СӨЗДЕРДІҢ ҚАНША ӘРІПТЕН ТҮЗІЛІП, ҚҰРАЛАТЫНДЫҒЫ ЖӨНІНДЕ

ЕСІМДЕРДЕГІ ҮСТЕМЕ ӘРІПТЕР (ҚОСЫМША) ЖӨНІНДЕ

Созып оқу белгісі болған mad — мад», яки жұмсартып оқу белгісі болған lin — лин» есімдердегі үстеме әріптер болып саналады. Мысалы, «қап.дорба» мағынасындағы «tarar (тағар)»; тамызық, жағар мағынасындағы «* жаұаг (жавар)» сөздеріндегі «І - әлібі» созып айту белгісі; «Қорғалған жер» деген мәндегі «когығ (корығ)», «таза, пәк» деген мағынаны білдіретін «jy1 арығ () » сөздеріндегі ы, и» әрпі мен «анық, қанық» деген мағыналарды білдіретін (анық)» және «куә» деген мағынаны білдіретін tanuK (танүк)» сөздеріндегі «) Ғу» әрпі жұмсартып оқуды білдіреді. Есімдердегі тағы бір үстеме таңба — «> -у; ұ» әрпі. Мысалы, «жібек, торқа» деген мағынаны білдіретін «Шұқи»; «ұшқалақ, қор» деген мағынаны білдіретін «(құрғұ)» сөздеріндегі Ғу» әрпі іспетті.

ЕТІСТІКТЕРДЕН ҮСТЕМЕ (ҚОСЫМША) ӘРІПТЕР ЖӘНЕ ЕТІСТІКТЕРДІҢ ТҮЗІЛУІ ЖӨНІНДЕ

Етістіктер екі әріпті, үш әріпті, төрт әріпті, бес әріпті, алты әріпті болады. Етістіктерге кейіннен он әріп қосылған: Әліп, ә, - т.Бұл әріптердің әрбірі етістіктерге бір мағына үстеу үшін қызмет етеді.

«Қызғанды» деген мағынаны білдіретін «tepzedi (тепзеді)» сөзі, «сортаң жер» мәніндегі «tepiz (тепіз)» сөзіне «әліб» қосылып жасалған. «Қобыз тартты» деген мағынаны білдіретін Kobzadbi (қобзады)» сөзі «Kobuz (қобұз)» сөзіне «әліб» қосылып жасалған.
Бұл әріп сабақтас етістік жасауға қызмет етеді. «Арпа, бидай секілді нәрселерді тазалады» деген мағынаны білдіретін «tarar arbittbi (тарығ арытты)» дегендегі «arbittbi (арытты)» сөзіндегі «с, - т» әрпі секілді. Kuruttbl (тон құрытты) — тонды құртты» түріндегі сөзіндегі «с, - т» да сондай. «Т» әрпі қосылғанға дейін бұл сөздер «arbidbi (арыды)», (құрыды)» тәрізді болатын.
Етістіктің сабақтас түрін жасау үшін көп жағдайда «р» әрпі «с, - т» әрпіне қосылады. Мәселен, «кетті» мағынасындағы bardbi (барды) — кетті» етістігінің barturdbi (бар тұрды) — барғызды, келтірді» секілді және keldi — келді» етістігінің keltyrdi (кел түрді) — келтірді» секілді өтпелі шаққа айналғаны тәрізді. Бұл әріп етістікке қосылып арыз - тілек, істі істемек мағынасын білдіреді. Мысалы, «suv iuisedi (сұв ішседі) — су ішкісі келді»; «у аш jesedi (аш иеседі) — ас жегісі келді» дегендер сияқты.
Бұл әріп етістікке қосылып, арабшадағы «mufaolo (мүфаәлә)» бабындағы секілді іс-әрекеттің екі кісі тарапынан атқарылатынын көрсетеді.
Мысалы: urdbi (ұрды) — ұрды» етістігінен (ұрүшты) — ұрысты» етістігі, turdbi (тұрды) — тұрды» етістігінен turumtbi (тұрұшты) — тұрысты» етістігі жасалғаны тәрізді.
«уі — ш» әрпі етістіктерге қосылып келгенде, жәрдемдесу, қосылу, екі адамның арасындағы катысу мағынасындағы реңдерді жеткізеді.
Бұл жөнінде өз реті келгенде айтамыз.
Бұл әріп етістікке қосылып, жеңілгендік яғни қорланғандық мәнін білдіреді де арабшадағыдай (сипаттау түрінде қолданылатын сөздер — А. Е.) орнына қолданылады:
Сондай - ақ, көбінесе, «J - қ» әрпі с» әрпімен ілесе қосылып келеді: «S «м - у» (ер арсыкды) — ер алданды»; «.s (ер соисыкды) — адамның малы ұрланды».
Ұяң яки жіңішке дыбысталатын, яки түбірінде «j к» әрпі бар сөздерде «j к» әрпінің орнына «j к» қолданылады: «қашғип er jetsikti (кашғұн ер иетсікті) — қашқын адамға (қуып) жетті»; «ol er bilsikti (ол ер білсікті) — ол адам білінді (ол адамның өзі, және жасырған нәрселері білінді)».
Бұл әріп ырықсыз етіс жасауға қызмет етеді. Мысалы, «оқ attbi (ep оқ атты) — адам оқ атты» деген түрдегі «attbi — атты» етістігінен жасалған оқ atbildbi (оқ атылды) — оқ атылды» деген тәрізді. ак boz toKbidbi — боз тоқыды»деген үлгідегі «toKbidbi — тоқыды»етістігінен туындаған «bоz toKbildbi — боз тоқылды» деген секілді.
О (N - H)
Бұл әріп етістікке қосылып, істеушінің бір істі (бірінші жақтан) басқалар араласпай тұрып өзі орындағандығын аңғартады.
Бұл қосымша есімдерге қосылып, етістік жасайды. Мысалы: «(бег кұшлады) — бек құс аулады» деген секілді. Бұл жағдайдағы « \ Л құс» сөзі есім болып, әуелде етістікке ұқсас түрленбес еді, «ла» қосымшасының ықпалымен етістікке айналып, құдды басқа етістіктей түрлент өзгерді.

жүктеу/скачать 94,7 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: