Мал өcipy. Алматы:Қайнар, 1995

Құрамы: қамыр илеу үшін —500 г ұн, 1 шай қасық тұз, 1 стакан су,ф арш үшіп— қойдың 1 кг жұмсақ еті, 1 шай қасық қара бұрыш, 4 пияз, 100 г құйрық май, 2 ас қасық қасқанды майлайтын өсімдік майы, тұз татымына қарай.

Мәнті әр түрлі фарштан дайындалады. Соның ішінде ен көп тарағаны

83

2,5—3; 13—16; 0,3—0,4 ц; тоқтыларға 2—3,5; 1,0—1,3; 11 — 13; 0,2-0,3 ц.

Қой азықтандыру ерекшеліктеріне келсөк ең алдымен саулық азықтандыруға тоқталу қажет.

Саулық азықтандырудың, әрине дұрыс азықтандырудың зор пайдасы бар. Өйткені тек дұрыс азықтандырылған жағдайда ғана саулықтар жақсы күйлеп, ұрықтанып, тез жетілетін ірі қозылар туып, оларды сүтке жарытады. Сонымен қатар олардың тағы бір өнімі — жүні де жақсы жетіліп, мол өнім бере алады. Мол өнімді саулық өсіру үшін оларды жасына, тірілей салмағына, фи-зиологиялық жағдайына, күй-қоңына байланысты нормамен азықтандыру қажет. Жас, тұмса саулықтардың өз организмі әлі де болса өсіп-жетілетіндтн, қосымша салмақ қосатындығын, буаз саулықтардың буаздық кезеңдерін, қозы емізетін саулықтардың қозысының санын, арықтаған саулықтардың қоңын көтеруін ескере отырып оларға қажетті азықтық нормалар анықталады. Нормалық көрсеткіштерді толық та жан-жақты қамтамасыз ететіндей етіп шаруашылықта бірнеше азықтан рацион құрастырып береді. Мысалы, қолдағы жүнді бағыттағы, тірілей салмақтары 50 килограмдай тартатын саулықтарға ұрықтанғанға дейін және ұрықтандырылғаннан кейінгі буаздығының бірінші жартысында тәулігіне 1 кг пішен, 1 кг сабан, 0,5 кг бұтақты азық, 1 кг тамыр-түйнекжемістілер, 1 кг асхана қалдықтарын, 0,1—0,3 кг жем, 12 г ас тұзы беруге болса, буаздырының екінші жартысында сабанды 0,5 килограмға азайтып, орнына жемді ,0,5 килограмға дейін көбейтеді, ал қозы емізетін кезеңде жемді 0.7 килограмға дейін, пішенді 1,5 килограмға дейін, тамыр-түйнекжемістілерді 2,5 килограмға дейін, асхана қалдықтарын 1,5 килограмға дейін көбейтеді.

Козыларын бөлгеннен кейін саулықтарды шебер азықтанды-

ет мәнті, әсіресе, қой етінен дайындалған мәнті. Өйткені қой еті тез піседі.

Әдетте, мәнті пісіру үшін фарш дайындау керек. Ол үшін осы мақсатқа арналған ет өте ұсақтап туралады. Оған мүмкіндік болмаса ірі көзді еттартқыштан өткізіледі. Ет семіз болмаса, ұсақтап туралған құйрық май, сақиналап кесілген пияз (ұсақтап турауға да болады) салынып, тұзды су құйылады. Бұрышталады. Жақсылап араластырылады.

Дәмді болу үшін лавр жапырағы мен түйір қара бұрышты суға салып қайнатып, салқындаған соң фарштың үстіне керегінше құюға да болады.

Сөйтіп, мәнті фаршы салынған ыдыстың қақпағы жабылып қойылады да, қамыр дайындалады. Ол үшін ұнға тұзды су құя отырып, қамыр иленеді. Қатты етіп илеп, әбден иін қандырған соң дымқыл орамалмөн жауып қойылады. Біраздан кейін тағы да аудармалап, иін қандыра түскен дұрыс. Сонан соң шетінөн кішкентайдан үзіп алып, ұнға аунатылады да, шелпек сияқты етіп оқтаумен жазылады. Бұл шелпектердің шеттері ортасына қарағанда жұқалау болуға тиіс. Егер аспаздың бұлай еткісі келмөсе, иленгөн қамырды күлшөлеп, етке салатындай етіп жазуға болады. Осы кезде пышақпөн төртбұрыштап немесе жұқа стаканның кенересімен дөңгелектеп кесуге тура көледі.

Сонымен фарш та, қамыр да дайын болғаннан кейін дөңгелек не төрт-

рып, ұрықтануға дейінгі 1,5—2 ай ішінде қоңын көтеріп, күйті жақсы келіп, күйекке тез түсетіндей ету қажет. Жазғы айларда оларды құнарлы жайылымда еркінше жайьш, организм күйіне оңды әсөр ететін таза ауа, күн сәулесі астында ұстаған жөн. Жақсы жайылым болса қора ішіндегі ағаш науаларға ас тұзын салып қойып, басқа азықтарды шығындамауға да болады. Күзгі, жайылым тарылып, құнарлылығы төмендеген айларда күйекке түсер алдындағы ай ішінде тәулігіне әр қойға 200—300 г жем (дәнді азықтар қалдықтарынан) берген жөн.

Буаздықтарының бірінші жартысында (алғашқы 3 айында) саулықтарды сол рациондармен азықтандыра беруге болады. Ал буаздығының екінші жартысында (соңғы 2 айында) іштегі төлдің жедел өсіп-жетілуіне байланысты саулық организмшің қоректік заттарға деген мүқтаждығы 30—40 процентке өседі, осынан бай-ланысты рацион құрамындағы құнарлы азықтар мелшерін де ұлғайтады. Іштегі төл буаздығының бірінші кезеңінде туылған қозы салмағының 10 процентіндей ғана болса,соңғы екі ай ішінде оның салмағының 3/4 бөлігіндей болады. Бірақ буаздығының қай кезеңі болса да саулықтарды өте сапалы, әрі нормалы түрде азықтандыру қажет екенін ескеру қажет. Өйткені, алғашқы уақытта салмақ жағынан көп өспегенімен қозылардың болашақ органдары мен тканьдерінің негізі қаланып, организмінің сапа жағынан дамуы толастамайды. Бұл кезеңдегі азықтандыру қателіктері іштегі төлдің ыдырап кету қаупін ұлғайтады, ал тіпті аман-есен туылған күнде де козы әлжуаз, тіршілікке деген бейімділігі төмен болады.

Қоздағаннан кейінгі уақытта қозысын жақсы жарыту үшін саулықтарды еметін әрбір қозыға сәйкес (жалқы, егіз) оның сүттілігін арттыратын шырынды азықтар қосылған рациондармен азықтандырады. Азықтандыруды таңертеңгілік пішен салудан

бұрышты қамырдың не шелпектің үстіне 'көз мөлшермен фарш салынып, жиектері қаусырылады да, саусақтың ұшымен шымшып жабыстырылады. Керекті мөлшерде осымен дайындалған мәнті қасқанның май жағылған шілтерлі табақшаларына қатарлап, бір-бірінё тигізбей салынады. Астыңғы табақшасында қайнап жатқан судың буына (40—45 минутта) пісіріледі.

