М. З. Изотов философия ғылымдарының докторы, доцент
Әлемнің рухани-адамгершілік тәжірибесі
жүктеу/скачать 3,01 Mb. Pdf көрінісі
|
Қазақтардың рухани әлемі әл-Фарабиден Абайға дейін
| 3 Әлемнің рухани-адамгершілік тәжірибесі:
қазақ хандығы кезеңінің қалыптасуы (X V –X VIII ғғ.) 123 Деректерге қарағанда, біздің дәуірімізге дейінгі бірінші мың- жылдықта өмір сүрген сақтар мен ғұндардың мәдениеті жоғары деңгейге жетіп, темір қорытып, қару-жарақ, сауыт-сайман жасау ісінде таңқаларлық дүниелер келтірді. Олардың төл жазуы, әдеби тілі болды. Десек те, сақ, ғұн тайпаларының ең асыл қазыналары болып саналатын рухани байлығы – ауыз әдебиеті толық күйінде емес, қысқа-қысқа үзінділері ғана сақталған. Олардың өзі аңызға айналған тарихи тұлғалар шеңберінде өрбиді. Сақтар мәдениетті басқа жұрттардан үйреніп қана қоймай, өздері де өзгелерге айтарлықтай өнеге көрсетеді. Сақ заманының мәдениеті, тарихы, аңыз-әфсаналары, наным-сенімдері, әскери құрылымы жөнінде жазылған С.И. Руденконың еңбегі көп жайды аңғартады [6, 177 б]. Сақ мәдениетінен нәр алған софист Леонтийдің қызы, импера- тор Екінші Фиодосийдің жұбайы, грек жазушысы Элия Евдокия естелігінде былай деп жазады: «Мен Скифиядан құстың тілін жору- ды, дыбыстан нышан тануды білдім, бұған қоса жан-жануарлардың шұбырынды ізінен сыр тартуды үйрендім, болашақты болжайтын абыздардың ұлы сарынын, ағаш төсек пен құз-қияның теңселгенін, әлде қашан көз жұмған адамдардың моланы күңіренткен үнін, киіз үй сықырлауығының сықырын, адамдардың құйқылжыта шырқаған құдірет әндерін, тұла бойыңды кернеп тасқындаған сезімді көкірегіме қонақтатып келдім» [7]. Көне түркі тайпаларының арғы аталары болып саналатын ғұндардың жырлары, ерлік дастандары, аңыз-әфсаналары әдебие- тіміздің ежелгі мұралары болып саналады. Өкінішке орай, сақ дә- уірінен кейін тарих сахнасына келген ғұндардың әдебиеті біздерге толықтай келіп жетпеді. Бүгінгі күнге жеткен қысқа-қысқа үзінділер аз да болса сол заманның рухани байлығынан сыр шертеді. Ғұндар туралы деректер қытай жылнамаларында көптеп жа- зылған. Қытай тарихшыларының көшбасшысы Сыма Цяннан ба- стап Бань-Гу, Фай Е атты авторлар Орта Азияда Мекен еткен ғұндар, үйсіндер, қаңлылар және басқа да түркі тайпалары жөнінде дерек- тер келтіреді. Осы аталған қытай жылнамашыларының еңбектерін орыс тіліне аударған Н.Я. Бичуриннің еңбегі орасан [5, 40 б]. Қытай мен ежелгі түркі тайпаларының ара қатынасынан мол мәлімет беретін бұл аудармадан аздап болса да көне ғұндардың ауыз әдебиеті үлгілерін кездестіруге болады. Ғұндар жөнінде біраз еңбек жа- зып, олардың тарихнамасына зор үлес қосқан Н.А. Аристов, В.В. Бартольд, Л. Гумилев, К. Акишев, С. Аманжолов, А. Аманжо- лов, Ә. Марғұлан, Н. Келімбетов, С. Өтенияз сынды ғалымдардың |