10-дық
|
2-лік
|
8-дік
|
16-лық
|
0
|
0
|
0
|
0
|
1
|
1
|
1
|
1
|
2
|
10
|
2
|
2
|
3
|
11
|
3
|
3
|
4
|
100
|
4
|
4
|
5
|
101
|
5
|
5
|
6
|
110
|
6
|
6
|
7
|
111
|
7
|
7
|
|
10-дық
2-лік
8-дік
16-лық
8
1000
10
8
9
1001
11
9
10
1010
12
A
11
1011
13
B
12
1100
14
C
13
1101
15
D
4
1110
6
E
15
1111
17
F
16
10000
20
10
|
Сандарды р санау жүйесінен ондық санау жүйесіне ауыстыру
Сандарды р санау жүйесінен ондық санау жүйесіне ауыстыру үшін, осы жүйедегі санды:
қосындысы түрінде жазып, ондық жүйенің ережесі бойынша арифметикалық операцияларды орындау керек.
1-Мысал: 1010101,101 екілік саны үшін қосынды мына түрде болады:
1010101,101=1*26+0*25+1*24+0*23+1*22+0*21+1*20+1*2 -1+0*2 -2+1*2-3
Осы қосындыда арифметикалық операцияларды орындай отырып, 85,625 санын аламыз. Осылайша 1010101,101 екілік саны 85,625 ондық санына сәйкес келеді. Яғни:
Жауабы: 1010101,1012 = 85,62510.
2-Мысал: 357 сегіздік санын ондық санау жүйесіне ауыстырайық.
3578 = 3*82+5*81+7*80 = 23910.
Жауабы: 3578 = 23910
3-Мысал: 3Е5А1 он алтылық санын ондық санау жүйесіне ауыстырайық .
3Е5А116 = 3*164+E*163+5*162+A*161+1*160
Ондық жүйенің ережесі бойынша арифметикалық операцияларды орындай отырып және А=10, Е=14 екенін ескере отырып аламыз:
Жауабы: 3Е5А116 = 25539310.
Сандарды ондық санау жүйесінен р санау жүйесіне ауыстыру
А) 1-ереже (Бүтін ондық сандарды р санау жүйесіне ауыстыру ережесі):
Бүтін ондық санды р санау жүйесіне ауыстыру үшін осы санды қалдықтарын белгілеп ала отырып, бөлінді бөлгіштен кіші болғанша р-ға бөле беру керек. Нәтижесінде қалған бөліндіден бастап, оңнан солға қарай қалдықтарды бір қатарға жаза отырып, ондық санның р санау жүйесінде жазылу түрін аламыз.
Мысалы, ондық санау жүйесіндегі 75 санын екілік, сегіздік, он алтылық санау жүйелеріне ауыстырайық.
Жауабы: 7510 = 1 001 0112 = 1138 = 4B16.
Ә) 2-ереже (Ондық бөлшек санды р санау жүйесіне ауыстыру ережесі):
Ондық бөлшек сандарды р санау жүйесіне ауыстыру үшін осы бөлшекті р-ға көбейту керек. Алынған көбейтіндінің бүтін бөлігі бөліп алынады, бөлшек бөлігі тағы да р-ға көбейтіледі. Осылайша бөлшек бөлігінде 0 шыққанша немесе периоды анықталғанша, бүтін бөлігін бөліп ала отырып р-ға көбейте береміз. Нәтижесінде бүтін бөлігін солдан оңға қарай бір қатарға жаза отырып, бөлшек санның р санау жүйесінде жазылу түрін аламыз.
Мысалдар қарастырайық.
4-мысал: 0,6875 бөлшегін екілік санау жүйесіне ауыстырайық.
0,6875 0,375 0,75 0,5
2 2 2 2
1,3750 0,750 1,50 1,0
Жауабы: 0,687510 = 0,10112
Ақырғы ондық бөлшекті екілік санау жүйесіне ауыстырған кезде периодты бөлшек алынуы мүмкін.
5-мысал: 0,3 ондық бөлшегін екілік санау жүйесіне келтіреміз:
0,3*2=0,6
0,6*2=1,2
0,2*2=0,4
0,4*2=0,8
0,8*2=1,6
0,6*2=1,2
0,6 бөлшек бөлік есептеудің екінші қатарында болған еді. Сондықтан есептеулер қайталана бастайды. Демек, екілік санау жүйесінде 0,3 периодты бөлшек түрінде ұсынылады. 0,310 =0,0(1001)2
6-мысал: 0,121 санын он алтылық санау жүйесіне ауыстырайық.
