 8-10, субальпіде – 10-12, орманды-шалғындықта – 12-16, далалықта – 16-20-ға дейін.

Москваның Тимирязев атындағы ауылшаруашылық академиясының мәліметіне қарағанда суармалы мәдени жайылымды тиімді пайдалану үшін өрістер көлемін 4,5-5,5га, санын 12-дей етіп алу керек (Н.Г.Андреев, 1987).

Өрістер көлемі және саны анықталғаннан кейін жайылымдық кезеңде табынға (отарға) керекті жалпы жайылым көлемі анықталады.

Өрістер пішіні. Өрістер пішіні жайылымда мал бағуды жеңілдетіп, оттылықты күтіп-баптауға техника қолдануға тиімді болуы керек. Өрістің ең жақсы пішіні тікбұрышты және қабырғаларының өзара (жалпақтығы мен ұзындығы) қатынасы 1:2, 1:3 немесе 1:4. Суармалы жайылымдарда өрістің жалпақтығы мен ұзындығын жаңбырлатқыш машиналардың маркасына қарап анықтайды да, көбінесе жалпақтығы 120-160м шамасында алынады. Кейбір жағдайларда өрістер пішіні табиғи жайылымдардың шекараларына (өзендер,ойпаттар, жолдар, т.б.) байланысты да болады. Өрістердің пішінін және көлемін анықтағанда, онда бағылатын мал түріне де қарайды. Өріс ішінде малдың бір-біріне бөгет жасамай еркін жүріп бағылуын қамтамасыз ету керек. Мысалы, ірі қара мал үшін өрістің жалпақтығы (бір басқа) 2м, қойлар мен ешкілерге – 0,3м ұсынылады.

Өрістерді малға жегізу тәртібі де жайылымды тиімді пайдаланудың маңызды саласы. Бірінші ретте малға жайылым шөбі түтіктенген өріс желінеді. Егер де басқа өрістерде шөптердің жайылымдық пісуі байқалып, оларға мал жайылмаса, ондай өрістерді пішенге, пішендемеге, не болмаса көк азыққа ору керек.

Жақсы оттылық қалыптасқан өрісті мал жаюға бөлектеп пайдаланған өте тиімді. Ол үшін өрісті жылжымалы қоршаулардың (тоқпен бөлінген) көмегімен бірнешеге бөлшектеп жегізеді. Жылжымалы қоршаулар күніне 1-2 рет ауыстырылады. Бұл жағдайда мал оттықта азықтанғандай өрістің шөбін толықтай жейді. Өрістерді жылжымалы қоршаулар арқылы бөлектеп жегізу Еуропа елдерінде, Жаңа Зелландияда көп тараған. Қазіргі кездері Ресейде, Белоруссияда және басқа да елдерде қолданылып жатыр. Жылжымалы қоршаулардың арқасында мал күнде жаңа таза өрісте бағылады.

Қазақстандағы табиғи маусымдық жайылымдар

Қазақтың жайылым және шабындық ҒЗИ (қазіргі жайылым және мал азығын өндіру ҒЗИ) мәліметтері бойынша Қазақстан жайылымдарын пайдалану жүйесі бойынша былай бөлінеді: жазғы, көктемгі – жазғы, күзгі, көктемгі – күзгі, қысқы және жыл бойғы.

Көктемгі-жазғы жайылымға – Орталық Қазақстанның аласа таулы жерлеріндегі жайылымдар, Солтүстік және Солтүстік-Батыстың бетегелі бозды далалық алқаптары жатады. Бұл жерлер мал бағуға тек жаздың басында ғана дайын болады.

Күзде және қыста қорытылатын протеиннің жеткілікті мөлшері күрделігүлділерде, алабота тұқымдастарында, ұзақ тіршілік кезеңді көпжылдық шөптерде, бұталар мен жартылай бұталарда болады (6-шы кесте).

Жайылым шөбін малға жегізудің ең тиімді әдісі қоршалған өрістерді пайдалану. Өрістерді қоршауға қолда бар материалдарды (сырғауылдар, сымдар т.б.) пайдаланады. Малды қоршалған өрістерде баққанда оттылық бірқалыпты жегізіледі, малшының жұмысы азаяды. Өрісті бөлшектеп порциялап малға жегізген ең тиімді болып есептеледі. Ол үшін жылжымалы «электропастух» пайдаланады. Бір өрісті жегізіп бітіргеннен кейін электр қоршауын келесі өріске ауыстырылады.

Қазіргі кезде өрістерге мал бағу «электропастух» арқылы жүргізу Англияда, Францияда, Голландияда, Германияда, Белгияда және басқа да елдерде кеңінен қолданады. Көпшілік елдерде (АҚШ, Англия, Австралия т.б.) жайылымға ірі қара мен қойларды бірге бағу әдісі қолданылады. Бұл жағдайда жайылымды пайдаланудың тиімділігі айтарлықтай жақсарады, әр гектардан түсетін мал өнімі көбейеді.

Жайылымдарды күтіп-баптау. Жайылымның жоғары өнімін және сапасын сақтауға жыл сайынғы жүйелі түрде жүргізілетін күтіп-баптау жұмыстарының да маңызы зор. Жайылымда мал жемеген шөп қалдықтарын шауып тастау, мал тезектерін ұсақтап тегістеу, минерал тыңайтқыштарын беру және суару жұмыстары жайылым өнімін 30% дейін көтереді. Мал жайылымынан кейінгі шабыс өсіп кеткен шөп сабақтарын, мал жемейтін зиянды және улы шөптерді жояды. Жайылым бетін жүйелі түрде шауып отыру малға керекті: көк шөптің біркелкі өсуіне, сапасына және азықтың желінуіне оң ықпал жасайды.