Дайын мәнті табақшаларға салынады да, бетіне ұнтақ қара бұрыш немесе сондай қызыл бұрыш себіліп, дастарқанға әкелінеді. Кейде зерен көсеге салынады да, үстіне тұздығы құйылып беріледі.

Құрамы: 470 г ұн, 10 г ашытқы, 1 шай қасық тұз,.1 кесе су, қойдың '15 г жумсақ еті, 3—4- пияз, 100 г құйрық май, 75 г сорпа, 1 шай қасъқ қара бұрыш, 2 ас қасық қасқан майланатын өсімдік майы.

Бұл мәнті опарасыз ашыған қамырға оралады. Ол үшін жылығы 30-35 градус су құйылады, жылы суға ерітіліп, сүзілген ашытқы, ерітіліп, сүзілген қант, шикі жұмыртқа қосылып, тұздалады. Еленген ұн салынып, Жақсылап араластырылады. Содан соң ерітілген май құйылып, біркелкі массаға айналғанша иленеді.

Сөйтіп қақпағы жабылып, 3-4 сағат ашытылады. Қолайлы ашыту тем-

бастайды. Түскілікте шырынды азықтар мен құнарлы жем, ал кешкісін — пішен мен сабан береді. Жайылым оты жетілген болса — кешқұрым пішен, жем салмайды. Буаз саулықтарды жерге түскен қырау, шық ерімей өріске шығармайтынын есте сақтау қажет.

Тірілей салмағы 50 килограмдық жүнді бағыттағы қой тұқы-мының саулығына жалқы қозы емізетін болса шамамен тәулігіне 1,5—1,9 азық өлшемі, ал егіз Қозы емізетін болса—1,8—2,3 азық өлшемі қажет. Әр азық өлшемінде 105—110 г қорытылатын | протеин болуға тиіс. Рациондарды протеинмен байыту үшін бұр- шақ тұқымдастар пішені, шөп ұны, күнжара, шроттар қол- данылады. Жайылым оты жетілсе мейлінше қозыларымен бірге жайған жөн. Көк шөпте мал өсімін және өнімділігін арттыратын ' эстрогендік заттар болады. Тек қана табиғи жайылым оты емес, саулықтарды ерте көктейтін күздік дақылдар — арпа, бидай, қара бидай және көп жылдық бұршақ туқымдастар — жоңышқа, беде, сиыр жоңышқа т. б. көгіне де жаюға болады. Саулықтар рациондарындағы бұршақ және астық тұқымдастар арақатынасы 4:6 немесе 40% жәнө 60% аралығында болғаны тиімді.

Түрлі себептермен көк азықтар жеткіліксіз болса, қоздаған қойларға міндетті түрде шырынды азықтар, сүрлем, пішен берген жөн. Көптеген шаруашылық жағдайларында саулықтарға сүрлем берілмейді. Ол дұрыс емес. Біртіндеп үйретіп, күнделікті нормамен берілген сапалы сүрлем саулықтардың; сүттілігін, жүндестігін арттырып, организмдеріне жақсы әсөр етеді. Оның тәуліктік мөлшерін тіпті 3—4 килограмға жеткізуге болады.

Әдетте саулықтар ерте көктемде қоздайды да, олардың қозылары жетіле келе жайылым оты да молаяды. Бірақ қыстыкүні қорада ұсталған малды бірден көктемгі жайылымға шығаруға болмайды. Өйткені көп камералы камералы бар күйіс қайыратын

пературасы 35-40 градус, 1,5-2 сағаттан кейін қамыр 1.5-2 есе ұлғайып, көтеріледі. Ол тағы бір рет илөніп, қайта ашытылады. Жалпы қамыр ашыту көзіндө 2-3 рет иленеді.

Бұл мәнтіге де фарш кәдімгі мәнтіге дайындалғандай әзірленеді. Қамыр да солай жазылып, солай кесіледі.

Сөйтіп дайын болған шикі мәнті май қыздырылған шұңғыл табаға салынып, екі жағы жақсылап қуырылады. Содан соң үстіне сорпа құйылып, табаның қақпағы жабылады да, духовкаға қойылып, әбден піскенше бұқтырылады.

Дастарқанға әкелерде тарелкаға салынып, үстіне өзі қуырылған тұздық құйылады.

Асқабақ қосқан ет мәнті

Құрамы: 600 г ұн, 950 г асқабқц, қойдың 420 г семіз еті, 200 г құйрық май, 4 пияз, 1 шай қасық тұз, 2 ас қасық ерітілген сары май немесе 1 кесе қаймақ.

Асқабақ тіліктерге тілінеді. Қабығынан аршылып дәні алып тастала-

ды. Бұршақтай-бұршақтай етіп туралады да, қойдың еттартқышпен тар-

малдың үлкен және басқа да алдыңғы қарындарындағы микроор-ганизмдер ассоциациясы белгілі азықтар түріне, мөлшеріне, ара-қатынасына бейімделіп қалынтасады. Осыдан барып күнделікті азықтар түрі күрт өзгерсе олардың көпшілігі бейімделіп үлгермей, ас қорыту органдарындағы микроорганизмдер көлемі күрт төмендейді. Ал енді олардың күйіс қайыратын малды биологиялық өңдеуден өткен қоректік заттармен, ең алдымен протеинмен қамтамасыз ететіндігін ескерсек, ас қорыту процесіне орасан зор зиян тиетіндігін түсінеміз. Оның үстіне бірқалыпты арақатынаста ірі және басқа да азықтарға үйреніп қалған ас қорыту жолдарының жиырылыпсозылу қызметі бұзылып, осының бәрі ас қорыту барысында бұзылуына әкеп соқтырады. Оның белгісі — малдың іші өтеді.

Жас көк балаусада су мен қант көп болатындықтан, алғашқы күндері ертелі-кеш саулықтарды ірі азықтармен қосымша азық-тандырьш тұрады. Көк балаусадағы көп калий мөлшері организм-дегі гоместаздық бірқалыптылықты бұзбас үшін тәулігіне әр басқа 8—10 г ас тұзын (натрий көзі) беріп отырады. Алғашқы 5—6 күн малды жайылымға тек күндіз, күн жылығанда шығарып отырады. Біртіндеп жайылу мерзімін созьш, өріске таңсәріден шығарады. Оларды биік, дегдіген күнгей беттерге жайып, қары кетпеген теріскей беткейлерге кетіп қалмауын қадағалайды. 'Ондай жерлерде қой тұяқтары шіріп, өздеріне күн сәулесінен жойылатын іш құрттарып жұқтырып алуы мүмкін. Ертеңгілік оты нашар өріскө шығарып, кешке қарай құнарлы өріске ауыстырған жөн. Бұлардың бәрін дербес шаруашылық малын бағатын шопанның жақсы білгені жөн. Тек жайылым отымен саулықтарды азықтандыру үшін оларды астық тұқымдастар өскен өріске өсімдіктер 5—6 см көтерілгенде тәулігіне 13—15 сағат жаяды, ал бұршақ тұқымдастар мен түрлі шөптердің жанама тамырлары

тылган майлы семіз еті, ұсақтап кесілген пияз қосылады. Тұздалады. Егер қой еті арық болса, ұсақтап туралған құйрық қосуға болады. Сөйтіп, әбден араластырылады. Қалған дайындау әдістері ет мәнті дайындау әдістері секілді.

Піскеннен кейін жайпақ тарелкаға салынып, үстіне қаймақ немесе ерітілген сары май құйылады.