0,121 0,936 0,976 0,616 0,856 0,696
16 16 16 16 16 16
0726 5616 5856 3696 5136 4176
0121 936 976 616 856 696
1,936 14,976 15,616 9,856 13,696 11,136
Жауабы: 0,12110 = 0,1ЕF9DB...
Б) 3-ереже (Аралас санды р санау жүйесіне ауыстыру ережесі):
Аралас санды р санау жүйесіне ауыстыру үшін, осы санның бүтін бөлігі жеке, бөлшек бөлігі жеке ереже бойынша ауыстырылады. Содан кейін алынған нәтижелер үтір арқылы бірге жазылады.
7-мысал: 123,1875 санын сегіздік санау жүйесіне ауыстырайық:
123:8=15(3) 0,1875*8=1,5
15:8=1(1) 1,5*8=4,0 123,187510=173,148
1:8=0(1) 0,1875=148
123=1738
Санау жүйелеріндегі арифметикалық амалдар.
Негізгі арифметикалық амалдар: қосу, азайту, көбейту және бөлуді қарастырайық. Бұл амалдарды ондық жүйеде орындау ережесі бәрімізге белгілі – олар қосу, азайту, көбейту бағандап, ал бөлу бұрыштап орындалады. Бұл ережелер басқа санау жүйелерінде де қолданылады, тек әр жүйе үшін өздерінің қосу және көбейту кестелерін қолдану керек.
Қ о с у .
Қосу амалында цифрлар разрядтары бойынша қосылады, және тасымалдау есебімен сәйкес разрядтарды қосуға алып келеді
Екілік жүйеде
қосу
|
Сегіздік жүйеде
қосу
|
Он алтылық жүйеде қосу
|
8-мысал. Әр түрлі санау жүйелерінде 15 және 6 сандарын қосайық.
Ондық жүйеде: 1510+610 Екілік жүйеде: 11112+1102 Сегіздік жүйеде: 178+68
Он алтылық жүйеде: F16+616
|
Жауабы: 15+6 = 2110 = 101012 = 258 = 1516.
Тексеру. Алынған қосындыларды ондық түрге келтіреміз:
101012 = 24 + 22 + 20 = 16+4+1=21,
258 = 2 . 81 + 5 . 80 = 16 + 5 = 21,
1516 = 1 . 161 + 5 . 160 = 16+5 = 21.
|
9-мысал. 141,5 және 59,75 сандарын қосамыз.
Ондық жүйеде: 141,510 + 59,7510 Екілік жүйеде: 10001101,12 + 111011,112
Жауабы: 141,5 + 59,75 = 201,2510 = 11001001,012 = 311,28 = C9,416
А з а й т у
Әр түрлі санау жүйелерінде сандарды азайту үшін, кіші разрядтан бастап азайтуды бағандап орындаймыз. Жетпейтін бірлікті көрші (үлкен) разрядтан аламыз.
10-мысал. 102, 108 және 1016 сандарынан 1-ді азайтамыз.
Екілік жүйеде: 102 – 12 Сегіздік жүйеде: 108 – 18 Он алтылық жүйеде: 1016 - 116
11-мысал. 201,25 санынан 59,75 санын азайтамыз.
Ондық жүйеде: 201,2510 – 59,7510 Екілік жүйеде: 11001001,012 – 111011,112
Сегіздік жүйеде: 311,28 – 73,68 Он алтылық жүйеде: С9,416 – 3В,С16
Жауабы: 201,2510 - 59,7510 = 141,510 = 10001101,12 = 215,48 = 8D,816.
Тексеру. Алынған айырмаларды ондық түрге келтіреміз:
10001101,12 = 27 + 23 + 22 + 20 + 2-1 = 141,5;
215,48 = 2 . 82 + 1 . 81 + 5 . 80 + 4 . 8-1 = 141,5;
8D,816 = 8 . 161 + D . 160 + 8 . 16-1 = 141,5.
К ө б е й т у
Әр түрлі санау жүйелерінде көп қатарлы сандарды көбейту үшін, бағандап көбейтудің кәдімгі алгоритмін қолданамыз, тек бұл кезде бір қатарлы сандарды көбейту мен қосу нәтижелерін, қарастырылып отырған жүйенің көбейту және қосу кестелерінен алу керек.