Шөп қалдықтарын мал өрістен шығара салысымен шабу керек, кешіктірген жағдайда оттылықтың алшынкөк құруы кешігеді де жайылымды малға жегізу мерзімдері бұзылады және өнімі төмендейді. Шөп қалдықтарын шабу биіктігі 5-6 см биіктікте жүргізіледі. Желінбеген шөп қалдықтары аз болса орында қалдырады, ал көп болса жинап, кептіріп малға төсеніш ретінде пайдаланады.

Суармалы мәдени жайылымдардың өнімін және сапасын көтеруде азот тыңайтқыштарының (N_240-300 кг/га) маңызы зор. Азот тыңайтқышы бөлшектеп: көктемде және пайдалану дүркіндерінен кейін беріледі. Азот тыңайтқышымен бірге фосфор-калий тыңайтқыштары (Р₆₀К₆₀ кг/га) да беріледі. Жайылым шөбі құрамында 30-40% бұршақтұқымдас шөп болса тек қана фосфор-калий тыңайтқыштары беріледі. Минерал тыңайтқышы шашылғаннан 14-15 тәулік өткесін ғана жайылымға мал жаюға болады.

Қысты күні жайылымға қар тоқтатылады да көктемде қар суымен қанықтырылады. Жайылым шымы құрғай салысымен азот тыңайтқышы беріліп беті тырмаланады (БПШ-3,1).

Ауыспалы жайылым

Жайылымдықты жыл сайын бір мезгілде пайдалану оның өнімінің төмендеп және ботаникалық құрамының нашарлап кетуіне себепші болады. Мұндай жайылымдарды мал азықтығы бағалы өсімдік түрлері жойылып, орнына қоректілігі төмен, зиянды және улы өсімдіктер басып кетеді. Сондай-ақ жайылымдықты жыл сайын ерте пайдалана берген жағдайда бағалы шөптердің тұқымдарымен өркен жаюы тоқтап өнімі қатты төмендейді.

Табиғи және екпе жайылымдардың өнімі және жайылым шөбінің қоректілігі нашарлап кетпеуі үшін шаруашылыққа ауыспалы жайылым жүйесін енгізу қажет.

Ауыспалы жайылым деп бір жыл ішіндегі, мал жайылу кезеңінде, немесе бірнеше жыл ішінде жайылымды пайдалану мерзімі бір негізгі жүйеге сәйкес өзгеруін және оны күтіп-баптау жүйелерін айтамыз.

Ауыспалы жайылымның көлемі оның өнімділігіне, пайдалану циклына, онда малдың жайылу мерзіміне және әр мал басына тәулігіне қажет шөп мөлшеріне байланысты болады.

Ауыспалы жайылымды және оның айналымының нобайын жасау үшін мынадай шарттарды ұстайды:

• 
  жайылымдықты таңдап алу;
  
• 
  жайылым сиымдылығына сәйкес жайылымды дұрыс пайдалану, мал санын белгілеу;
  
• 
  жайылым оттылығының ерекшеліктеріне байланысты оның шөбін жегізудің дұрыс маусымын белгілеу;
  
• 
  ауыспалы жайылым алаңының маусымдық немесе жылдық өрістер шамасында жайылымның шекарасын (көлемін) анықтап, мұқият белгілеу;
  
• 
  жайылым айналымын жыл сайын мүлтіксіз орындау.
  

1 жылы- көктемнен бастап шөбін екі дүркін жегізу;

2 жылы – шөбін екі дүркін жегізу (көктемде, немесе жаз басталарда және күздігүні);

3 жылы – тұқым салғаннан кейін күзде шөбін бір дүркін жегізу;

4 жылы – жазда шөбін бір дүркін жегізу.

Шөбі шамадан тыс жегізілген жайылымдарда жайылым айналымына бесінші тынықтыру және шөп егу танапты қосқан жөн.

Жайылымдықтағы мал жаюға пайдалана отырып сол жерде пішен шабуды ұйымдастыруға мүмкіндік болса оған бір немесе бірнеше танаптар қосылады.

Ауыл маңайларына қалпына келтіру шараларын қолдана отырып, ауыспалы жайылымдар енгізу қажет.

1 жылы – көктемнен бастап екі дүркін жегізу;

2 жылы – шілденің екінші жартысында- тамызда шөбін бір дүркін жегізу;

3 жылы – шөбін екі-үш дүркін жегізу (басталуы маусымның екінші онкүндігінде);

4 жылы – қазанда шөбін бір дүркін жегізу;

5 жылы – маусымның екінші жартысында – шілденің басында шөбін бір дүркін жегізу.

Жайылым шөбін жегізу мерзімдерін осылайша кезектестіргенде екінші және төртінші жылдарда өсімдіктің басым бөлігі ұрықтандырғаннан кейін жүргізіледі, мұның өзі шөптің қалыпты күйде қайта шығуына мүмкіндік береді.

Жайылымды қарқынды пайдаланғанда оның өнімі төмендеп кетуі мүмкін. Мұны болдырмау үшін оны үш-төрт жылда бір рет тынықтырады, немесе күзде бір рет мал жаяды. Ол үшін Бегучев пен Гайдуковтың ұсынған схемасы бойынша 4 жылдық айналым қолдануға болады.