Сәбіз, асқабақ қосқан ет мәнті

Құрамы: 250 г ет, 250 г асқабақ, ірілеу 3—4 сәбіз (туралғанда—250 г), 1 шай қасық тұз, 600 г ұн, 1 кесе су, 1 шай қасық) қара бұрыш, 2 пияз, 2 ас қасық өсімдік майы.

Қойдың жұмсақ еті ұсақтап туралады. Асқабақ пен сәбіздің қабығы аршылып, олар да ұсақтап туралады. Содан соң майдалап кесілген құйрық май қосылады да, бәрі жақсылап араластырылады. Пияздың да қабығы аршылып, ұсақтап туралады. Ол да әлгі массаның үстіне салынады. Тұздалып, бұрышталады. Сөйтіп, тағы бір рет араластырылады. Бұл да ет мәнтідей дайындалып, сол секілді пісіріледі

.пайда болғанда барып жая бастайды. Шабындықтарға шөбі шауып алынғанан кейін 20—30 күн өткен соң жаяды. Қойды өрісте таңғы салқынмен, яғни сағат 5—6-дан бастап 11—12-де күн ысығанға дейін жаяды да, түскі ыстық уақытта (12-ден 15—16-ға дейін) суарьш, көлеңкелі қалқада тынықтырады. Содан күн батып, ымырт жабылғанша, яғни, 20—21-ге дейін тағы да жайған дұрыс. Қой өз рационының әр 1 кг құрғақ затына 2—3 литр су ішеді. Тәулігіне сақа қойлар орта есеппен 3—4 л, ал ыстық уақытта 6 литрге дейін су ішеді. Жаздың аптабында оларды күніне 2—3 рет, ал күзгі салқында 1—2 рет суарады. Судың жылылығы 8—10 градустан төмен болмауға тиіс. Қыста жауған қарға сенбей, қойды күнделікті суарып тұру қажет. Су көзідерінің лайланбай, тұнық болуын қадағалау керек.

Қозы азықтандыруға бірінші күннен бастап көңіл бөлу қажет, Тіршілігінің алғашқы күндеріндө олардың қоректік заттармен қамтамасыз етілуі толық дерлік енесінің сүттілігіне байланысты болатындықтан қоздаған саулықтардың сүттілігін арттыруға, олардың өз қозыларын бауырына альш, емірене емізуіне көңіл бөлу қажет. Әсіресе қозы денсаулығын нығайтып, тіршілікке деген қабілетін арттыруда уыздың атқаратын қызметін ескерсек, туылған қозыларды неғұрлым ертерек ене уызына қандырудың қажеттілігін түсінеміз. Уызбен жас төл организміне жеңіл түрде Қорытылатын тіршілікке қажетті барлық қоректік және биологиялық белсенді заттар енеді. Енесінің организмінен оларға сыртқы орта әсеріне қарсы тұрушылық резистенттік және ауруға шалдықпаушылық — иммунитеттік қасиеттер тез беріледі. Егер түрлі себептермен қозыға өз енесінің уызын беруге мүмкіндік болмаса, оны басқа жаңа қоздаған саулық уызын, ал ондай жағдай болмаса, жасанды уыз емізу қажет. Жасанды уыз жасау қиын емес. Ол үшін жаңа сауылған сиыр сүтіне 1—2 күндік тауық жұ-

Орама

Құрамы: қамыр илеу үшін —500 г ұн, 1 шай қасық тұз, 1 кесе су немесе сорпа, фарш үшін—қойдың 1 кг жұмсақ еті, 1 шай қасық қара бұрыш,. 4 пияз, 100 г қуйрық май, 2 ас қасық өсімдік майы, тұз татымына қарай.

Бұл тағамның фаршы да ет мәнтінің фаршындай дайындалады. Қамыр да солай иленеді. Тек жұмсақтау болуға тиіс. Ашытылмайды. Содан соң. оқтаумен жазылады. Оның мәнтінің қамырына қарағанда жұқалау болғаны дұрыс. Сондай-ақ орамаға арнап жазылған қамыр дөңгелектеп немесе төртбұрыштап кесілмейді. Ол жазылған қамырдың мөлшеріне қарай ұзынынан екіге не үшке бөлінеді де, сол ұзындығын ңуалай ортасына фарш салынып, рулет секілді оралады.

Сөйтіп қасқанның өсімдік майы жағылган әрбір табақшасына бір-бір орамадан айналдырыла салынады да, сорпаның немесе судың буына 40-45 минут пісіріледі.

Шскеннен кейін шілтерлі табақшалардан мұқият алынады да, үлкен-үлкен етіп кесіп-кесіп, жайпақ тарелкаларға салынады. Кейде дастарқанға шұңғыл тарелкаға салынып, үстіне тұздық, құйылып әкелінеді.

жұмыртқасын (1 литрге 1—2 дана) жарып, жақсылал араластырса жетіп жатыр.

Түрлі себептермен қозыға ене сүтін емуге мүмкіндік болмаса оған жасанды сүт емізу қажет. Қой етін алмастыратын жасанды сүтті мынандай тұрғыда дайындауға болады: қаймағы алынған (майсыздандырылған) құрғақ сиыр сүті (көк сүт ұнтағы)—22%, “саламос” типтес өсімдік майы—4%, витаминделген балық майы — 1%, ас тұзы — 0,2%, қайнаған су — 74,8%. Бұл құрамда дайындалған қой сүтін алмастыратын азықтар қосындысын қозыға алғашқы 15 күнде арнайы немесе бөтелкеге кигізілген емізікпен емізіп, 16—45 күндігінде оның құрамын біраз өзгертеді: көк сүт үнтағы—17%, саламос майы—3%, витаминделген балық майы—1,0%, еленген бидай ұны—3%, ас тұзы — 0,2%, қайнатылған су—75,8%. Ішек-қарын .ауруларынан сақтандыру үшін дайындалған азықтың әрбір, литріне 0,5 г “Биовит-80” препаратын, микроэлемент және витаминдермен байыту үшін — 0,08 г хлорлы кобальт, 0,064 г күкірт қышқылды мыс, 3,2 г күкірт қышқылды мырыш, 4 г күкірт қышқылды темір, 8 мың ИӨ Д витаминін, 0,08 г Е витаминін қосады.

Қой сүтін алмастыратын 10 литр азық, қосындысын дайындау үшін 7,5 литр қайнаған суды араластыруға арналған ыдысқа, тіпті шағын кір жуғыш машинасына құйып, 2 кг құрғақ көк сүт ұнтағын салып араластырады да, үстіне 400 г саламос типтес май, 100 г витаминделген балық майын, 20 г ас тұзын, есеп-теп өлшеніп алынған микроэлементтер, витаминдер, “Биовит-40” препаратының қосындысын қосып жақсылап араластырады да, 36—37 градус жылылықта қозыларға емізеді. Алғашқы 1—18 күнде қозыларды тәулігіне 4 рет 800 грамнан 1100 грамға дейін, 19—30 күн аралыгында — тәулігіне 3 рет 1000 грамдай, 31—40 күн аралығында — тәулігіне 2 рет, ал 41—45 күндігінде—1 рет

Құрамы: 700 г қой еті, 3 пияз, 1,5 шай қасық тұз, жарты шай қасық қара бұрыш, фарш үшін 2 ас қасық су, 3 кесе бидай ұны, 2 жумыртқа, 1 кесе қаймақ немесе 5—6 ас қасық ерітілген сары май.

