Макарон салған ет сорпасы

Құрамы: 1 кг қой еті, 2 пияз, 2—3 сәбіз, 2 помидор, 3—4 түйір картоп, 1 кесе макарон, 1 ас қасъқ аскөк, дәмдеуіштер мен тұз татымына қарай.

Қой еті сүйегінен сылынбай, әрбір кесегі 50—100 грамнан келетіндей етіп кесіледі. Сүйегі шағын балтамен шабылады. Сөйтіп жақсылап салқын сумен жуылып, қазанға салынады да үстіне ұсақтап туралған пияз, қабығы аршылған сәбіз қосылып, қайнатылады. Бір қайнаған соң көбігі алынады. Содан кейін қабығы аршылып, ұсақтап туралған картоп, бірнеше бөлікке бөлінген помидор салынып, одан әрі қайнатылады. Пісуіне 25 минут қалғанда макарон, ал 15 минут қалғанда дәмдеуіштер салынып, тұздалады.

Дастарқанға қоярда сапар кесеге не шүңғыл тарелкаға құйылып, бетіне көк себіледі.

дай туғызьш, құлындауын жеңілдетеді. Жеңіл салмақты тұқымның биелеріне жазғы айларда, жайылым оты жіетіспеген жағдайда оларды жаңа шабылған көк балаусамен қосымша азықтандырған жөн.

100—105 г протеин болуы тиіс.

Жоғарыдағы норма жұмыс істемейтін биелерге арналған, егер мұндай биелерді жеңіл және орташа жұмысқа пайдалантан жағ-дайда, немесе биөнің буаздығы 6—7 айға толғанда, нормасы 30 процент арттырылады. Биелер көктем, жаз, күз айларында негізінен жайылымда бағылады, ал қыста жақсы пішен, сұлы, кебек және күнжара беріледі. Балғын азықтардан рационға 'сәбіз, қызылша қосылады. Бұлардың рационында минералдың заттары мен витамині мол азықтар болғаны жөн, ол 'биенің денсаулығына және құлынының өсуінө әсер етеді.

Сауын биелерін азықтандыру. Сауын биелеріне азық беруді нормалау — олардың салмағына, тәулігіне сауылған сүтіне, неше рет құлындағанына, қоңына және жасына қарай есептеледі.

Биелердің құлындағаннан кейінгі айлардары орташа сүттілігі. 10—12 литрге дейін жетеді. Ал сүттілерінен 15—25 литрге дейін сүт шығады. Бір маусымда әр биеден 1500—2000 литрден 2500— 3000 литрге дейін сүт сауып, шипалы сусын — қымыз дайындауға болады. Сауын биелерін құлындағаннан кейінгі айларда олар-

Құрамы: 1 кг ет, 2 сэбіз, 1 кесе капуста, 2 пияз, 2—3 помидор, жарты кесе сүзбе (қатық, қаймақ, кілегей), бір ас қасық аскөк, дәмдеуіштер мен туа татымына қарай.

Бұл тағамды бұрын асқан еттің сорпасына дайындауға болады. Ол үшін осы мақсатқа арналған капуста мен сәбіз туралып, қайнап жатқан сорпаға салынады да 25-30 минут қайнатылады. Пісуіне 15 минут қалғанда сақиналап туралған помидор, дәмдеуіштер салынып, тұздалады.

Дастарқанға әкелерде шұңғыл ыдысқа құйылып, қаймақ немесе кілегей қатылады. Тіпті сүзбе немесе қатық қатуға да болады. Бетіне ұсақтап туралган аскөк себіледі.

Бұл тағамның құрамын картоппен, сарымсақпен байытуға да болады.

Асқабақ салған ет сорпасы

Құрамы: 1 кг ет, 2—3 сәбіз, 600—800 г асқабақ, 2 пияз, 2—3 помидор, 2 кесе ұн, 1 асқасық аскөк, тұз бен дәмдеуіштер татымына қарай.

дың сүттілігін арттыра түсетіндей есеппен азықтандыру керек .Бұл үшін алғашқы айда азық нормасын нақты қажетінен 20%

Қабығы аршылған асқабақ, сәбіз, жуылған помидор төртбұрыштап кесіледі де, сорпаға салынып, бұқтырылады немесө етпен қоса асылады

Осы өнімдер қайнап жатқанда қамыр иленеді. Ол күлшелерге бөлінөді де, қалыңдыгы 2—3 мм етіп оқтаумен жазылады. Содан соң 6x6 см мөлшерде кесіледі де тұзды суға салынып, пісіріледі.