1 жылы - көктемнен бастап шөбін үш дүркін жегізу;

2 жылы – тынықтыру, немесе шөбін бір дүркін кешеуілдетіп жегізу;

3 жылы - мамырда жайылымға шығарудан бастап шөбін екі дүркін жегізу;

4 жылы - қайтадан шөбін үш дүркін жегізу;

Жайылымды тынықтыру үшін өсімдіктің қара күзде мал жаю нәтижесінде тынықтырылуы көмірсуының қоры жинақталуына, тамыр жүйесінің өздігінен ұрықтануына және жайылым өніміне бірдей әсер ететін шөлейт жерлерде атқарылған жұмыстар арқылы анықталады.

Астықтұқымдас, жусан өсетін қуаң даланың көктемнің аяғы, жазғы және ерте күзгі жайылымдар үшін мынадай ауыспалы жайылым схемасы қолайлы:

1 жылы - екі дүркін жазғы өріс;

2 жылы - екі дүркін жазғы өріс;

3 жылы - көктемгі және бір дүркін жазғы өріс;

4 жылы - жазғы өріс;

5 жылы - күзгі өріс;

Батыс Қазақстанның Еділ-Жайық өзендері аралығындағы шөбін толықтай жегізілген құмды топырақ жайылымдарында мынадай төрт жылдық ауыспалы жайылымдар ұсынылады:

1 жылы - шөбін екі дүркін жегізу (көктемгі-күзгі);

2 жылы - шөбін екі дүркін жегізу (көктемгі-жазғы);

3 жылы - тынықтыру;

4 жылы - өніп-өсу аяғында шөбін бір дүркін жегізу.

Шөл аймақта жазықтық жерлердегі жайылымдарды тарихи қалыптасқан көктемгі-күзгі өріс ретінде пайдаланады. Жайылымдарды пайдаланудың мынадай схемасын қолдану ұсынылады: көктемде - құм арасындағы жусан раңтәріздестер мен астықтұқымдас түрлі шөп өсетін тау бөктеріндегі учаскелер; жазда - тау мен ұсақ шоқылардың астықтұқымдастары өсетін жайылымдары; күзде - жазықтықтағы жусандар; қыста құмды жердегі бұталар мен түрлі шөптер.

Қазіргі уақытта жайылымды пайдаланудың мұндай схемасы аздап сақталып қалды. Көбінесе шөл жайылымдардың шөбін 1-2 маусым емес, 3-4 маусым бойы жегізеді. Ал мұның өзі сол жердің топырағының анағұрлым құнарсыздануына әкеліп соқтырады. Жайылымды осы күйден шығару үшін ауыспалы жайылымның неғұрлым қарапайым схемасын орындау қажет. Олар екеу:

Бірінші - өсімдік қауымының айырықша басым түрлері әлі де болса өсіп көбею қабілеттілігін жоғалтпаған, тозған, құнарсызданған жерлер үшін үш маусымды төрт жылдық ауыспалы жайылым схемасын енгізгенде танаптардың мынадай айналымын қолданған жөн:

1 жыл	көктем	күз	тынығу	жаз
2 жыл	жаз	көктем	күз	тынығу
3 жыл	тынығу	жаз	көктем	күз
4 жыл	күз	тынығу	жаз	көктем

Кезектестірудің көрсетілген жүйесінде тынығу үшін шын мәнінде нақтылы учаскеге қатарынан екі жыл беріледі. Осы шаралардың нәтижесінде өнімді бірыңғай толық жегізген кезде тозған жайылымдар негізгі өсімдіктерді бірте-бірте қалпына келтіре отырып алады және болашақта неғүрлым тиімді келетін ауыспалы жайылымның үш жылдық схемасы бойынша пайдаланылады.

Екіншісі-негізгіөсімдіктісақтапқалғанжайылымдарүшін:

Оңтүстік шөл жерлерде қысқы учаске неғұрлым көлемді болуға тиіс, өйткені мұнда мал қыс бойы жайылады. Оның үстіне, қойқора маңындағы учаске жыл сайын қозыларды ерте көктемде жаю үшін қажет. Жыл сайын шөбін толық жегізу, немесе жайылымдардың қой қора маңындағы учаскелерін пайдалану коэффициенті 0,4-0,5-тен аспауға тиіс. Жыл сайынғы қой санының осындай шамалы болуы жайылымдардың қой қора маңындағы учаскелерінің ұзақ жыл бойы өнімділігін қамтамасыз етеді (5-ші кесте).

Бұл жайылым қойға шөл аймақта тиімді. Барлығы 250 күн жайылымдық.

Шөл аймақтарда тозып кеткен жайылымдарды түбегейлі жақсарту арқылы айналымға енгізіп пайдаланады.

Тау бөктерінде және таудың орта шенінде үш учаскенің шөбін екі дүркін жегізген жөн: бірінші, малдың әр учаскеде 2-3 күн бойы неғұрлым бірыңғай болуы, екінші, 7-8 күн бойына негізгі шөпті жегізу. Ал таудан кері қайтарда бұл учаскелердің әрқайсысының шөбі 5-6 күн бойы бір дүркін жегізіледі. Жайылым айналымы бойына жыл сайын алмасып отыратын учаскеде мал қайтып ораларда 3-4 күн жайылады.

Шөбі шамадан тыс пайдаланылған таулы жайылымдарда бес жылдық ауыспалы жайылымды пайдаланған тиімді. Мұнда бес учаскенің үшеуі жыл сайын өріс ретінде пайдаланылады, ал бір учаске тынықтырылатын болады, бір учаске пішенге шабылады.

Әдебиеттер тізімі

1.Можаев Н.И. , Серікпаев Н.А.Стыбаев Ғ.Ж.;т.б. азығын өндіру агрономия және ботаника негіздеріАлматы ,2011Мал

2.Можаев Н.И., Серікпаев Н.А., Стыбаев Ғ.Ж. Шалғын және жайылым шаруашылығы. Астана 2006.