Осы мақсатқа арналған еттің шандыры сыдырылады. Кесектеп туральш, еттартқышпен тартылады. Ұсақтап туралған пияз, толық қосылады. Тұздалып, бүрышталады. Салқын су құйылып, жақсылап араластырылады. Егер ет арық болса, барынша ұсақталған құйрық май қосылады.

Ұнға шикі жұмыртқа жарылып, жылы су құйылады да, тұз салынып, қамыр илөнеді. Иленген қамырға 30-40 минут табақ төңкеріп не орамал жауып қойылады.

Осы мерзімнен кейін қамыр күлшелерге бөлінеді де, ұн себелей оты-рып, оқтаумен қалыңдығы 1,5—2 миллиметрдей етіп жазылады. Сонан соң төртбұрыштап немесө дөңгелектеп кесіледі. Қамырдың қалған қиықтары да жиналып, қайтадан жазылады. Сөйтіп ол да кәдеге асырылады.

Дөңгелектөп немесе төртбұрыштап кесілген қамырдың ортасына фарш салынып, жиектері қаусырылады да, саусақтың ұшымен жапсырылады.Содан соң қайнап жатқан тұзды суға салып пісіріледі. Олар кастрюльдің қалқып шықса пісті деген сөз.

850 грамм мөлшерінде емізіп тұрады. Бұл азықты қолданғанда қозылардың дұрыс жетіліп, жақсы өсуі үшін алғашқы күндерден қосымша азықтарға — құнарлы және көк азықтарға негұрлым ерте үйреткен жөн.

Қозыларға арналған құнарлы қоспаларды 26% жүгері ұны, 14% арпа ұны, 12,7% бидай жармасы, 10% құрғақ сүт, 10% күнбағыс күнжарасы, 8% азықтық, ашытқы, 17% бедене жоңышқа ұны, 1,0% ас тұзы, 1,2% фторсыздандырылған фосфат немесе бор араластырып дайындайды. Оның әрбір килограмында 1,19 азық өлшемі, 170 г қорытылатын протеин, 14 г кальций, 6,7 г фосфор, 45 мг каротин болады.

Жас қозыларды енесі емізсе де, емізбесе де жайылым отына не басқа көк, шырынды азықтарға неғұрлым ерте үйреткеннің үлкен физиологиялық маңызы бар. Жаңа туылған қозының ас қорыту жолындағы жетілген органдары — ұлтабар мен ащы іпіек болса, өз аяғымен жайылғаннан не қолдан азықтандырғаннан бастап асқазанның алдыңғы камералары — үлкен қарын, жұмыршақ пен жалбыршақты тез жетілдіргенде ғана олар көк және ірі азықтардың қорытылуына септігін тигізетін азықтарды микробиологиялық өңдеуден өткізетін қызметін атқара алады. Оларды тез жетілдіру үшін көк, шырынды, ірі азықтарға қозыны ерте үйреткен жөн. Қоздаған саулықтардан сақман құрьш, күннің жылы да ашық кезінде оты жақсы жайылымға жайып, енесін еме жүріп өріс отына үйретеді. Мұндайда жас төлдің әсіресе ерте көктемде әлі дегдіп кеппеген, дымқыл жерге жатып қалып, өкпелеріне суық тигізіп алмауын қатаң қадағалау керек. Қозылар тәулігіне 4—5 кг жайылым отын жейді.

Саулықтар ерте көктемде немесе қыста қоздап, жайылым оты жетіспеген жағдайда оларды шырынды азықтар (қызылша, сә-

Піскен түшпара кепсермен сүзіп алынып, тарелкаға салынады. Дастарқанға үстіне қаймақ құйып әкелінеді. Түшпараны шұңғыл табаққа салып, үстіне сорпа қүйып та беруге болады. Онда бетіне ұсақталған көк себіледі. -

Қуырылған түшпара

Құрамы: 1 кг дайын түшпара, қуыруға арналған 2 ас қасық тоқ май, 1 кесе қатық, 3 ас қасық ерітілген сары май, 1 ас қасық ұсақталған аскөк.

Әбден дайын болған шикі түшпара май қыздырылған табаға салынып, жақсылап қуырылады. Дастарқанға әкелердө тарелкаларға салынып. бетіне көк себіледі немесе ерітілген сары май құйылады. Кесеге қатық құйып қоюға боладьі.

ТАМАҚ ПІСІРУГЕ ПАЙДАЛАНЫЛАТЫН МАЙ

Қай үлттың тағамдарын алсақ та, соның ішінде, әсіресе, қазақ тағам-дары майсыз жасалмайды. Өйткені май барлық азықтардың негізгі нәрі, ең негізгі құнары.

біз) және түрлі дәнді дақылдар кебегіне (сұлы, жүгері, арпа) үй-ретеді. Өсе келе пішендеме, сүрлем береді. Азықты тәулігіне 3— 4 рет, таңғы сағат 6—7-де жақсы жапырақталған бұршақ, және астық тұқымдастар, түрлі шөп пішенін, сағат 10—11-де — жем, сағат 15—16-да — туралған тамыржемістілер мен сүрлем, кешкі сағат 18—19-да — пішеннің екінші жартысын беріп қояды. Азықты ашық қорада, ал күн жауғаңда қора ішінде береді. Жеткілікті мөлшерде ас тұзым-ен және таза сумен қамтамасыз етеді.

Қозыларды жазғытұрым жайылым отына бордаңылаған жөн. Басқа уақытта және бордақылаудың соңғы кезеңінде қолдан азықтандырьш, олардың тез өсетін қабілетін пайдалана отырып, қоңдылығын көтере білу қажет. Әр қозыға тәулігіне 1,5 кг пішен, 2 кг картоп, қызылша, 300 г дәнді азықтар, 1 кг бұтақты азық беруге болады (10—12 айлықтарында). Сақа 'қойды бордақылағанда осы типтес рациондарды қолданып, 0,5 кг пішенді соншама сабанмен араластырып, сүрлем енгізіп, бордақылау бағасын төмендетуге болады. Тоқтылар тәулігіне 130—160 грамм, сақа қой 160—180 грамм қосымша салмақ қосуға тиіс.

Қозы, тоқтыларды бордақылағанда дәмді де нәзік ет өндірілсе, сақа қой бордадылағанда семіз ет өндіріледі. Бордақылауға қойып, тез қоңдандыру үшін, әсіресе ерте көктемде, қыста туылғган қозылар тиімді. Олар көктемде жетіліп, жайылым отына жайылып-ақ күзге арзан да мол қой етін өндіруге мүмкіндік туғызады. Оларды енесінен айырмай тұрған уақыттан бастап, қосымша азықтандыруға үйретіп, тез арада интенсивті түрде бордақылаған тиімді. 6—7 айлығында салмақтары 40—45 килограмнан кем түспеуі керек. Қоңдылығын көтеріп, майлы жас ет өндіру.

Майдың үш түрі бар, олар — малдың майы, сүттің майы, өсімдік майы деп аталады. Малдың майы дегеніміз — құйрық.

Сол сияқты семіз малдың сорпасынан қалқып алынатын “сорпа майы” да сапалы май қатарына жатады. Мал майының өткірлік, дәмділік және емдік қасиеттері бар. Мысалы, ертеректе құйрықты ең өткір, тағамдық қасиеті күшті деп, көп ауырып жүргөн адамдарды тез айықтыру үшін, ал іш майды, құйрықтың; күн тимесін өкпе дертіне қарсы шипа ретінде пайдаланған. Жалжая, қазы-қартаны ерекше дәмі, хош иісі бар жұғымды ас деп “есептеген.