Дастарқанға әкелерде сапар кесеге әуелі сол піскен наны, содан соң піскен еті, асқабақ, сәбіз салынып, үстіне сорпа құйылады да, бетіне көк себіледі.

Құрамы: 1 кг ет, 1 кесе куріш, 1 жумыртца, 1 кесе асбурша^, 2 сэбіз, 3 пияз, 2 помидор, 1 ас цасьщ аскөк, туз, бурыш татымы мен дэміне }}арай.

Вұл тагамды әзірлеу сорпа, содан соң бұршагы ет дайындау секілді екі процестен тұрады.

Сорпа еті сылынган сүйекке пияз, сәбіз, асбұршақ және помидор қоса отырып қайнатылады.

Бүршағы ет дайындау үшін әлгі сүйектен сылынған ет ұсақталады

146

көбейтеді. Егөр бұл жағдайда биенің қоңдылығы жақсы болып, сүті көбеймесе, онда азықты нақты сауылған сүтіне қарай береді. Сауылып жүрген буаз биенің азық нормасын суалтпастан екі ай бұрын 5—10% көбейтеді.

Сауын биенің денсаулығын сақтау және оларды пайдалану мерзімін ұзарту үшін олардың қоректік заттармен қамтамасызды-ғын бақылайды. Биенің тәуліктік сүтіне және әрбір 100 кг сал-мағына қарай тәулігіне: 10 г кальций, 5 г фосфор, 20 г каротин керек. Азықтық сапасы мен жалпы азықтандыру дәрежесі жақсы болса протеиндік қоректік нормасын 10—15 процентке кемітуге болады.

Сауын биелерін жабық қорада жыл бойы ұстағанда қысқы маусымда олардың рациондарында пішен мен ндамге қоса 5— 10 кг қызылша мен сәбіз, 5—8 кг картоп, 10—20 кг жақсы сүрлем беріледі.

Алғашқы айларда құлын тек енесінің сүтімен қоректенеді. Сондықтан енесінен бөлініп жетім қалған құлындарға сиыр сүті беріледі. Сиыр сүтінің майлылығы бие сүтінен екі есе артық, бе-логы де көбірек, бірақ сүт қанты кем. Сиыр сүтінің химиялық құрамы мен қасиетін бие сүтіне жақындату үшін 1 литрдің үшінші бөлігі сумен толтырыльш, оған 30 г қант қосылады. Осындай қосынды сүтті жылыгып қүлынға береді. Бұл сүтті құлынга бі-рінші үш күнде тәулігіне 12 рет емізіп, бірінші жұмада 10 рет,

(еттартқышқа тартуға да болады). Осы фаршқа шала пісірілген күріш, тұз, дәмдеуіштер және жұмыртқа қосылады. Сөйтіп, әбден араластырылады да жақсылап домалақталады. Олар сорпаға пісуіне 15-20 минут қалғанда салынады.

Дастарқанға әкелерде шұңғыл ыдысқа құйылып, бетіне ұсақтап туралған көк себіледі.

Бұршағы ет дайындалатын фаршқа күріш салмай, оған ұсақтап туралған пияз, не картоп қосуға да болады.

“Қазір-әзір” сорпасы

Құрамы: 500 г жумсақ ет, 2 ас қасық тоқ май, 2—3 пияз, 2 помидор, 4—5 түйір картоп, 2—3 сәбіз, 1 ас қасық аскөк, тұз бен бұрыш татымы мен дәміне қарай.

Атауынан-ақ көрініп тұрғандай, бұл сорпа асығыста дайындалатын тағам. Бұл сорпаны тез арада пісіру үшін ет қысқа әрі жіңішке етіп кесіледі. Бұрын асқан еттің сорпасына салынып, үстіне төртбұрыштап туралган ұсақ картоп, сәбіз, помидор және өте үсақтап кесілген аскөк қосылып ңай-Іштылады. Түздалып, бұрышталады.

Дайын болған сорпаның үстіне болек ыдысқа шала қуырылган пияз

147

екінші-үшінші жұмада —7 рет, төртінші-оныншы жұмада — 4 рет ' және оныншы-он алтыншы жұмада 3 ретке жеткізіледі. Алғашқы күндері құлынға қосынды сүтті аздап беріп, екінші жұманың аяғында тәулігіне 12—15 литрге жеткізуге болады.