1. 
   Жайылымды қалай тиімді пайдалануға болады?
   
2. 
   Мал жаю мерзімі мен шөптің желіну биіктігі өніміне қалай әсер етеді?
   
3. 
   Мал жаю жүйесі дегеніміз не?
   
4. 
   Маусымдық жайылымдар дегеніміз не?
   
5. 
   Ауыспалы жайылым және жайылым айналымы дегеніміз не?
   

Әдебиеттер тізімі

1.Можаев Н.И. , Серікпаев Н.А.Стыбаев Ғ.Ж.;т.б. азығын өндіру агрономия және ботаника негіздеріАлматы ,2011Мал

2.Можаев Н.И., Серікпаев Н.А., Стыбаев Ғ.Ж. Шалғын және жайылым шаруашылығы. Астана 2006.

1. 
   Дәнді жем-шөп дақылдар тобына қандай өсімдіктержатады және олардың мал азықтық кұндылығы қандай?
   
2. 
   Күздік, жаздықарпа және сұлы өсірілетін негізгі аудандардыатаңыз.
   
3. 
   Қандай агротехникалық тәсілдер арпа мен сұлының жоғарыөнім деңгейін қалыптасуын қамтамасыз етеді?
   

Құрамындағы ақуыз мөлшері жағынан бұршақ тұқымдас өсімдіктерге пара-пар келетін дақыл жоқ, олардың тұқымдарында дәнді дақылдарға қарағанда ақуыз 1,5-3 есе артық -асбұршақта-20,4-35,7%, ноқатта-22-31, сиырбұршақта-22,3-37,8, майбұршақта-27-50%. Бұршақ өсімдіктерінің ақуызы толық бағалы және жоғары сапалы, өйткені олардың құрамына амин қышқылдарының жеңіл еритін фракциялары-тирозин,триптофан, лизин және т.б. кіреді.

Асбұршақты қатардағы әдіспен сепкенде 0,8-1,0 млн/га өнгіш тұқымды және тарқатарлап сепкенде 1,2 млн/га өнгіш тұқымды ең қолайлы себу нормасы деп есептеу керек. Кейде асбұршақты астыққа өсіргенде жапырылып қалмас үшін сүйеуіш дақылдар-сұлы, арпа, бидаймен 1:3 ара қатынаста араластырып себуді ұсынады. Көпшілік жағдайда бұл шара тиісті нәтиже бермейді де, асбұршақтың өнімі төмендеп кетеді. Солтүстік Қазақстан ауылшаруашылық тәжірибе станциясының көрсеткішінде таза егістікте оның өнімі 12,8-13,3 ц/га, аралас егістікте -1.4-3,0 ц/га болды да тұқымының көбею коэффициенті сәйкес 10,6-11,1 және 2,7-6,0 болған. Тұқымды 6-8 см тереңдікке сіңіреді, ал топырақтың беткі қабаты кеуіп кеткенде және көктем құрғақ болғанда тұқымды 10-12 см-ге дейін сіңіру қажет. Себуді аяқтасымен егістікті тығыздайды.

Әдебиеттер тізімі

1.Можаев Н.И. , Серікпаев Н.А.Стыбаев Ғ.Ж.;т.б. азығын өндіру агрономия және ботаника негіздеріАлматы ,2011Мал

2.Можаев Н.И., Серікпаев Н.А., Стыбаев Ғ.Ж. Шалғын және жайылым шаруашылығы. Астана 2006.

1.Дәнді бұршақ дақылдар тобына қандай өсімдіктер жатады және олардың мал азықтық маңызы қандай.

Жүгерінің аудандастыруға жіберілген будандары:

Жүгеріні бидайдан кейін орналастырылған қайырмалы әдісті де, сыдыра жыртып өңдеуді де қолдануға болады, алайда сыдыра жыртып өңдеу артықшылыққа ие болады, жүгеріні алмастырмай бір орында есіргенде, суармалы жағдайда, көпжылдық шөптен кейін орналастырғанда және органикалық тыңайтқыш қолданғанда қайырмалы әдіспен топырақты терең өңдейді. Топырақтың негізгі өңдеу әдісін анықтауды нақты аңыз, алқаптың эрозиялы қауіптілігімен байланыстыра жүргізген жөн. Көктемде қардыңеріп кетуі көктемгі малалау жұмысы жүргізіледі: сыдыра жыртқыштармен өңделген жерді БИГ-ЗА, БМШ-15 құралдарының бірімен, ал қайырмалы плугпен өңделген жерді тісті малалармен өңдейді, мұның өзінде топырақтың беткі қабаты жеткілікті ылғалды болғанда арамшөп тұқымдары толық көктеп шығады, кейінірек оларды жойып жіберуге мүмкіндік туады.

Әдебиеттер тізімі

1.Можаев Н.И. , Серікпаев Н.А.Стыбаев Ғ.Ж.;т.б. азығын өндіру агрономия және ботаника негіздеріАлматы ,2011Мал

2.Можаев Н.И., Серікпаев Н.А., Стыбаев Ғ.Ж. Шалғын және жайылым шаруашылығы. Астана 2006.