Кейінге сақтау үшін шыжғырып тоңазытылған мал майы — тоң май

91

қажет болса бордақылауды 8—11 айлықтарында 45—50 кг тарт-қанға дейін созады.

Сапалы, өңдеп бұйым тігуге жақсы тері алу үшін жартылай биязы жүнді қой тұқымының тоқтыларын бордақылау аяқталардан 2,5 ай бұрын қырқады. Олардан 1,5 килограмға дейін жүн түседі. Ал 2,5 жарым айда қырқылған жүн қайтадан біркелкі өсіп, иленгөннен кейін, жақсы тондық тері алынады.

ІПаруашылықта қошқарлар бар болса оларды азықтандыру ерекшеліктерін де білген жөн. Күйекке түспеген уақытында қош-қарларды нормамен азықтандырып, қоңдылығын орташа ұстау керек. Оларды азықтандырудағы ең жауапты кезең — күйекке түсуге дайындау кезі. Басқа кезеңде жайылым оты, ал қыста 2 кг пішен, 3—4 кг шырынды азықтар, 0,5 кг жем жеткілікті болса, күрекке түсерге 1,5—2 ай қалғанда олардың қоңдылығын артты-рьш, ұрықтандырғыш қабілетін күшейтетін рациондармен азық-тандыра бастайды. Ол үшін ірі азықтарды біршама азайтып (пі-шенді және шырынды азықтардың әрқайсысын 1—1,5 килограмға дейін), олардың орнына 'құнарлы, қоректілігі жоғары азықтар енгізеді (0,5 кг қызыл сәбіз, 0,2 кг ірімшік, 2—3 кг тауық жұ-мыртқасын, 1 л көк сүт қосып, жем мөлшерін 1,1—1,4 килограм-

немесе тоңызыган май деп аталады. Оны бауырсақ, шелпек, қуырдақ қуыруға, басқа да асқатыққа пайдаланады.

Малдың сүті мен майынан әрі нәрлі, әрі дәмді “Майтосап”, “Майшұрқан”, “Майөңез”, “Майқоспа” деген тағамдар жасалады.

Майқоспа дегеніміз — шыртылдаққа қойдың құйрық майын және қант қосып тоңазытқан ас. Торта — сары майды қайнатқанда түбінө шөгіп қалатын тұз, қаймақ, сүт, іркіттердің тұнбасы. Ал майөңез — арнаулы түрде әр түрлі заттар қосып, дәмдеп пісіру арқылы жасалатын сый табақтың бір түрі.

Өсімдік майы — ертеректе шөкілдеуік, зығыр, мақта, жаңғақ сияқты майлы дақылдардың дәнін жаныштап, ағызу, қыздырып тарту сияқты қарапайым тәсілдермен алып қарынға, бүйенге, күбілерге, ішекке құйып сақтаған. Ботқа, палау басуға, талқан былғауға, нан пісіруге, ет қуыруға пайдаланылған. Қазір өсімдік майы техникалық әдіспен алынып, шыны,

92

ға дейін көбейтуге болады). Дәнді азықтарды жылы суға 2—3 тәулік салып қойып өндіріп берсе де болады. Витаминді шөп ұнын, ашытқыларды да пайдаланған жөн.

Қой жыныстық жағынан 6—7 айда жетіледі. Бірақ, бұл уақытта олардың организмінің өсуі әлі аяқталмайды. Сондықтан да жыныстық жағынан жетілгенмен оларды ұрықтандыруға болмайды. Өйткені организмнің өсуі тоқталып, мал ұсақ күйінде, тірілей салмағы артпай, ұсақ, та нәзік төл туады. Қой организмі жетіліп, ірі қозы туу үшін бір жарым жасында (12—18 айлығында) ұрықтандырады. Ұрықтандырылатын тоқтылардың тірілей салмағы 45 килограмнан асқаны жөн.

Қой күйекке белгілі бір маусымда түседі. Әдетте ол маусым күзге тап келеді. Осы кезде әр 16—17 тәулік бойы (8 тәуліктен 35 тәулікке дейін созылуы мүмкін) саулықтардың жыныстық циклдары қайталана береді. Жыныстық цикл үстінде саулықтар күйлейді. Күйлеу — малдың ұрықтануына қолайлы жағдай туатын кезең. Оны малдың жүріс-тұрысының, мінез-құлңының өзгеруінен, сыртқы жыныс жолдарының ісінуінен байқауға болады. Саулықтың күйіті келген кезде қынаптың жиектері және жатыр мойны ісініп, үлкейеді. Түсі қызғылт тартып, жатыр мойны ашылады. Қынаптан ақ түсті сұйық зат атады. Күйлеу мерзімі әдетте 2—4 тәулікке созылады.

Күйлеу кезінде саулық мазасызданып, қайта-қайта маңырайды. Шөп, судан бас тартады. Басқа саулықтарға артылады, ал өзіне басқа саулықтар артылса қашпай тұрады. Оларды қораға

темір ыдыстарда сақталады. Фармацевтика гылымының кандидаты Сәлкен Сұбханбердиннің шипалы өсімдіктер туралы кітабында мақта майында адам ағзасына пайдалы қышқыл заттардың сары майдан 10 есе, шошқа майынан 3 есе көп екені айтылған. Қарапайым халық өсімдік майының денсаулыққа пайдалы екенін ерте білген. Бір ғана қазақ емес, Орта Азия халықтарының көпшілігі шекілдеуік пен мақта майын азық-түлікке көп пайдаланады.

Сол сияқты қазақ халқы әр түрлі аң, құс, балық майларын да ұқсатып пайдалана білген.

Сүт төрт түлік малдың аттарына қарай биө сүті, түйе сүті, қой-ешкі сүті, сиыр сүті делінеді. Ал, жас төлдеген малдың алғашқы бір-екі күнгі сүті уыз болады. Сиыр көктөмгі және жаз айларында күніне үш рет, күзге қарай суала бастаған кезде екі рет сауылады. Қой тал түсте қосақтальш "бір-ақ рет, бие сағат сайын, тіпті одан да жиі сауылады.

Сүт — мал баққан қазақ семьясының негізгі тағамы. Одан қымыз, шұбат, айран, қатық, сары май, ірімшік, құрт, сүзбе, қаймақ сияқты ішетін,

. 93

бауырына алжапқыш байланған күйттеуші қошқарлар жіберіп бақылайды.

Күйлеу мерзімінің ооңында аналық безде фолликулдердің өсуі мен жетілуі аяқталады. Жетілген фолликул организмдегі не және гормоналдық өзгерістердің әсерінен жарылып, одан бірнеше жүздеген аналық ұрықтың клеткалары бөлініп шығады. Анлық бездегі осындай өзгерістерді ғылым тілінде “овуляция” деп атайды. Осы кезде саулықты аталық клеткалар — сперматозоидтармен ұрықтандырса, жыныс жолдарында кездескен аналық ” не аталық клеткалар қосылып, келешектегі төл — зигота пайда болады. Егер саулық ұрықтанбай қалса жыныстық цикл 16— тәулікте тағы да қайталанады. Алдыңғы 1—2 тәулікте қозу кезеңі тежелу кезеңімен ауысып, одан кейінгі 12—13 тәулік тыньп талу кезеңі болады. Қайта қозу кезеңін дәл анықтап, саулықтарды асыл тұқымды қошқарлар ұрығьгмен ұрықтандырады. Аталық ұрық жыныс жолдарында ұрықтандырғыш қасиетін 20—24 сағат бойында сақтай алады. Осы аралықта жетілген аналық ұрықпен кездесе саулықтар ұрықтанады. Осыны ескере отырып саулықтарды екі қайтара күйін анықтағаннан кейін және 24 сағат өткен соң ұрықтандырған жөн.