Құлынның дұрыс өсіп-жетілуін оның қосқан салмағынан біледі. Түқымы ұсақ құлындар тәулігіне 0.8 кг, ал тұқымы ірі төл 1,5—1,6 кг салмақ қосып отырады. Алты айға толған құлынның салмағы ірі жылқы салмағының тең жартысына, ал жасқа толғанда —1/3 бөлігіне жетеді, бұл кездерде жылқының төлі тәулігіне 0,4—0,6 кг салмақ қосады.

Құлынды үнемі далаға шырарып серуендету қажет. Көктемде не жаздың бас кезінде туған құлындар жақсы өсіп-жетіледі. Өйткені бұл кезде биелер жақсы жайылып, сүті мол болады. Құлын енесін ең кемі 5—6 ай емеді, одан көп емсе де пайдалы. Енесінен тым ерте айырған да дұрыс емес, өйткені мұндай құлындар жемге ерте үйренбесе жүдеп, өсуі тежеліп қалады. Ал 7—8 айлық құлын әлденіп алған соң енесінен айырғанда азбайды. Тоғыз айлық құлынға кебек пен жармаланған сұлыны тең араластырып берген жөн. Енесінен айырғанда асыл тұқымды құлындарға алғашқы күндері тәулігіне 4—5 кг жақсы пішен, 3—4 кг жармаланған сұлы, 0,5 кг кебек, 3—5 кг сәбіз және 15—20 кг тұз беруге болады.

Енесінен айырған құлындарды тәулігіне үш рет азықтандырады; ең алдымен суарады, содан кейін ірі азық, балғын азық, ең ақырында жем береді. Жазда ж:айылым шөбіне қоса жем берген дұрыс.

сол қуырылған майымен қоса құйылады. Сөйтіп шұңғыл ыдыстарға құйылып, дастарқанға әкелінеді.

Түшпара салған ет сорпасы

Құрамы: 1 кг ет, 2 кесе ұн, 1 жумыртқа, 4 пияз, 2 сэбіз, 2 помидор, 1 ас қасық ұсақталған петрушка, тұз бен бұрыш татымы мен дәміне қарай.

Еті сылынып алынған сүйекке сәбіз, помидор, қосып қайнатылады да, тұздалып, бұрышталады. Ал түшпара жасау екі процестен тұрады. Ол — қамыр және фарш дайындау. Қамыр илеу үшін еленген ұнға су қосылып, жұмыртқа жарылып құйылады да тұздалады. Сөйтіп, жақсылап иленіп, 30-40 минут үстіне табақ төңкеріліп қойылады. Фарш дайындау үшін ет ұсақталады нө болмаса еттартқышқа тартылады. Тұздалып, бұрышталады, ұсақтап туралған пияз қосылады да әбдөн араластырылады. Содан соң қа-мыр күлшө-күлшеге бөлініп, оқтаумен жұқалап жайылады да шағын бөліктөрге (стаканның кенересімен де бөлуге болады) бөлініп, сол бөліктердің ортасына фарш салынады. Сөйтіп жан-жағы бүгіліп, түшпара жасалады. Дайындалған түшпара тұзды суға салынып, пісіріледі. Содан кейін сапар кеселерге бөліп салынып, үстіне сорпа құйылады да, бөтіне ұсақталған көк себіледі. Үстіне сүзбе, қатық, немесе қаймақ құюға да болады.

148

Қымыз ашытатын дербес шаруашылық иелерінің құлынды ене сүтін алмастыратын азықтармен азықтандыруы қажет.

Бие сүтін алмастыратын құрама жемге өсімдік, жануар тектес азықтар енеді. Негізінен өсімдік азықтарының ішіндегі ма-ңыздылары астық тұқымдастар мен бұршақ тұқымдастар болып табылады. Қолданылатын дәнді дақылдардың әбден пісуі шарт.

БИЕНІҢ БУАЗДЫҚ КЕЗЕҢІ ЖӘНЕ ҚҰЛЫНДАУЫ

Буаз билерді күтіп-бағуды, азықтандыруды, пайдалануды дұрыс ұйымдастыру үшін шағылысқа түскен (тебінде өсірілетіндерден басқа) биенің буаздығын тексеру қажет. Бұл жұмыс мал дәрігерлік және зоотехникалық, қызметкерлерге жүктеледі. Тексеру тамыз-қазан айларының аралығында жүргізіледі. Әрбір буаз биеңің иесінө қорғау куәлігі тапсырылады.

Шағылыстырылғаннан кейінгі алгашқы айда биенің сыртқы түріне қарап ,оның буаздығын анықтау мүмкін емес. Бүл кезеңдегі буаздықтың шартты белгісі — биенің тоқтауы.

