МахмұТ ҚАШҒари «диуани лұҒат-ит-түРК»
ЕТІСТІКТЕРДЕН ЖАСАЛҒАН ЕСІМДЕР ЖАЙЫНДА
жүктеу/скачать 94,7 Kb.
|
М.Қашқари
ЕТІСТІКТЕРДЕН ЖАСАЛҒАН ЕСІМДЕР ЖАЙЫНДАЕсімдер екі түрлі: бірі түпкілікті (түбір) есім, екіншісі жасанды есім. Етістіктен жасалатын есімдер етістіктің соңына он екі әріптің бірін қосу жолымен жасалады. « Қылыш, Оқ»дегенге ұқсас есімдер түбір есімдер. Бұл сипатты есімдер басқа сөздерден жасалмаған. Жасанды есімдер өзге сөздерден жасалады. Ондай есімдердің бағзылары тілде қолданылып, естіліп жүрсе, енді біреулері айқын естілмейді, кәдеге жаратылып, қолданылмайды. Мен сол есімдердің қолданылатындарын жаздым, қолданылмайтын дарын тастадым.Әйткенмен,мен бір төмендегідей жол таптым, ереже (қағида) бойынша, бұлдыр иә мен тастап кеткен сөздерді осы жолмен салыстырып анықтап алуға болады. Етістіктен жасалған есімдер төмендегі он екі әріптің бірінің қосылуымен түзіледі. Ол әріптер: әлібі; с - т; ш; қатаң қ мен к аралығындағы жұмсақ дыбысталатын дыбыстарынан тұрады. «Қашқын» деген мағынадағы « qanut: қачут» сөзі: қачды» сөзіне қосылып барып шыққан. «Киім-кешек» мәнін білдіретін « ^ jJ-ke3yt (кедзүт)» сөзі де «киді» мағынасындағы ke3ti (кедзті)» етістігіне « о – Т - t» дыбысы қосылып жасалған. «Күлді көмеш пісірілген нан» мағынасындағы «көтеч (көмеш)» деген сөз, к^л яки күлге ұқсасатын нәрсеге бірдеңені көмгенді білдіретін «kemdi (көмді)» етістігіне «ч» қосылу арқылы жасалған. «sevin (себінш) — сүйініш» сөзі де сол секілді, Таныс адам мағынасында қолданылатын біліш - біліс» сөзі«bildi (білді)» етістігіне -ш» әрпі қосылып туындаған. «Ұрыс», «соғыс», «қақтығыс» мағынасында қолданылатын (үрүш)», (токүш)» сөздері «(ұрды)» « ғ» әрпінің үш түрлі күйі бар: I. — етістіктерге қосылып, оларды есімдерге айналдырады: «Таза, пәк» деген мағынадағы «(арығ)» сөзі пән (арынды нән) — арылған (тазарған) нәрсе» сөзінен жасалған) Бір нәрсенің құрғақтығын білдіретін «(күрүғ)» сөзі «Kurbidbi (құрыды)- кұрады» деген сөзден жасалған. II. — түбір есімдерге қосылып, оларды жер аттарына, мекен есімдеріне айналдырады: «Жайлау» мағынасындағы jajlar (иаилағ)» сөзі «жаз» мағынасындағы « jaj (иай)» сөзінің соңына «ғ» әрпі қосылып жасалған. Сондай-ақ, қыстау, қыстайтын жер мағынасын білдіретін «(қышлағ)» сөзі, сөзінің соңына ғ» әрпі тіркеліп жасалған. Яғни, бұл сөздер ғ» әрпі арқылы жер аттарына айналып тұр. III. — етістіктерге әуелі «ғ» кейін «) у, ұ» (демек — ғу) қосылып құрал-сайман аттарын құрайды. Бұл түрік тілдерінің бәріне тән қағида. Осы жолмен етістіктер есімге айналып, құрал-жабдықтардың атын білдіреді. Енді «ғ» мен г» әріптерінің қолданылатын орны жөніне келсек, қатаң сөздерде «ғ» қолданылады да, жұмсақ жіңішке