Қой ұрықтандыруды түрлі жолмен іске асыруға болады. Дер бес шаруашылықта өз қошқары болса оларды күйек кезінде 1,5 2 ай бірге ұстауға болады. Бірақ мұндай жағдайда дәл есеп жүр гізу қиынға түседі. Қай саулықтың қай кезде ұрықтанғанын дәл есепке алып отыру үшін қолдан ұрықтандырған жөн. Ол үшін қошқарды саулықтардан бөлек ұстап, күйіті келген саулықтар, арнайы станокқа тұрғызып не белгіленген қошқарды жіберіп, арнайы дайындалған ұрықпен ұрықтандырады.

Қой ұрықтандырудың нәтижелілігі саулықтар мен қошқарлар; дың күй-қоңын көтеріп, күйекке түсу қабілетін арттыруға тығыз

жейтін, сусындайтып алуан түрлі тағам әзірлейді.

Қой мен ешкі мамыр (май) айынан бастап тамыз (август) айына дейін сауылады. Қой-ешкіні сауғанда төлін салып идіріп сауу, қосақтап қойып төлсіз сауу сияқты екі түрлі әдіс қолданылған. Салып сауу көбінесө төлдердің жас және өрістетіп бөлек бағуға еркін жарай қоймаған кезінде болған. Бұл кезде қозы, лақ көгөнде немесе керегеден, шетеннен, шиден істелген қоршауда ұсталып, сауарда ғана өмізіледі.

Екінші әдіс түрі қосақтап сауу. Мұнда сауылатын қой-ешкінің төлдері бауырына салынбайды. Олар өрісте бөлек бағылады. Саулықтар мен ешкілер арқанға тізіліп, қосақталады да, бір шетінөн сауыла бастайды. Мүндай қой матаудың түрін “қосақ” немесе “қой қосағы” дейді. Өйткені қой қосақтау қазақ тіліндегі “бие қосақтау”, “түйе қосақтау” деген сөздің ұғымынан басқарақ. Қойды қосақтағанда оларды қатарластырып емес, қарама-қарсы тұрғызып, бастарын айқастырып, екі-екіден арқанга шалып қояды. Сонда ұзын қосақталған қойлардың бастары бірыңғай ортаға келіп арты қосақтың екі жағында қатарласып тұрады. Өйткөні қой-ёшкі басқа малдардай, бір жанынан емес, тура артында отырып сауылады. |

Қосақта тұрған саулықтар, әдетте бір шетіпен бастап түгел сауылады бұл “бірінші сауым” дөлінеді, одан кейін екініпі рет сауылады, бұл “жебе сауу” деп аталады. Содан кейін қой ағытылып қозысымен жамыратылады

байланысты. Ол үшін оларды алдын-ала, күйекке 1,5—2 ай қалғанда азықтандыру деңгейін жоғарылатып, бағып-күту жағдайын жақсартады. Арық мал күйекке түспейді. Сондықтан азық рационына энергияға бай, протеиңді, витаминді азықтар мен түрлі минералды азықтар енгізеді. Әсіресе көк азықтар мен сәбіз, асқабақ секілді витаминді азықтардың организмге тигізер әсері мол. Сондай-ақ азықтандырумен қатар күйекке түсетін малдың күтіп-бағу жағдайын да жақсартьш, қажетті мөлшерде таза ауада серуендетіп тұрған дұрыс.

ҚОЙ ҚОЗДАТУ

Буаз саулықтар, әсіресе буаздығының екінші жартысында жақсы күтім мен азықтандыруды қажет етеді. Буаздығының кезеңінде олардыц қоректік мұқтаждығы 50—75% артады. Соны толығымен қамтамасыз еткен уақытта ғана ірі, денсаулығы Мықты, тіршілікке бейім қозылар туылады. Ол үшін буаз саулықтарды жақсы жайылымда, ұзақ айдап шаршатпай, үркітпей бағ'ады. Қажетті минералды қосындылармен — бор, сүйек ұны, ас тұзы — толық мөлшерде қамтамасыз етіп, керек болса жайылымнан кейін басқа азықтармен — пішен, сүрлем, күнжара, құрама жемдермен де қосымша азықтандыру ұйымдастырады. Борды ұнтақтап, сүйек ұнымен араластырып, тәулігіне әр қойға 10—15 г, ас тұзын 5—8 г есебімен бөлек науаларға салып кояды. Басқа қосымша азықтарды тәуліктік рацион қоректілігі нормалық көрсеткіштерге жететіндей етіп мөлшерлейді.

Іш тастаудан сақтандыру үшін буаз саулықтарға тек сапалы, таза азықтар береді. Шіріген, ескірген, басқа да бүлінген белгілері бар азықтарды беруге болмайды. Жауынды, суық күндері

Мұны “қозы жамырату” дейді. Жамыраған қозылар енесін еміп, 2-3 сағат бірге жайылғаннан кейін кешқұрым қайта бөлінеді. Бұл “қозы бөлу” делінеді.

Қай түліктің болса да соңғы иіндісі, соның ішінде қойдың жебе сауған сүті қою әрі майлы, жұғымдылығы да жақсы келеді. Мұны қазақ шаруалары ғасырлар бойғы бай тәжірибелерінен жақсы біледі.

Кейбір себептермен бұзау немесе қозы өліп қалған жағдайда енесінің суалып кетпеуі үшін оған басқа малдың, төлін телиді. Мұндай бір төл екі енені қатар емеді. Ал төлдің өз енесі өліп, жетім қалса оны өлтірмеу, сүтсіз қалдырмау мақсатымен басқа малдың бауырына салып телиді. Мұнда екі енеден туған екі төл бір енөні емеді. Соған қарай “тел құлып”, “тел қозы”— дейтін атаулар қалыптасқан.

Сиырды күн сайын 3 рет, бұзауын салып идіріп сауады. Бұзау бөлек бағылады немөсе тұмылдырық, сірге кигізіп енесімен бірге де жіберіледі. Жоғарыда айтылған артықшылығы бойынша сиырдың соңғы иіндісін шайға қатып, бөлек сауған.

Інген тез исініп кетеді, сондықтан оны тез сауу қажет. Осыған байланысты кей уақыта оның екі жаіында түрегеп тұрып екі әйел сауады. Биө де тез исінеді, оны сауған кісі құлыпын салып, идіргенен кейін бір қолымен оң жақ санының алдынан, екінші қолымен сол жақ санының

95

буаз саулықтарды жайылымға шығармай, қорада ұстайды. Қажетті мөлшерде барлық азықтармен қамтамасыз етіп, таза, салқындығы кемінде 8—10 градус сумен ғана суарады.