Жақсы дамыған "Қосқұлақ" кезеңінде және алғашқы қос жапырақ пайда болған кезде қатардағы қызылшаны сиретеді.Бұл кезеңдегі өсімдік жиілігі жапырақтар мен сағақтардың ұзаруына және қызылшаның сарғаюына әкеліп соғады, соның нәтижесінде өнім төмендейді. Бесінші қосарланған жапырақтар түзілгенше олар қос-қостаң ал соңынан бір-бірден пайда болады. Өсіп-даму кезеңінде өсімдіктерде 50-70 тіпті 90-100 жапыраққа дейін пайда болады, әрқайсысының тіршілігі 25-тен 70 күнге дейін созылады. Екінші жылы топыраққа көктемде отырғызылған тамырдан өсімді дегелеңі және кейінірек тұқым беретін гүлді бүршіктер дамып шығады. Тамыр жүйесі 2,5 м тереңдікке және 1,0-1,2 м-ге дейін жан-жағына тарайды

Қызылша-тұзға төзімді өсімдіктердің бірі, реакциясы РН-7-8 шамасындағы топырақтарда жақсы өседі. Қант қызылшасының сорттары мал азықтық қызылшаға қарағанда тұзға төзімдірек

Қазақстан Республикасында аудандастыруға жіберілген мал азықтық қызылша сорттары: Курос, Монро,Оброшинская желтая,Тимирязевская односеменная, Тимирязевская округлая.

Табиғи ылғалдану жағдайында қызылша ауыспалы егіс буынында орналастырылады: таза пар-қызылша, жүгері, көк балаусаға өсірілетін біржылдық шөптер-мал азықтық тамыр жемістілер. Тыңайтқыштар жоспарланған әнім дәрежесіне нормамен енгізіледі.

Мал азықтық тамыржемістілер және бақша дақылдары.Тамыржемістілер тобына жататын дақылдар және олардың ауыл шаруашылық малдарды азықтандырудағы маңызы.

Әдебиеттер тізімі

1.Можаев Н.И. , Серікпаев Н.А.Стыбаев Ғ.Ж.;т.б. азығын өндіру агрономия және ботаника негіздеріАлматы ,2011Мал

2.Можаев Н.И., Серікпаев Н.А., Стыбаев Ғ.Ж. Шалғын және жайылым шаруашылығы. Астана 2006.

1. 
   Жонышқаны мал азығына өсірудің технологиясы.
   
2. 
   Эспарцеттің мал азығына өсірудің технологиясы.
   
3. 
   Түйежонышқа. Мал азығыны өсіру агротехникалық ерекшеліктері.
   

Жоңышқаның химиялық құрамы өсіп-өну кезеңіне, өсіру жағдайларына, сортына, агротехника тәсілдеріне байланысты абсолют құрғақ затқа есептегенде протеин мөлшері бүрлену кезеңінде 24-тен 28 % дейің гүлденуде-18-21%, жеміс салу кезеңінде 15-17% болды. Өсімдікте қоректік заттар әркелкі тараған. Жапырақтарда белок мөлшері 30%-ға дейін жетеді, сабақтарда-13%, гүлдерде-27%. Жоңышқаның жапырағында протеин мен минералдық заттар сабағында қарағанда 2,5 есе көп, ал клетчатка 2-3 аз.

Топырақ-климат жағдайлары мен агротехникаға байланысты тамыр жүйесінің топыраққа тереңдеуі әр түрлі: орта есеппен суарылмайтын жағдайда тіршілігінің бірінші жылында 150-180 см, кейінгі жылдары -250-360 см, ал суармалы жағдайда тиісінше 100-150 ем және 180-200 см.

1. 
   Ылғалға қатаң талаптар қоятынын ескере отырып жақсы ылғалданған аудандарға, ағын сулары терең емес (2,0-2,5 м) ойпаңдау жерлерге, өзінен кейін мол пайдалыылғал қорын қалдыратын алғы дақылдан кейін орналастыру қажет.
   
2. 
   Жоңышқаның себілген жылы баяу өсетінің арамшөппен ластануға бейімділігін ескеріп, алғы дақылдарды,топырақ өңдеу, гербицидтер қолдану, егістікті күтіп-баптау т.б. шараларды қолдана отырып арамшөпке қарсы ерекше көңілді күреске аударған дұрыс.
   
3. 
   Жоңышқа-тұқымы саяз сіңірілетін дақыл екендігін еске алған жөн және тұқымның жоғары далалық өнгіштігін топырақтың беткі қабатында ылғал қоры мол болғанда ғана алуға болады, оның үстіне жаздың екінші жартысында жоңышқаның себілмегені шарт, өйткені бұл жағдайда оның егістігі қыстың суығына төтеп бере алмайды. Тіршілігінің бірінші жылындағы басты мәселелердің бірі жақсы егін көгін алу және оны арамшөптен қорғау болып табылады.
   
4. 
   Жоңышқаның бір орында 4-5 жыл өсірілетінін ескеріп,фосфор мен калийдің есептелген нормасын барлықжылдары алынатын өнімге сәйкестендіріп, топыраққанегізгі тыңайтқыш ретінде, ал азоттыңайтқышын үстеме қоректендіру жолымен енгізу қажет.
   
5. 
   Сабақ бітіктігі селдіреп қалған ескішақты жоңышқаны егістікте қалдырмаған дұрыс.
   
6. 
   Міндетгі түрде қоректік заттардың барынша сақталуын қамтамасыз ететін жинау технологиясы мен мал азығын сүрлеуді қарастыру керек.
   
7. 
   Жоңышқаны арамшөптен таза, ылғал қоры мол топырақтарда өсірген дұрыс. Шөпті-отамалы дақылдар ауыспалы егістерінде жоңышқаны-парлы ауыспалы егістерде-парға себілген бидайдан кейін орналастырады.
   

Мал азықтық құндылығы және жұғымдылығы жөнінен эспарцет жоңышқадан төмендеу, өйткені-оның сабағы дөрекі келеді.