Егер бие соңғы рет айғыр артылғанан кейін 30—40 күн бойы 'күйлемесе оның буаз болғаны,

Күні кешеге дейін биенің буаздығы буаздық кезеңінің екінші жартысында анықталып келді. Оның үстіне бие буаздыры не оның сыртқы түріне қарау, не қол сұгу арқылы төлді сипап көру, 'немесе төлдің аш бүйірде қозғалу жағдайында көз жеткізу жолымен анықталды. Бұл уақытта буаз малдың мынандай сыртқы •белгілері негізге алынған: 1) азыкқа деген зауқы өте жақсы; 2)

Макарон салган тауың сорпасы

Құрамы: шағындау 1 тауық немесе 2 балапан, 2 сәбіз, 2 пияз, 1 кесе макарон, 1 ас қасық усақтап туралған петрушка, тұз татымына қарай.

Тауықтың ішек-қарны алынып тасталады, бас-аяғы кесіледі. Жақсы-лап жуылады. Кастрюльге салынып, үстіне салңын су қүйылады да отқа қойылады. Ңайнау барысында сәбіз, пияз, көк салыиыц, түздалады. Тауық-тың піоуіне 15 минут қалганда қайнап жатқан сорпага макарон салынады,: Ол піскөн соң тауык, пен сәбіз сүзіліп алынады. Сөйтіп, ол екеуі дастар-қанга бөлек ыдысқа салынып әкелінеді. Ал сорпа макоронымен қоса кеселөрге құйылып, бетіне петрушка себіледі.

149

тыныс алуы өте жиі; 3) жүрек жұмысы ауыр, азаздап, бірақ жиі-жиі зәр және нәжіс шығарады; 4) зәрінде белок көбейеді; 5) кейде жүні түседі; 6) тұяғы кішірейеді (әсіресе жеткілікті азықтан-

•дырмаған жағдайда); 7) құйымшағы мен белі төмен түседі; 8) бие аса сақтықпен жүріп-тұрады, терлегіш, шаршағыш келеді; 9) іші, артқы аяқтары іседі; 10) қарны тьш үлкейіп, салбырай

түседі.

Қазіргі кезде биенің буаздығын ерте бастан айыру әдістері жасалып, қалыптасқан. Енді осы әдістердің мән-мазмұнына тоқталайық.

Құрамы: 1 килограмм помидор, 2—3 пияз, 2 картоп, 1 түйір қызыл бұрыш, 500 г сүйек, 1 ас қасық әшкөк, тұз татымына қарай.

Негізгі еті сылынып алынған сүйектер кастрюльгө салынып, үстіне салқын су құйылады да, отты басыңқырап қойып, 2 сағаттай қайнатылады. Сонан кейін сүйегі алынып тасталып, сорпасы сүзіледі де, қайтадан отқа қойылады. Тұздалып, бұрышталады, ұсақтап туралған пияз қосылады.

150

рі бойынша буаздығының 75 күндігінен, ал қаны бойынша буаз-дығының 42—80-ші күндері анықтаған дұрыс.

Профессор Б. М. Заводовский бие буаздығын анықтайтын жаңа тәсіл ойлап тапты. Ол бие қанын балапандарға енгізді. Егер қаны алынған бие буаз болса, әлгі балапанның айдары жылдам өсе бастайды. Оны өлшеп те, көзбен байқауға да болады.

2. Бие буаздығын қынап жағындысы бойынша анықтау. Биө буаздығын тышқан арқылы анықтауға еңбек көп жұмасалады, оның үстіне кемінде 5—6 тәулік керек. Ал қынап жағындысы бойынша тезақ анықтауға болды. Оған 42 күн де, тіпті 30 күн де қажет емес, әрі кеткенде 7—10 күнде-ақ биенің буаз, буаз емес екенін ажырата аласыз. Бұл әдіс мынандай жайттарға негізделген. Қысыр биенің қынап жағындысы сұйық, күңгіртеу, ал буаз биенің қынап жағындысы қою, күңгірт және жылымшы келеді. •Оның үстіне буаз биенің жағындысын микроскоппен қараса, онда жағындыдан ерекше клеткалар мен кілегейлі көпіршіктер көруге болады. Бұл әдістің бар кемшілігі егер аңдамаса қынаптан жағынды алу кезінде биенің түсік тастауына себепші болуыңыз мүмкін. Сондай-ақ тексеру кезінде қателесу проценті де едәуір болады.