үнді сөздерде «г» қолданылады. Бірқатар түрік сөздерінің соңында «ғ» мен «г» әріптерінің қосылып келуі, арабша етістіктердің алдында келіп, құрал-сайман аттарын білдіретін «м» әрпінің қолданылуына ұқсас. «Орақ» мағынасындағы «шөп орды» мағынасындағы етістігінің алдына «м» қосылу арқылы жасалған. «Елек» мағынасындағы сөзі «еледі» деген мағынадағы етістігінің алдына «м» қосылып жасалған. «Сыпырғы», «ысырғы» мағынасындағы « ГА",г' , » сөзі де «сыпырды», «ысырды» мағынасындағы «"j » етістігінің алдына «м» қосылып жасалған. Оғыздар «ғ» яки «г» әріптерінің орнына әлібі,«у, ұ» орнына тура сол мәнді «и» «с» мен и» әріптерінің қосылысынан болған«- сы// -сі» -ні қолданады. «Ағаш кесетін нәрсе» дегенді Заман, мекен есімдері мен сол ережелер бойынша түзіледі. Хакасия түріктері мен басқа түріктер, оғыз түрікмендері мен басқалар арасында және сол мағыналық айырма бар. Бұл өзгермейтін бір өлшем. Құда қаласа, бұлар өз орындарында көрсетіледі. «Тарақ» мәніндегі (тарғақ)» деген сөз sam taradbi (шаш тарады)» деген үлгідегі «\S тарады» сөзіне әрпі қосылып жасалған. «Орақ» мәніндегі «оңғақ (орғақ)» деген сөз де сондай болып, ot ordbi (от орды)» деген түрдегі сөздегі орды» етістігінен шыққан. «Кесілген нәрсенің бөлігі» дегенді білдіретін «kesek пен (кесек нең)» тіркесінде келген « kesek» сөзі kesdi (кесті)» етістігіне қосылып жасалған. «Жамылғы» мағынасындағы « УІТ ешүк ()» сөзі «бүркенді, жамылды» деген мағынадағы «(еді)» сөзінен жасалған.) «Кепкен, жарық жер» деген мағынадағы (пышғыл иер)» дегендегі «J» пышғыл» сөзі пышылды» сөзіне қосылып жасалған. «Ала — тарғыл» реңін білдіретін «(тарғыл)» деген сөзде сондай. Бұл сөз тарылды» етістігінен жасалып, бір нәрсенің екінші бір нәрсемен, ақтың қарамен араласып келуін білдіреді. «Жайма, төсеніш» мағынасын білдіретін Jazbim (иазым)» сөзі «жазды, жайды» мағынасындағы «ja3tbi (иадзты)» сөзіне «м» У әрпін қосу арқылы жасалған. Бір тілім қауын»деген мағынаны білдіретін bir шырыш қағип (бір пышым қағүн)» тіркесіндегі «пышым» сөзі «кесті,пішті» мағынасындағы «пышты» сөзіне «с - м» қосылып жасалған. «Сел» деген мағынаны білдіретін «ақып (ақын)» (су ақты)» деген түрдегі «ақды» етістігіне «О - н» әрпін қосып жасалған. «Үйінді топырақ» деген мәнді білдіретін «toprак (иығын топырақ)» түріндегі (иығын)» сөзі toprак jbirdbi (топрак иығды)» дегендегі (иығды)» сөзіне -н» әрпі қосылып жасалған. Бұл әріп қосылып жасалатын сөздерде, біріккен сөздерде келеді, жалғыз күйде сирек ұшырайды. «Қан алдыратын аспап» қандауыр дегенді білдіретін « sorfu (сорғұ)» сөзі «хайуанның сүтін ему, яки қанын сору» мағынасындағы « жүктеу/скачать 94,7 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|