Эспарцеттің тамыр жүйесі кіндік тамырлы, күшті дамығаң 3-6, тіпті 10 метрге дейін тереңге бойлайды, 50 см тереңдікке дейін бүйір тамыршаларын түзбейді, олардың барынша көп саны топырақтың 50-100 см қабатында пайда болады. Құмдақ эспарцеттің негізгі тамыры топырақтың жырту қабатында жіңішке тамыршалардың бірнеше қатарын құрайды.

Жемістері-жартылай шеңберлі жұмыртқа тәрізді-бұрыш формалы бұршақ, біртұқымды жарылмайтын торлы болып келеді. 1000 бұршақтың массасы құмдақ эспарцетте 11-15, Закавказдықта 14-22 г. Дақыл бұршақтарымен себіледі.

Біздің қатал қыс жағдайында қысқа кеткен өсімдіктердің 60% сақталады. Эспарцет өскеннен кейін көктемгі -12°-қа дейіі аязды көтереді, жоңышқаға қарағанда төменгі температураіа төзімді. Эспарцет-жаздық түрдегі өсімдік, себілген жылытұқым өнімін береді. Ұзақ күнді өсімдік. Эспарцеттің негізгітозаңдатқыштары-мәдени аралар.

Өсімдік тіршілігінің екінші-үшінші жылдарындағы эспарцеттің өсуден тұқымының пісуіне дейінгі вегетация кезеңінің ұзақтығы 80-90 күн. Жазғы ауа қуаңшылығынан жоңышқаға қарағанда ол жақсы құтылады, өйткені, 10-15 күн ерте гулдейді, гүлдену кезеңі қысқарақ (20-25 күн), тұқымы біркелкі піседі. Ақмола облысы жағдайында эспарцет маусымның басында гүлдейді, ал осы айдың соңында гүлдеп бітеді, шілденің 20-30-на қарай тұқымы піседі, шөптілікте 3-4 жыл сақталады.

Түйежоңышқа-айқас тозаңданатын бал әкелетін өсімдік, үй араларымен тозаңданады. Гүлдеуі мамырдың екінші-үшіншіон күндігінде басталады, қуаңшылық жылдары 12-20 кунге, ал жауынды-шашынды жылдары 30-35 күнге дейін созылады.

Түйежоңышқа тіршілігінің бірінші жылында оны шілде -тамыздың басында 15-20 см биіктікте, немесе қысқа кетер алдында (қыркүйектің екінші жартысында) әрбір 10-12 м сайын кеңдігі 20-30 см шабылмаған жолақ қалдыра отырып шабады. Мұның өзі қарды көбіректоқтатып өсімдіктердің қыстап шығуын қамтамасыз етеді.

Әдебиеттер тізімі

1.Можаев Н.И. , Серікпаев Н.А.Стыбаев Ғ.Ж.;т.б. азығын өндіру агрономия және ботаника негіздеріАлматы ,2011Мал

2.Можаев Н.И., Серікпаев Н.А., Стыбаев Ғ.Ж. Шалғын және жайылым шаруашылығы. Астана 2006.

1. 
   Себуге дейін және өсімдік тіршілігінің бірінші жылында арамшөпке қарсы күрес, ал бұл алғы дақыл мен себу мерзімін таңдап алуға байланысты.
   
2. 
   Барлық пайдалану кезеңінде алынатын өнімменшығарылатын қоректікзаттарды ескере отырып фосфор тыңайтқышынан негізгі тыңайтқыш ретінде, ал азот тыңайтқышымен жыл сайын үстеп қоректендіру қажет.
   
3. 
   Егістікгі ылғал қоры жеткілікті танаптарға орналастыру және себуге дейін ылғал жинау мен арамшөпке қарсы күресті белсенді жүргізген жөн.
   
4. 
   Пішен жинауды қысқа уақытта (10-12 күнде) масақтанукезеңінде жургізу шарт және мал азығын жинау мендайындаудың озық технологияларын қолданған дұрыс.
   

Әдебиеттер тізімі

1.Можаев Н.И. , Серікпаев Н.А.Стыбаев Ғ.Ж.;т.б. азығын өндіру агрономия және ботаника негіздеріАлматы ,2011Мал

2.Можаев Н.И., Серікпаев Н.А., Стыбаев Ғ.Ж. Шалғын және жайылым шаруашылығы. Астана 2006.

Пішеннің кебуіне шабылған массаны жаншу, дестелерді аударыстыру арқылы тездетуге болады.

Шөп шабуға КНФ-1,6, КОФ-2,15, КСГ-2,1, Ксп-2,1А, КРН-2,1М, КДП-1,6, КТП-6,0, КМБ-6, КПП-2; КПП-3 және СКП-10 машиналары пайдаланылады. Шөпті кептіру процесін жеделдететін тиімді әдістердің бірі-КПРН-3,0М, КПС-5Г, Славянка және Е-301 жаныштағыш шөп шабатын машиналармен шөптерді шапқанда бір мерзімде олар жанышталады. Шөптерді аударыстыруға және тырмалауға ГВК-6А, Г6К-6ГГПН-6 және ГП-14А тырнауыішары, жаңа ГВР-6; ГП-6 машиналарымен жаныштағыш-шөп машиналарына қосымша КПС-5Г десте жасағыштар қолданылады.

УВС-10М қондырғысын негізгі тораптарына шошақ асты канал, электр жүргізгішті желдеткіш және басқару пульті жатады. Шошақ-астық канал конус тәрізді үш секциялы конструкцияболып табылады. Жұмыс жағдайында каналдың ауа өткізетін артқы бөлігі көтеріңкі күйде болады, ал оны маяның астынан суарады, кептіру аяқталғаннан соң канал төмен түсіріледі.

Қомақты мал азығын акті өлшеу үшін анықтама кестелер немесе өрнектерді қолдануға болады:

Мұнда Е-ені; Ұ-ұзындығы, А-аспалы.