3. Бие буаздығын тік ішеке қол сұгу арқылы төлді сипап білу жолымен анықтау. Көптеген зерттеулердің; иәтижесіне сүйенсек, ең сенімді әдіс осы. Бұл әдіспен буаздық бие тоқтаған соң '25—35 күннен кейін анықталады. Қол сұғу арқылы анықтау қарапайым да оңай. Тек сіз өтініп жасаган фельдшер мевг санитар аздап да-йындалса жетіп жатыр. Ол мына жағайларға негізделген: ұрық-танған аналық клетканың жатыр айрығының біріне барып жабы-сатыны баршаға мәлім. Осыған орай жатыр айрығы бие тоқтаған соң 25—35 күннен кейін қалыңдап (0,4—0,6 сантиметрден 1,5— 2,5 сантиметрге дейін), ені ұлғаяды (3—4 сантиметрден 4—5 сан-

Көкөніс салған тауық сорпасы

Құрамы: 1 тауық, 4 сәбіз, 2 пияз, 4—5 түйір картоп, 1—2 болгар бурышы, 1 ас қасық аскөк, тұз бен бұрыш татымы мен дэміне қарай.

Мұның дайындалу технологиясының кеспе салынған тауық сорпасынан айырмашылығы жоқ деуге болады. Мұнда тек кеспенің орнына көкөністер, яғни туралған сәбіз, картоп болгар бұрышы салынады. Сорпа дайын болған соң бұрышталып, бетіне көк себіледі де дастарқанға әкелінеді.

Салқын сумен жуылған сүйек суық суы бар кастрюльгө салынады да, отты басыңқырап қойып, екі сағат қайнатылады. Содан кейін сорпа сүзіледі. Үстіне ұсақтап туралған ет, ірілеу етіп туралған сәбіз, картоп, шалғам, пияз және помидор, қызыл бұрыш секілді көкөністер салынып тұздалады да, одан әрі пісіріледі.

Дастарқанға әкелерде сорпа құйылып, ет пен көкөніс бөлек ыдысқа салынады.

151

тиметрге дейін). Сонымен бірге аналық клетка жабыспаған, яғни ұрық байланбаған жатыр айрыгы жалпаіқ таспа тәрізді болады, 'ал үрьщ, байланганы білеуленіи жатады. Буаз биенің жатыр айрығы қысыр биенің жатырымен салыстырғанда төмен түседі. Жатырдың, сондай-ақ көлемі ұлғайып, ұрық байланған айрығы қалыңдай береді. Бір қызығы, буаз биенің жатырын сипағанда қысыр биенің жатырындай жиырылмайды.

Бие буаздығын анықтау былай жүргізіледі. Ең әуелі тік ішек нәжістен әбден тазартылады. Содан соң тексеруші кісі әбден жуылып, тырнағы алынған қолына вазелин жағады да тік ішекке 'сұғады. Қолды әрірек яғни тік ішектің жұқарған тұсына дейін сұққан дүрыс. Қол сұгудың да өзіндік ерекшелігі бар. Мәселен, оны аса сақтықпен, саусақтарды бірінің үстіне бірі келетіндей біріктіріп, алақанды төмен қаратып енгізу керек. Төртінші бел омыртқаның сол жақ, шапқа қарама-қарсы тұсынан және қасаға сүйектің алдыңғы жағынан сол жақ аналық безді оңай тауып алуға болады. Одан кейін аналың безді алақанға ыңғайлап келтіріп альш, саусақ ұштарымен оның көлемі, формасы, серпімділігі анықталады. Содан соң жатыр айрығын, жатырдың өзін, екінші айрықты және екінші аналық безді анықтауға көшуге болады. Бие буаздығын анықтаудың бұл тәсілінде түсік тастайды-ау деп қауіптенудің ешқандай қажеті жоқ. Өйткені көптеген жылқы өсірушілер осы әдісті біраздан бері қолданып келеді. Бірақ, түсік тастаған жағдай әлі кезіккен жоқ.

БУАЗ БИЕНІ КҮТІП БАРУ

Буаз биені күтіп-бағудың ең жақсы әдісі — оны жайылымда ұстау. Сондықтан да мүмкіндік туысымен дереу өріске шығару

Жуылып, тазартылған помидордың сабағынан үзілген тұсы деңгелетіп кесіледі де, қабығы аршылып, туралған картоппен бірге сорпаға салынады. Сөйтіп, отты басыңқырап қойып 25—30 минут пісіріледі. Содан кейін помидорды іріктеп сүзіп алып, қабығы сыдырылады да астына ыдыс ұстап тұрып үгіледі. Алынған сөлі кастрюльдегі сорпаға құйылады.

