Мақалалар Абайдың «Қара сөздері» — оның ақындық мұраларына қосылған бағалы қазына

1. 
   Сараңдықпен, арамдықпен əйтеуір мал тапсам, «мал тапқан ердің жазығы жоқ дейтұғын» талап.
   
2. 
   «Ер атанамын, біреу қажеке атанамын, біреу молдеке, біреу білгіш, қу, сұм атанамын» деп сол харекетте, «осыным бірсыпыра елеу азық болар» деген талаппен жүргендер де бар.
   

3. 
   Енді бір талап бар — ол қазақтың тамырын ұстап-ұстап қарап, «мынаны алып келіп берсе, қымбат алғандай екен, осы күнде мына бір істің біраз пұлы бар екен» деп қазақтың бетінен оқып, ізденген талап». Мұның бəрі кітаптың бетінен оқып іздеген талап емес.
   

Мейлі əкесі Құнанбай қажының ықпалына ұшырасын, мейлі дін оқытқан молдалардың əсерін қабылдасын, Абай Ислам дініне құрмет ете білген əрі өзі де «Жаратушы бір Аллаһтың» барлығына жүрегімен табынып келген. Қырық бесінші сөзінде оның: «Құдай табарака уатағаланың барлығының үлкен дəлелі — неше мың жылдан бері əркім əр түрлі сөйлесе де, бəрі де бір үлкен Құдай бар деп келгендігі, уа һəм неше мың түрлі діннің бəрі де ғаделет, махаббат Құдайға лайықты дегендігі» — деуі мен оны «Алланың өзі де рас, сөзі де рас» өлеңінде :

деуінің өзі осы ойымыздың шындығына көз жеткізеді. Бұл ғана емес, ақын отыз шақты өлеңінде Алланы ауызға алады.

Сонымен, бір жағынан, қарасаңыз, Абай дінге табынды. Енді бір қырынан қарасаңыз — діннің ғылым екенін ортаға қойып, өз мəнінде түсіну қажеттігін айтты. Сөйтіп, Абай дінді түсінді, оған құрмет етті. Ғылымды маңдай алды орынға қойды. Адамдар арасындағы алуан қайшылықтың қатпарына үңілді. Жат құбылысты сын тезіне алды. Осы арқылы Абайша дін тануды қалыптастырды.

Абайдың «Біраз сөз қазақтың түбі қайдан шыққаны туралы» атты мақаласы

Бұл шығарма — Хакім Абайдың тарихи танымының өресі мен өрісін танытатын қазақ халқының түп негізінен деректер беретін зерттеу. Жанрлық жағынан алып қарағанда тарихи очерк, арнайы зерттеу, мақала деуге болады. Абай бұл еңбегін жазғанда оның қолында халқымыздың түп негізінің шығу шежіресіне жол сілтейтін орыс, қытай, араб, парсы тілдерінде жазылған əдебиеттер болған. Сондықтан да ол өзі сөз еткен мəселе төңірегінде ой тарқатқанда, əдеттегідей, «мен бұл жөнінде бұдан басқаны естімедім» демейді, «көрмедім» дейді.

Ғұлама ғалымның осы мақаласы — халқымыздың тарихын ғылыми жолға салу бағытында жасалған алғашқы қадамдардың бірі. Сондықтан да оның төл тарихымыз үшін алар орны ерекше. Мұндағы Абай айтқан ойлар мен тұжырымдардың ғылымдық құндылығымен бірге саяси-əлеуметтік мəні де зор [4; 171–172].

Халқымыздың шығу тегі жөніндегі бұл туындысында ақын кеңірек тоқтап, молырақ орын беретіні арабтардың басқыншылық жорықтары, олардың Орта Азия  мен  Шығыс  Түркістанды жаулап алып, жергілікті халықтарды ислам дініне күштеп кіргізуі, олардың ежелден қалыптасқан салт-дəстүрін, əдет-ғұрпын зорлықпен бұзып, өздерінің салт-дəстүрін, əдет-ғұрпын ендіруі секілді мəселелер. Орта Азия халықтарының өмірінде шешуші рөл атқарған осынау мəселелер жайлы тарихи дəлдікпен шындық негізде түйінді ой айту үшін ақынның жазба деректерге сүйенгені анық.

Осы тарихи очеркінде: «Сол уақыттарда арабтан бұл Орта Азияға дін исламды үйретушілер көп əскермен келіп, халықты жаңа дінге қаратып жүргендерінде Құтайба атты кісі Қашқарға шейін келіп, халықты исламға көндіргенде, бұлар да мұсылман болдық депті» [2; 229], — деп, араб елінің жаулаушылық саясатын жүзеге асырушылардың бірі əскери қолбасшы Құтайба дегеннің есімін нақты айтуының өзі Абайдың бүкіл Орта Азияны мұсылмандандыру кезеңінің тарихын жақсы білетіндігін анық аңғартады.