Ең жоғарғы температура +40-45°жоғары қабатта (20 см), ал ең аз температура +25° төменгі қабатта (150 см) байқалады. Мұның өзі орлардан жасалған қоймаларда пішендеменің ауамен қақтығысатын ауданы айтарлықтай көп болатындықтан олардың саңылаусыздығын қамтамасыз ету өте қиың соның нәтижесінде мал азығының шығыны да болмайтұрмайды.

Тығыздау мен массаның 0,8-1,0 м қалыңдықпен салынуқарқынын үдеткенде температура +37^о-танаспайды, ал күніне 0,4 м қалыңдықта және одан да аз салынса, массаның температурасы 45-50°-қа дейін көтеріледі. Оның үстіне массаның қызуы +32°-тан +51°-қа дейін жеткенде қанттың мөлшері 30%-ға азаяды. Олар көпке дейін массамен толтырылмаса, онда қызу +50-70°-қа дейін жетуі мүмкін.

Шөп саңын қолдан құрғату үшін жоғары температуралы (0,65 Р, АВМ-1,5, АВМ 3,0 және СБ-1,5) АВМ типті кептіргіштерді қолданады.

1. 
   Зыков Ю.Д., Копытин И.П. Мал азығын өндіру (оқу құралы), Алматы, 1994
   

3.Можаев Н.И., Серікпаев Н.А., Стыбаев Ғ.Ж. Шалғын және жайылым шаруашылығы. Астана 2006.

1.Агротехника ерекшеліктері. Арнаулы тұқымдық алқаптарда тұқым өсіргенде негізіне, тұқымның жоғары өнімін алуына мүмкіндік жасайтын келесі технология элементтерін белгілей отырып көпшілік мақұлдаған шөптерді мал азығына өсіру технологиясын қолданған жөн.

1. 
   Ылғалмен жақсы қамтамасыз етілген участкелерде орналастыру.
   
2. 
   Ең жақсы арамшөптерден таза алғы дақылдардан кейінең жақсысы тыңайтқыш енгізілген сүр танаптан кейінорналастыру.
   
3. 
   Бұршақ тұқымдас шөптерді тозаңдатқыш жәндіктердіңұялары орналасатын жерлерді ескере отырып-орманмаңайына және т.б. жерлерге орналастыру.
   

11.Жинау мерзімін және бастыру технологиясын сақтау, бұршақ тұқымдастарды бөлектеп жинау-жоңышқаны 70-75% бұршаққаптары қоңырланғанда, эспарцетте 50-60% қоңырланғанда, түйе жоңышқада 15-20%. Астық тұқымдастарды көбінесе тікелей балауыздана пісу кезеңінде жинайды.

Алдын-ала тазалау үшін жоғары және ортаңғы елеуіштердің дөңгелектесікті түрлерін орнатқан дұрыс, өйткені олар ірі қоспаларын ұстап қалып, барлық тұқымдар мен ұсақ қоспаларды өткізіп жіберуге тиіс. Төменгі жағына дөңгелек немесе тесікті ұзынша тесікті елеуіштерді қояды, олар арқылы арамшөптіңұсақтұқымы еленіп шығады.

Әдебиеттер тізімі

1.Можаев Н.И. , Серікпаев Н.А.Стыбаев Ғ.Ж.;т.б. азығын өндіру агрономия және ботаника негіздеріАлматы ,2011Мал

2.Можаев Н.И., Серікпаев Н.А., Стыбаев Ғ.Ж. Шалғын және жайылым шаруашылығы. Астана 2006.

Өсімдіктердің химиялық құрамына көбінесе органикалық және минералдық тыңайтқыштар әсер етеді. Шетел мен біздің еліміздіңғалымдарының көпжылдық зерттеулершщ көрсетуі бойынша аса көп мөлшерде енгізілген азот тыңайтқыштары шөптердің өнім деңгейін арттыруымен қатар өсімдіктердің кұрамындағы протеин мен басқа қоректік заттар мөлшерін көбейтеді.

Біржылдық әр түрлі сұрыптарының қоректілігі, бағалығы бірдей емес. Мысалы: малазықтық қызылшаның ақ түрлі сұрыптарына қарағанда сары түрлерінде құрғақ зат пен дәрумен мөлшері көбірек. Күнбағыстың Гигант 549 сортында протеин мөлшері 11,6% құрғақ затқа айналдырғанда, ал Саратовский гигант сортында 10,5%.

Жем-шөпті қоректілігі бойынша бағалау және олардың қорытылуы.

Пайдалы мал азығы тек қана тиісті химиялық құрамымен емес, әр түрлі малдар түріне жоғары дәрежеде сіңімді болу керек. Қазақстанның табиғи малазықтық жерлерде өсетін және себілген шөптерден жасалған жем-шөптің химиялық құрамының және қорытылу коэффициентінің орташа мәліметтері 8-кестеде келтірілген.

Малдардың жем-шөпті қорытуы орташа есеппен 60-70% болады, яғни 30-40% жем-шөпті малдар пайдаланбайды және олар транзитпен көңге кетеді. Жем-шөптің қорытылуы өсімдіктің өсу-даму кезеңіне қарай өзгереді және ең жоғары көрсеткіш түптену кезеңіне келеді, ал түтіктенуден шығу (бүрлену) кезеңінен өткен соң, өсімдіктердің сабақтары қатаяды да желінуі нашарлайды, себебі пластикалық заттардың ағуы тамыр жүйесімен тұқымға ауысады, өсімдіктерде, көбінесе, жасұнық құралады.