Дастарқанға әкелерде кеселерге құйылып, бетіне көк себіледі.

Көкөніс салған ет сорпасы

Құрамы: 500 г шалғам, 2 сэбіз, 2 картоп, 2 пияз, 2 помидор, 1 түйір қызыл бұрыш, 300 г сүйек, 300 г ет, тұз татымына қарай.

керек. Бірақ маусым ерекшеліктеріне немесе басқа да жағдайларға байланысты оларды үнемі өрісте ұстау мүмкін емес.

Буаз биеге арналған қора қысыр биелер мен ақта аттарға ар-налған қораға қарағанда кең болуға тиіс. Ат қораның едені тегіс болуы қажет. Өйткені еден сәл еңкіс болғанның өзінде биенің қы-набы шығып кетеді. Қоралар мен бие байланатын орынның әр-уақытта таза, жарық, еденінің құрғақ, сабаннан төсеніші болуға тиіс. Буаз биені үнемі тазартьш отырған жөн. Оны ауыр жұмыстан босату керек.

Ең бастысы — малды түсік тастаудан сақтап, іштегі төлдің қалыпты өсуін қамтамасыз ету.

Бие әр түрлі жағдайларға байланысты түсік тастайды. Соның ішінде инфекциялық ауру оалдарынан түсік тастау ең қауіптісі. Оның басты себебі — жылқы қылауының бациллдері.

Егер ешқандай шара қолданылмаса жұқпалы түсік тастау мал арасына тез тарап, басқа кісілердің малына да зиян 'келтіреді. Оларға қарсы күрес жүргізу үшін бәрінен бұрын, жұқпалы түсік тастау ма, жоқ па, соны анықтап алу керек. Оны түскен түсікті сырттай қарап анықтау мүмкін емес. Түсіктің жұқпалы не жұқпалы емес екендігін тек лабораториялық әдіспен ғана анықтай аламыз. Ол үшін түсік түскен бойда төлді және оның жұқа қабығын шелекке немесе сұйық ақпайтын жәшікке салып, мал дәрігері келгенше сақтау қажет. Бірақ төлдің қанын, тағы басқа сұйықты арбаға, оған төсеген сабанға, ат айдаушының киіміне жұқтырмау жағын қарастыру керек. Түсік тастаған биені дереу басқа малдан оқшаулаған дұрыс. Ал ол тұрган қораны түсіктің себебін анықтауды күтіп жатпастан, қиына, жеген азығының қалдығына сөндірілген әк ерітіндісін (бір шелек суға 1 кг әк) немесе карбоя, креолин ерітіндісін құю қажет. Содан соң атқора мен ауланы бүлдірмей, аса сақтықпен сыртқа шығарьш жағып жіберу керек.

Құрамьі; 2 шалғам, 2 сәбіз, 2 пияз, 1 кесе күріш, 3—4 тал аскөк, тұз беп бұрыш татымы мен дәміне қарай.

Шалғам мен сәбіздің қабығы аршылып, жуылады. Үшбұрышталып туралады. Пияз сақиналап кесіледі. Бәрі кастрюльге салынып, үстіне суық су құйылады да, отты басыңқырап қойып, 35-40 минут қайнатылады. Содан соң күрмегінен тазартылып жуылған күріш салып, әбден пісіріледі. Тұздалып, бұрышталады.

Дастарқанға қоярда сапар кесеге құйылады, бетіне көк себіледі. Ал кішкентай кесеге құйылған айран бөлек әкелінеді.

Бұл тағамның адамның тәбеті нашарлағанда — тәбет ашатын, _суық тиіп ауырғанда терлететін, сондай-ақ майлы тағамды көп ішкен күннің ертеңіне тамақ басатын қасиеті бар.

153

Қи, саңылтыр тиеп шығарған арба да әлгі ерітінділермен мұқият жуылады. Ат қораның бүкіл қабырғасы, оттың, күтіп, бағуға қол-'данылған әбзелдер мен құралдар зарарсыздапдырылады, Егер бие жайылымда түсік тастаса, дереу өріс ауыстырылып, ескі өріс әк, креолин немесе карбол ерітіндісімен өңделеді.