Қоздаудың жақындағанын саулықтың мазасызданып, жиі жатып, маңырауынан байқайды. 1—3 күн қалғанда саулықтың желіні ұлғайып, іші төмен түседі, жыныс органының сырты қызарып, ісінеді. Саулық астына төсеніш жинап қораның бос бұрышына оқшауланып жатуға тырысады. Ондай саулықтарды басқа малдан бөлектеп, қой қоздататын бөлмеге не қоршальш бөлінген бұрышына ауыстырады.

Буаз кезеңінде дұрыс азықтандырылып, бағып-жүтілген сау-лықтар әдетте тез қоздайды. Қоздау барысына кедергі келтірмеген жөн. Саулықтың толгағы ұстағаннан кейін, оның туу жолдарынан шуы шыға бастайды да, қозының алдыңғы аяқтары мен тұмсығы көрінеді. Қозының кіндігі өзі үзіледі. Одан микробтардың денеге дарымауы үшін ұшын йодқа малынған жіппен байлап, йод ерітіндісімен күйдіреді. Әдетте саулық 40 минутта қоздап болады. Егер бірінші қозы туылғаннан кейін саулық тынышталмай, қайта жата бастаса егіздің сыңары бар деген сөз. Сол егіздің сыңары әдетте 10—15 минуттан кейін туылады. Саулықтың шуы

артынан құшақтай отырып, тез сауады. Бие емшегінің үрпі кең және жұмсақ келеді. Сондықтан оны тез-тез саумаса, сүт ағып кетеді немесе исініп, сүті тоқтап қалады.

Бұзау мен қозының; немесе құлын мен ботаның емген уақытта енесінің желінін түрткілеп еметіні белгілі. Өйткені желінді шайқаған сайын сүт мол келеді. Сондықтан да қосақтағы қойды сауған әйелдер әлсін-әлсін желінін жұдырықтап отырады. Сонымен қатар қай малды сауғанда да қол құрғамау үшін сауыншы екі қолын әлсін-әлсін жылы сүтке малып, дымдап отырады.

Ұлттық тағамдардың ішіндегі ежелгі және көпшілікке ортақ тағамның; бірі ақ екенін жоғарыда айттық. “Ағы бардың бағы бар” деп қазақ халқы сүт тағамын бақыт несібесі деп білген. Сүтті соншалық қасиеттеудің басты себебі — ол тіршілік арқауы, одан неше алуан құнарлы тағамдар әзірлеп, дастарқан молшылығын жасаған. “Қазақтардың сүттен жасайтын ұлттық тағамдарының түріне сан жетпейді”— деп жазған ертедегі бір зерттеуші. Демек, оның барлық түрлері мен аттарын түгел айтып беру қиын. Сондық-тан сүт тағамдарының тек осы заманға дейін жеткен және көпшілікке таныс ең негізгі біраз түрлеріне тоқтағымыз келеді.

1,5—3 сағат аралығында түседі. Оны күштеп тартпай, түскенін тосьш, аулаққа апарып көміп тастайды.

Қозы тіпті ірі болып, немесе жатырда дұрыс орналаспаған болса, саулықтың өздігінен қоздай алмауы мүмкін. Ондай жағдайда мал дәрігерлік көмек көрсету қажет. Қозының басы арқасына шалқайьш немесе аяғының астына оралып қалса, сондай-ақ қозы артқы аяқтарымен келсе, т. б. жағдайларда қолды сабындап жуып, йод жәве ваэелинмен сылайды да, қол сұғардан енгізіп, оның жатысьш түзейді. Қоздау тым созылып бара жатса мал дэрігерін шақыртқан жөн. Шуы 5 сағаттан ұзақ түспеген жағдайда да саулыққа таза су беріп, мал дәрігерін шақыртады.

Кейде туылган қозы дем ала алмай, тіршілік белгілерін бай-қатпайтын жағдайлар да кездеседі. Ондай жазғайда қозының тұмсығын, аузын тазартьш, алдыңғы аяқтарын алға созып, жасанды түрде дем алдыруға шара жасайды. Ол үшін алдыңғы аяқтарын созып-бүгумен қатар, кеудесін ақырынын басып, қағып қояды.

Шуы түскенен кейін саулықтың артқы аяқтарының аралығын, құйрығының астын, шабын жылы сумен жуып, сүртіп, тазартады да, астындағы төсенішін жиып алып, жағып жібереді не көмеді.

Саулық қоздаған орнын тазартып, дезинфекциялайды.

Жаңа қоздаған саулық шөлдейді. Сондықтан оран бір сағаттан кейін әр 2 сағат сайын қайталап 1 — 1,5 л жылы су беріп тұрады. Алдына жақсы пішен салып, жем мен шырынды азықтарды кешеуілдетіп, мөлшерлеп ғана береді. Пішен салынған оттықтарға жалайтын ас тұзын салын кряды. Толық рацион көлеміне 3— 5 тәулікте біртіндеп жеткізеді. Дұрыс туылшн қозы 15—20 минуттан соң тұрып, енесінің емшегін іздей бастайды. Саулық емшегінің ұшына жиналған уызды сауып тастап, қозыны ауыздан-

лым дәрежесіне дейін салқындатылады да, бұрынғы айраннан ұйытқы құйып (бір шелек сүтке бір кесе) араластырады, одан кейін бетін қымтап жауып қояды. Ұйыған уақытта қатықтың бетін (жазда 2-3 сарат, күзде салқын түскен кезде 3-4 сағатта) ашып, біраз салқындатады. Жақсы ұйыған қатыққа шанышқан қасық тік тұрады. Оның қатық аталуы да осыдан. Ал бабына келмеген қатық қатық саналмайды. Аспазға сын қойылады. Қатықты сол күйінде ішеді. Бұл — қарын ашырмайтын өте жұғымды әрі сіңімді тағам.

Айран көже. Бидай, тары, арпа, күріш жармаларынан жасалған көжеге айран қосып ашытылады немесе сүт қосып ұйытылады. Мұндай тағам көбінесе қауырт жұмыстар, егін, пішен жинау кезінде жұмысшыларға сусын ретінде әзірленген. Қазірдің өзінде сусын ретінде үйлерінде сүт көже ашытып отырған семьяларды ауыл, қалаларда жиі көруге болады.

дырады. Қозысына еміреніп, жалап, емізбеген саулықтарды ұстап тұрып еміздіртеді. Қозысын иіскету үшін алдына қояды.

Жаңа туған қозылар үшін ене уызының тек қана қоректік маңызы емес, сонымен қатар зор биологиялық, иммунитеттік маңызы бар екенін естен шығармау қажет. Уыздағы қоректік заттар қозының әлі де әлсіз ас қорыту жолдарына жақсы қорытылып, сіңіріледі. Ал ондағы белок пен тұздар қорыту барысын жеңілдетіп, іштегі бірінші нәжіс — доңғақтан тазартуға жағдай туғызады. Уыз белоктары арқылы ене организмінен қозыға ауруға төтеп беру (иммунитеттік) қасиеттері беріліп, тіршілікке бейімділігін арттырады. Сондықтан да жаңа туылған қозыны енесінің уызына неғұрлым тез тойындырудың зор маңызы бар.