Ақуыз және азотсыз экстрактивті заттар өсімдіктің түптену кезеңінде ең жоғары мөлшерге 70-90%, май мен жасұнық 60-70%о жетіп, кейінгі вегетация кезеңдерінде түптену кезеңіменсалыстырғанда гүлдену кезеңінде 10-15%, жеміс байлануында 15-20% және кеуіп қалуында 30-40 %-ке төмендейді.

Қорытылу процесінде аминқышқылдары, қанттар және еритін Минералды тұздар қан мен асқазанға түсіп, мал денесінің жаңа жасушалар мен ұлпа құруына және өнімді өндіруіне жұмсалады. Бұл қоректік заттар мал азығының қорытылу бөлігін ағзамен пайдаланбаған заттарға жатады.

Қоректік заттардың қоректілігі пайызбен көрсетіледі. Мал азығының қоректілік коэффициенті желінген жем-шөптің қорытылған заттар қатынасымен көрсетілген пайыз мөлшері.

Жем-шөптің қоректілігі мынадай факторларға байланысты:

Мал түрі. Әр түрлі малдар түрінің ас қорыту жүйесі бірдей емес, сондықтан оларда бір түрлі мал азығының бойға таралуы әр түрлі. Күйіс қайырушы малдар (ірі қара малдар мен қойлар) құнарсыз жасұнықпен бай жем-шөпті жылқылар мен шошқаларға қарағанда жақсы қорытады.

Малдың жасы. Жас малдардың ас қорыту жүйесі әлі де жеткілікті дамымағандықтан, құнарсыз жем-шөпті көп мөлшерде және жақсы жей алмайды. Тістері мүжіліп қалған ірі қара малдар құнарсыз жем-шөпті нашар жейді.

Мал-азықтық рацион көлемі. Рацион - әр түрлі жем-шөпті

өнімділігіне, тірі салмағына және малдың физиологиялық күйіне сәйкес
жасап күнделікті беру.

Жем-шөпті көп мөлшерде беру ас қорыту жүйесіне артық салмақ түсіретіндіктен, мал азығы біршама нашар қорытылады.

Мал азықтық рационның құрамы. Егер жем-шөпте жасұнық көп болса, онда оның қоректік заттарының қоректілігі төмендейді. Жем-шөптегі органикалық қышқылдар, ас қорыту сөлінің бөлінуін күшейтеді және ас қорытуды жақсартады, сондықтан құрамында сүрлем, малазықтық тамыржемістілер, көк балауса және ашытқы мал азығы бар рациондар ең көп қоректілік коэффициентімен ерекшеленеді.

Мал азығының кұрамында протеин мөлшері жеткіліксіз немесе артық болған жағдайда ағза басқа қоректік заттарды қолдануын төмендетеді.

Мал азығындағы протеин мөлшері протеин қатысуымен бақылануы және ол протеиннің бір бөлігіне қанша қорытылған көмірсулар мен майлар келуін көрсетуі тиіс. Жем-шөптің қорытылуы әдеттегідей жүреді, протеиннің бір бөлігіне азотсыз экстрактивті заттарының 6-8 бөлігі келеді.

Мал азықтандыру тәжірибесінде протеин қатынасын: 1:6 азырақтар, 6:8 әдетті, 8:12 кең деп атайды. Протеин қатынасын қорытылған қоректік заттардың мөлшерін біле отырып есептеуге болады. Мысалы, сұлыда 2% жасұнық, 44,8% азотсыз экстрактивті заттар, 7,2% протеин және 4% май болады. Соңғы көрсеткішті 2,25 коэффициентіне көбейтеді, себебі майдың калориясы көмірсулармен салыстырғанда екі есе жоғары.

Сонымен қатар қоректік мал азықты азықтандыруға дайындау дәрежесіне байланысты. Мысалы, пісірілген картопты шикі картопқа қарағанда шошқалар жақсы қорытады, дәл осылай шөп ұнын да пішенге қарағанда жақсы қорытады.

Тақырып: Мал азықтары және оларды бағалау әдістемесі.

Мал азығының жіктеуі.

Шырынды мал азығы (көк балауса және жасыл балауса мал азығы, сүрлем, тамыржемістілер).

Ірі қара мал азығы (пішең сабаң пішендеме).

Ірі қара мал азығы (пішең сабаң пішендеме).

Құрама жем азығы (астық, құрама жем және т.б.).

Өсімдік шаруашылығы және мал шаруашылығы өнімдерінің қалдықтары (кебек, күнжара, сүйекұны және т.б.).

Малдар рационында маңызды орын (98%-ға дейін) мал азығын егістікте және шалғындықта, сонымен қатар өсімдік шаруашылығында өндіруде өсімдіктен жасалған мап азықтарына келеді. Өсімдіктен жасалған мал азығының тобы өте кең. Оларға кек балауса (шөп), шырынды (тамыр-жемістілер, түйнек жемістер, сүрлем), ірі азық (сабаң пішең топаң бұтақтан жасалған мал азығы) және құрама жем азығы (астық, бүршақ тұқымдастардың және майлы дақылдардың дәні), тағам өндірісінің қалдықтары жатады.

Далалы пішен мал азықтық құндылығы жағынан әртүрлі еркекшөп, селеу, бетеге, жауқияқ, шисабақ сияқты өсімдіктерден құралады, олар жақсы сапалы мал азығын береді Тың даланың сортаң топырақтарының пішені көп түрлі-жусан және басқа, иісі аңқыған және ащы өсімдіктерден болады. Бұл пішенді негізінен қойлар мен түйелерге береді. Сауынды малдарға оны беруге болмайды, өйткені сүт және сүт өнімдеріне ащы иісі ауысады.