Түсік тастау себебі анықталғанша түсік тастаған биені басқа малдан оқшау ұстай тұрган дұрыс. Егер сізде екі бие болса. әр-бір биенің шелегі, щеткасы мен ат тарағы бөлек болуға тиіс. Ат қораның кіре берісіне аяқ киім тазалайтын жәшік қойған жөн. Сондай-ақ қораға жақын жерде дезинфекцияға арналған ерітінділері бар жылжымалы жәшік болуға тиіс. Үй иесі немесе сол үйдің басқа мүшелері де қорадан шығарда аяқ-киімдерін, құрал-жабдықтарын осы ерітінділермен дезинфекциялап тұруы керек. Бие қоралардағы жұмысқа қатысы жоқ бөгде адамдардың оған кіруіне рұқсат етілмейді. Айына бір рет бие қора дезинфекцияланьш тұрады. Жаздыкүні биелер жайылымға шыққанда лай құйылып жасалынған еден алынып, қайтадан лайланады да үстіне әк құйылады. Пішен мен сабан биелерге тек оттыққа қана оалынып беріледі. Оларды еденге тастауға болмайды. Осындай шаралардың нәтижесінде, сондай-ақ жақсы азықтандырудың арақасында түсік тастау секілді үлкен зияннан құтылуға болады.

Инфекциялық түсік тастаудан басқа биелердің көгерген азық жеуден, мұз қатқан, қырау тұрған шөп жеуден, суық қар суын ішкеннен, суық тиюден (әсіресе жауын-шашынды күндері, салқын желді күндері), улы шөпті өріске жайылудан, улы қоспалар араласқан жем және пішен жегеннен, іш жүргізгіш дәрілерді көп қолданудан, көп қан кетуден, ауыр жұмыстан, жарақаттан, дене ыстығының тым көтерілуінен, тоқтаған биені басқа айғырдың бұзуынан да іш тастауы мүмкін. Сондықтан да бие күтімінде осы жайттарды естен шығаруға болмайды.

Тұздық тағамға әр, нәр, сондай-ақ қышңыл дәмі мен хош иіс береді. Соған орай тағамды қанша жақсы дайындағанмен тұздықсыз сәні де, мэні де болмайды. Өйткені тұздық тағамдардың дәмділік қасиетін арттырумен қатар, тәбетіңді ашады. Оның үстіне астың жақсы сіңуіне мүмкіндік жасайды.

Құрамы: сұйық тұздық үшін —2 кесе сүт, 1 ас қасық бидай ұны, 1 ас қасьқ сары май, тұз татымына қарай, қоймалжың тұздық үшін —2 кесе сүт, 2 ас қасық бидай ұны, 2 ас қасық сары май, тұз татымына қарай, қою тұздық үшін 2 кесе сүг, 2,5 ас қасық бидай ұны, 2,5 ас қасық сары май, тұз татымына қарай.

Бұл тұздықты сұйық, қоймалжың, қою етіп дайындауға болады. Олардың құрамы жағынан ғана айырмашылығы болмаса, дайындау

154

Буаз бие тұрган өжіре таза, жарық болуға тиіс. Оның үстіне ешқандай бөгде шу болмауы керек. Көң күнделікті жиналады, төсеніш те күн сайын ауыстырылады. Биелерді ұрьш-соғуға, суық жерге жатқызуға болмайдыі.

Буаз бие сапалы, жеңіл қорытылатын азықпен азықтандыры-лады. Буаздығының соңғы айында азықтандырғанда бірден ағыл-тегіл ірі азық берілмейді. Оның есесіне аз-аздан, жиі-жиі азық-тандырып отырған жөн. Өсіп келе жатқан іштегі төл қарынның біраз бөлігін алып жатады да, ас қорыту органдарын қысып, жеген мол ірі азықты қорытуға кедергі жасайды. Сондай-ақ биеге ірі азықты мол бергенде азыққа лықа толған асқазан мен ішектер де ең алдымен төлді қысады. Сөйтіп буаз мал іш тастайды.

Сонымен бірге азықты да дұрыс таңдай білу керек. Өйткені кейбір азық ішті кептіріп, түсік тастауға себепші болады. Әсіресе, буаз биелерге бұршақ тұқымдастар пішені зиян келтіреді. Бірақ солай екен деп оны рационнан мүлде алып тастау — үлкен қате. Себебі ол белок пен минералды заттарға бай. Сондықтан оны асқа сақтықпен беріп отыру керек. Оны құлындауға 2—

3 апта қалғанда рационнан альш тастауға болады.