Абайдың «Қара сөздеріне» зиялы қауым мен зертеушілердің назар аударуы

Жинақтап айтқанда, Хакім Абайдың «Қара сөздері» поэзиялық туындыларынан өзіндік өзгешелігі бар, өмір тағылымы мен тəлімдік қырлары басым еңбектер қатарына жатады. Оның көпке ортақ ұнамды тұстары əркез-ақ зиялы қауым мен зерттеушілер назарын аударғаны белгілі:

• 
  кезінде Алаш көсемі Əлихан Бөкейхан Абай əлемінің қыр-сырына еркін енген;
  
• 
  атақты жазушылар М. Əуезов пен Ж. Аймауытұлы «Абайдың өмірі һəм қызметі» атты мақалада кемеңгер ақын мұраты мен мирасына, абайтанудың өзекті мəселелеріне ден қойған;
  
• 
  белгілі ғалым-тілші Р. Сыздықованың Абайдың «Қара сөздеріне» қатысты көзқарас-ұстанымы берік, оқып-бағалауы мəнді, танып-талдауы нəрлі;
  
• 
  академик С. Қасқабасов қазақ руханиятындағы Абай дəстүрі назар аударарлық деңгейде болғанын жіті танып, байыпты бағалаған;
  
• 
  зерттеуші Р. Тұрысбек «Абайдың мұраты» атты құнды мақаласында: «Тұтастай алғанда, Абайдың «Қара сөздері» ондағы кеңінен айтылып, терең қозғалған мəселелер — «ел мінезінен» өзге: адам əлемі, қоғам, өмір, тұрмыс-тіршілік түйткілдері, даңқ пен даңқпырт, жалқаулық пен талапсыздық, салғырттық пен немқұрайдылық, жамандық пен зұлымдық, «дүние рақаты», ағартушылық һəм адамгершілік мұраттары, ақыл-парасат, білім-ғылым, тарих пен тағдыр, дəстүр мен дін, əдет-дағды, жан-жүрек, мінез-құлық, намыс пен сенім, сыр мен сипат, тəлім-тəрбие т.б. болып табылады» [7], — деп қорытындылаған.
  

1. 
   Өсиет-ғақлияға Абайдың адамгершілік, мораль, мінез-құлық туралы мысал жөнімен келетін өсиет мазмұнды эссе ретіндегі сөздері жəне діни ғибрат ретінде жазған біраз дидактикалары жатады. Олар: «Он үшінші», «Жиырмасыншы», «Жиырма сегізінші», «Отыз сегізінші» сөздері деуге болады.
   
2. 
   Тастих, немесе философиялық трактат. Бұған Абайдың философиялық ойларын, дүниеге көзқарастарын білдіретін ғылыми пікірлер айтқан эсселері жатады. Мысалы, «Жетінші сөз», «Он жетінші сөз», «Қырық үшінші сөз», «Қырық бесінші сөз».
   

3. 
   Бұдан басқа «Жиырма жетініші сөзі» мен «Отыз сегізінші сөзі» де трактат үлгісіне ұқсайды. Бірақ олар терең ойлылығы жағынан жақын болса да, түрі жағынан біраз алшағырақ. Соңдықтан бұл сөздерді өсиет ретіндегі диалог-кеңес сөз үлгісіне жатқызған жөн.
   
4. 
   Нақыл тұспал сөз (афоризм). Қара сөздердің ішінде «Отыз жетінші сөзде» афоризмдер көп. Олар əр жерде шашылып жатыр, өлеңінде де, қара сөздерінде де, əркімнің еске алған сөздерінде де кездеседі. Оларды өз алдына тізсе, мол дүние болып шығады.
   
5. 
   Əңгіме, кеңес ретіндегі диалог, монологтарында Абай кейде екі адамды не адам мүшелерін сөйлестіріп, кеңестіреді. Кейде өзі əңгіме-дүкен құрып, тыңдаушысымен не өзімен-өзі кеңесіп отырады. Біреуге сұрау қойып, жауап күтеді, не өзі екінші кісінің рөлінде толғанады. Жауабы өзінен- өзі белгілі сұрақтар қояды. Мысалы: «Төртінші», «Бесінші», «Сегізінші», «Тоғызыншы», «Оныншы», «Он екінші», «Он алтыншы», «Он тоғызыншы», «Жиырма бесінші», «Жиырма жетінші», «Отыз бірінші», «Отыз екінші», «Қырқыншы» сөздері.
   

6. 
   Публицистикалары: «Бірінші», «Екінші», «Үшінші», «Он төртінші», «Жиырма төртінші», «Жиырма алтыншы», «Жиырма тоғызыншы», «Отыз үшінші», «Отыз тоғызыншы», «Қырық бірінші», «Қырық екінші» сөздер жəне «Біраз сөз қазақтың қайдан шыққаны туралы» мақаласы.
   

7. 
   Абай қазақтың болыс, билерін, байларын келеке етті, елдегі қырсыздық, еңбексіздік, надандық, тағы басқа жағымсыз істерді сынай сөйлеп, «Алтыншы», «Он бірінші», «Он төртінші». «Жиырма екінші», «Жиырма тоғызыншы», «Қырық бірінші» сөздерінде публицистиканың сын- сатира, эссе, очерк, мақала, памфлет жанрларын əдебиетке əкелді. Памфлетте ирониялы күлкінің, сатираның элементтері басым болады. Памфлет адамшылыққа жат  қылықтарды  мұқату, халықты оған қарсы қою, жақсылыққа шақыру мақсатын көздейтін публицистика. Əсіресе «Алтыншы», «Он бірінші», «Жиырма екінші», «Қырық бірінші» сөздері памфлетке ұқсайды.
   

8. 
   Абайдың «Он бесінші», «Он жетінші», «Он сегізінші», «Жиырма үшінші», «Жиырма алтыншы», «Жиырма жетінші», «Отызыншы», «Отыз бесінші», «Отыз алтыншы», «Қырық төртінші» сөздерінің көркемдік сипаты басым; əсіресе мінезсіз адамдардың (кербез, мақтаншақ) бейнесін суреттеуі əдемі шыққан. Аталған əңгімелердің бір тобы көркем дидактика, шешен толғаныс туындылары. Олар кей тұста өткір мысқылмен де қабысады. Кейбіреулері таза диалогты əңгіме. Енді біразы автордың терең толғаныстары, монологы, ақыл айтып, кеңес жасау, толғана сөйлеу ретіндегі монолог. Бəрі де сюжетсіз, белгілі бір ойды ғана білдірерлік шебер, шешен туындылар.