Екілік жүйеде
көбейту
|
Сегіздік жүйеде көбейту
|
Он алтылық жүйеде көбейту
|
0
|
1
|
2
|
3
|
4
|
5
|
6
|
7
|
8
|
9
|
A
|
B
|
C
|
D
|
E
|
F
|
0
|
0
|
0
|
0
|
0
|
0
|
0
|
0
|
0
|
0
|
0
|
0
|
0
|
0
|
0
|
0
|
0
|
1
|
0
|
1
|
2
|
3
|
4
|
5
|
6
|
7
|
8
|
9
|
A
|
B
|
C
|
D
|
E
|
F
|
2
|
0
|
2
|
4
|
6
|
8
|
A
|
C
|
E
|
10
|
12
|
14
|
16
|
18
|
1A
|
1C
|
1E
|
3
|
0
|
3
|
6
|
9
|
C
|
F
|
12
|
15
|
18
|
1B
|
1E
|
21
|
24
|
27
|
2A
|
2D
|
4
|
0
|
4
|
8
|
C
|
10
|
14
|
18
|
1C
|
20
|
24
|
28
|
2C
|
30
|
34
|
38
|
3C
|
5
|
0
|
5
|
A
|
F
|
14
|
19
|
1E
|
23
|
28
|
2D
|
32
|
37
|
3C
|
41
|
46
|
4B
|
6
|
0
|
6
|
C
|
12
|
18
|
1E
|
24
|
2A
|
30
|
36
|
3C
|
42
|
48
|
4E
|
54
|
5A
|
7
|
0
|
7
|
E
|
15
|
1C
|
23
|
2A
|
31
|
38
|
3F
|
46
|
4D
|
54
|
5B
|
62
|
69
|
8
|
0
|
8
|
10
|
18
|
20
|
28
|
30
|
38
|
40
|
48
|
50
|
58
|
60
|
68
|
70
|
78
|
9
|
0
|
9
|
12
|
1B
|
24
|
2D
|
36
|
3F
|
48
|
51
|
5A
|
63
|
6C
|
75
|
7E
|
87
|
A
|
0
|
A
|
14
|
1E
|
28
|
32
|
3C
|
46
|
50
|
5A
|
64
|
6E
|
78
|
82
|
8C
|
96
|
B
|
0
|
B
|
16
|
21
|
2C
|
37
|
42
|
4D
|
58
|
63
|
6E
|
79
|
84
|
8F
|
9A
|
A5
|
C
|
0
|
C
|
18
|
24
|
30
|
3C
|
48
|
54
|
60
|
6C
|
78
|
84
|
90
|
9C
|
A8
|
B4
|
D
|
0
|
D
|
1A
|
27
|
34
|
41
|
4E
|
5B
|
68
|
75
|
82
|
8F
|
9C
|
A9
|
B6
|
C3
|
E
|
0
|
E
|
1C
|
2A
|
38
|
46
|
54
|
62
|
70
|
7E
|
8C
|
9A
|
A8
|
B6
|
C4
|
D2
|
F
|
0
|
F
|
1E
|
2D
|
3C
|
4B
|
5A
|
69
|
78
|
87
|
96
|
A5
|
B4
|
C3
|
D2
|
E1
|
12-мысал. Әр түрлі санау жүйелерінде 5 және 6 сандарын көбейтейік.
Ондық жүйеде: 510*610 Екілік жүйеде: 1012*1102 Сегіздік жүйеде: 58*68
Жауабы: 5 . 6 = 3010 = 111102 = 368.
Тексеру. Алынған көбейтінділерді ондық түрге келтіреміз:
111102 = 24 + 23 + 22 + 21 = 30;
368 = 3*81 + 6*80 = 30.
13-мысал. 115 және 51 сандарын көбейтеміз.
Ондық жүйеде: 11510*5110 Екілік жүйеде: 11100112*1100112 Сегіздік жүйеде: 1638*638
Жауабы: 115 . 51 = 586510 = 10110111010012 = 133518.
Тексеру. Алынған көбейтінділерді ондық түрге келтіреміз:
10110111010012 = 212 + 210 + 29 + 27 + 26 + 25 + 23 + 20 = 5865;
133518 = 1 . 84 + 3 . 83 + 3 . 82 + 5 . 81 + 1 . 80 = 5865.
Достарыңызбен бөлісу: |