Жылқы құрғақ азықпен азықтандырылатын қысқы маусымда олардың рационына өядірілген (көктеген) дән енгізген жен. Ол малдың витаминге және жеңіл қорытылатын қоректік заттарға деген қажетін жақсы өтейді. Соңдай-ақ оны жүйелі түрде беріп тұру малдың өсуіне, іш тастауын болдырмауға мүмкіндік жасайды. Ол, сонымен бірге құлынның жақсы өсіп-жетілуіне, айғыр шәуетінің құралуына үлкен әсер етеді. Әсіресе бие буаздығы-

технологиясы бірдей.

Ұн сары майға әбден сарғыш тартқанша қуырылып, үстіне ыстық сүт құйылады да, жақсылап езіледі. Содан соң бәсөң отқа қойылады да, үздіксіз бұлғай отырып, 7-8 минут бүлкілдетіп қайнатылады. Аздап түздалады.

Сұйық тұздық көкөністен, жармалардан дайындалған тағамға, қой-малжың тұздық балық пен ет тағамдарға, қою тұздық фаршталған тағамдарға пайдаланылады.

Құрамы: 2 кесе қаймақ, 1 ас қасық ұн, 1 ас қасық сары май, тұз бен бұрыш татымына қарай.

Ұн сары майға шала қуырылады. Үстіне қаймақ құйылып, араластырылады. Ұн ірімтіктеліп қалмас үшін езгілей отырып, бұлғанады. Тұздалып, бұрышталады. Содан соң отқа қойылады да, үздіксіз араластырыла отырьш, 5-6 минут қайнатылады. Суымай тұрып сүзіледі.

Бұл түздық көкөніске, ет, балық тағамдарына, ыстық басытқыларға құйылады.

ның соңғы айларында (5—6-шы айларда) аса сақтық қажет. Асыл тұқымды биелерді ең тәуірі буаздығының екенші жартысында жұмыстан мүлде босатқан дұрыс. Өйткені кездейсоқ жағдайдың кез-келгенінің төлді жазым етуі мумкін.

Сонымен бірге буаз бие ауыр жұмысқа жегілмеу керек. Буаз биенің жеке өжіреде бағылуы керек. Ал олар тұратын қораның таза, қалың төсенішті болғаны жөн. Өжіре температурасының қыстыкүні кемінде 7—8 градус болғаны дұрыс.

ҚҰЛЫНДАТУ

Биенің буаздығы орта есеппен 11 айға созылады. Сөйтіп биылғы жылдың наурыз айында тоқтаған бие келесі жылдың ақпан айында, ал осы жылдың көкек айында тоқтаған бие келесі жылдың наурыз айында құлындайды. Биенің құлындау мерзімін анықтауға қолайлы болу үшін құлындаудың таблица, календарын келтіре кетелік (157-бетте).

Биенің қолда ұстау кезінде бірнеше кең өжіре дайындалады. Құлындауға 10—15 күн қалғанда буаз биелер осы өжірелерге кіргізіледі.

Ондай өжіресі бар кісілер арнайы төлдеу қора жайын бөлмесе де болады. Бірнеше үй біріккен жалпы ат 'қораларда құлынды биелерді, буаз биелерді, қысыр биелер мен ақталарды бірге ұстау буаз биелерге жасалатын күтімді қиындатады. Төлдету бөллгесін жабдықтаудың ешқандай қиындығы жоқ және оған шығатын шы-ғын да анау айтқан көп емес.

Буаз биелер құлындар кезде күні-түні қырағы болмаса болмайды. Биелердің көбісінің түнде немесе таң сәріде құлындайтынын ешуақытта естен шығаруға болмайды. Төлдету бөлмесінде су

Ақ тұздық

Құрамы: 2 кесе балык сорпасы, 2 ас қасық ұсақтап кесілген петрушка немесе аскөк, жарты пияз, 1 ас қасық ұн, 1 шай қасық сары май.

Көң де шұңғыл табадағы ұн шала қуырыла бергенде үстінө ас қасық-пен сорпа құйылып, жақсылап араластырылады. Егер ұн ірімтіктеле, не түйіршіктеле берсе мұқият бұлғанып, өзгіленеді. Егер ұн қуырылып жатқан оттың қызуы 50-60 градус болса, ол түйіршіктелмейді.

Содан соң осы массаның үстіне шала қуырылған көкөніс, көк салынып, жарты сағаттай тағы қайнатылады. Қайнату үстінде әлсін-әлсін көбігі алынады. Сондай-ақ түбін күйдіріп алмау керек. Тұздық қоймалжыңдалған кезде лавр жапырағы салынады. Тұздалып, бұрышталады. Оттан түсірердө аздап сары май салуға болады.

Бұл түздық балық тағамдарына құйылады. Салаттарғ а пайдалануға да жарайды.