Алғашқы 2—3 тәулікте қозылар енелерін 2—3 сағат сайын емеді. Алғашқы айда олардың негізгі азығы — ене сүті. 2—3 ап-тадан бастап біртіндеп басқа азықтарға үйрете беру қажет. Әрбір килограмм қосқан салмағына олар 4,5—5 кг сүт жұмсайды. Міне, ене сүті жетіспеген деңгейді басқа азықтардың қоректік заттарымен толықтыру қажет. Тәулігіне 200—300 г салмақ қосса алғашқы 2—2,5 айда саулықтар сүттілігі тәулігіне 1,2—1,5 л болуға тиіс. Енесінің сүттілігі төмендеген сайын қозылар өсіп-жетілуін тежемеу үшін қажетті мөлшерде жем, пішен, шырынды азықтармен қамтамасыз етілуі қажет. Басқа азықтарды жеуге алғашқыда жақсы жапырақталған бұршақ және астық тұқымдастар пішеніне, қауызынан тазартылған сұлыға, ұсақтап туралған тамыржемістілерге үйретеді. Ене сүтіне жарымаған жағдайда сиыр сүтін емізсе де болады. Іш ауруларынан сақтандырып, азықтың қоректілігін арттыру үшін сұлы және күнжара қайнатпасъш беруге болады. Оны дайындау үшін тазартылған сұлы жармасын ыстық суға жарты сағат бұқтырып қояды да, сүзіп қалдығын сығады. Күнж.араны 1 — 2 сағат қайнатады. Содан соң оны да сү-

зіп, сығады. Қозыға алғашқыда 40 г сұлы мен 20 г күнжара қай-натындысын, ал екі айлығында 20 г сұлы мен 100 г күнжара қайнатындысын араластырып ішкізеді. Бірінші айда сұлы жармасы мен бидай кебегін әр қозыға 25 грамнан бастап, екінші айда —30—150 г, үшінші айда —200 г, төртінші айда 300 грамга дейін жеткізеді. Тіршілігінің алғашқы төрт айында, яғни енесін еміп жүрген кезінде бір қозыға 20 килограмдай жем жұмсалады. Пішенді екінші айда әр қозыға 100 грамнан, үшінші айда 200 грамнан, төртінші айда 300 грамнан беріп, төрт айда 18 кг, ал сүрлемді осы айларда 100, 300, 700 грамнан беріп, 33 кг жұмсайды. Тамыржемістілерге келсек тиісінше 200, 300, 400 грамнан беріледі. Соған орай 27 кг жұмсалады. Екінші айда қозылардың тәуліктік рационында 0,20—0,25 азық өлшемі, үшінші айда — 0,35—0,40 азық өлшемі, төртінші айда 0,60—0,65 азық, өлшемі болып, рацион алдымен биологиялық тұрғыдан жоғары сапалы қорытылатын протеинмен, витамиддер және минералды заттар-мен жан-жақты толықтырылады.

Үш айлығынан бастап қозылар сақа қойларға берілетін азық-тармен азықтандырылады да, 3,5—4 айлықтарында енелерінен бөлінеді. Ал сауылатын саулықтардан қозыларын 2,5—3 айлығында бөледі. Қозысы бөлінген саулықтар желіндерінің қатты тол мауын қадағалап, алғашқы уақытта оты сұйық өріске шығарып немесе азық көлемін тежеп, тәулігіне бір рет қана суарады. Осындай шараларға қарамай желіндері сүтке толып, сыздаса, оларды қабынудан (маститтен) сақтандыру үшін 2—3 күн бойы сауады.

Оңтүстік облыстарда қоздаған саулықтарды жайылымга қо-зыларсыз жайьш, 2—3 сағат сайын қора ығында жасалған қоршау ішіндегі қозыларына айдап әкеліп, еміздіртеді. Қозыларына алаңдамаған саулықтар жақсы жайылып, ал қорада қалған қо-

тарға қосу үшін, кейде қаймақ күйінде пайдалану немесс басқа тамақтарға (нанға, бидайға, тарыра т. б.) жағьп жеу үшін әзірленеді. Піскен қаймақ пісірілген сүттің бетінен алынады, ол көбінесе сүтпен бірге шайға қатылады, бидай мен талқанды былғап жейді. Шикі қаймақ шикідей тұндырып Қойған сүттің бетінен немесе сепаратор машинасына тартылған сүттен алынады. Одан сары май алынады. Кілегей қаймақтан да сары май алынып, жүдеу адамдарды оңалтуға пайдаланылады немесө басқа тамақтарға қосып дәмі келтіріледі. Бал қосып қоюландырган тәтті бал каймақ сырқат адамдарға шипаға, қарттарды силауға жұмсалады. Сірне немесе шырынды қаймақ деп беті бір рет алынған сүтті пісіргенде туратын жұқа, майы аз қай-мақты айтады. Қатықтың қаймағы деп ұйыған айран, қатықтың бетіне тұрған қаймақтарды атаған.

Қаспақ. Пісірілген сүттің қазанға жабысқан тұнбасы. Оны балалар сүйсініп жейді.

Уыз. Жаңа төлдеген малдың төлі емгенпен кейінгі алғашқы сүтінен пісіріледі. Өтө дәмді ақ ірімшік болады. Төл емгеннен кейінгі. сары уыз бүиенге, ішікке құйыльш өтпен бірге пісіріледі. Бұл уыз қазақ халқының мал төлдейтін айлардағы ең бір сүйсініп жейтін тамағы.

Сүт. Басқа нәрсө қоспай, пісіріп ыстықтай және салқындатып ішіледі,

зылар азыққа ертерек үйренеді. Сыз жерге жатып қалмай, ауруға шалдығулары азаяды.

Саулықтар үш-төрт қозыдан да туады. Олардың екеуін енесіне қалдыръш, қалғанын басқа, жалқы қозылы саулықтарға те лиді. Олар емізуден бас тартпас үшін қозыга сүтін жағып иістен-діреді, бөлек қоршауда екі-үш күн бірге ұстайды. Ене сүтіне жа-рымаған жағдайда қозыларды сиыр не ешкі сүтімен алғашкы 1—7 тәулікте әр қозыға 200 г, 8—15 тәулікте 300—400 г, 16—20 тәулікте 400—700 г, 21—30 тәулікте 700—900 г қоректендіреді. Сүтті 30°С жылылықта, алғашқы күндері 2—3 сағат сайын, кейіннен тәулігіне үш рет береді.

Биязы жүнді және биязылау жүнді тұқымдар қозыларының құйрықтары ұзын больш келетіндіктен 5—7 күндіктерінде кесіп тастайды. Әйтпеген күнде құйрық нәжіс, иесеп 'қалдықтарымен былғанып, козылар емізгенде тазалық сақтауды нашарлатса, екінші жағынан жүн сапасын да төмендетеді. Қозы құйрығын кесу үшін дезинфекциялаған өткір пышақпен 3—4-ші құйрық омыртқалары аралығынан кеседі де, кесілген жерді йод не креолиннің 5 процелттік ерітіндісімен күйдіреді. Тұқымға қалдырылмайтын қошақандарды 2—3 апталығында тарттырады. Немесе піштіреді. Піштірілген тоқтыларды бордақылап 7—9 айында етке өткізуге болады.

ҚОЙ САУУ

Қой сүті сіңімді тағам. Оның құрамында сиыр сүтімен салыс-тырғанда құрғақ зат, май, казеин көп болады. Одан түрлі айран, қатық, құрт, ірімшік сияқты тағамдар дайындауға болады. Қой сүтін өндіру ушін қой саууды ұйымдастырады. Қозылағаннан

шайға, көжеге қатады, айран қатық ұйытады, іркіт жинайды, қаймақ түсіріп, май шайқайды, нан илейді.

Көк сүт. Қаймағы алынған нәрі аз сүт.