Материалдары
жүктеу/скачать 3,83 Mb. Pdf көрінісі
|
ЖИНАҚ БАҺАДҮР 22,10
| Түйін сӛздер:
рухани байлық, руханилық, жеке тұлға, құндылықтар Рухани байлық тҧлғаның болмысының ішкі қажеттіліктерін қанағаттандыратындықтан ол ҥнемі игілікке бағытталады. Еліміздің ҧлан байтақ жері мен тілін, ҧлттық болмысын сақтап қалу ҥшін жастарға адамзаттық, ҧлттық қҧндылықтар мен даналыққа негізделеген рухани байлық кҿздерін пайдалануға бағыт бағдар беру қолға алынуда. Келесі белестен ҿтуде тарихтың кҿші алға қарай жылжыған сайын ҽлем ҿзгеріп, жаңа ҧрпақ келіп, қоғамның жаңаша сҧранысы туындайды. Осыдан ширек ғасыр бҧрынғы жастар мен қазіргі заман жастарының сҧранысы мен талабы арасында жер мен кҿктей айырмашылық бар. Ҿйткені айнала қоршаған ортаның, болашақты тҽрбиелейтін қоғам мен заманның кҥнбе-кҥнгі ҿзгерісінде соншалықты шапшаңдық бар. Заман мен қоғам тудырып жатқан ҿзгерістер қҧбылмалы да қарқынды болғандықтан ҧрпақ тҽрбиелеу ісі туралы ел Президентiнiң сҿйлеген сҿзінде: «Ҧрпағымыз - жауапты да жiгерлi, бiлiм деңгейі жоғары денсаулығы мықты болашақ ҿкiлдерi. Олар бабаларының игi дҽстҥрлерiн сақтай отырып, қазiргi заманғы нарықтық экономика жағдайында жҧмыс iстеуге даяр болады...», баяндалған аманатында ҧлт болашағы мен ҧрпақ тағдырына деген зор жауапкершiлiктің биігін кҿреміз. Сол ҿмір ағымы мен ақпараттар тасқынында еркін жҥзе алатын жан-жақты қабілетті ҧрпақ дайындауда руханилықты басты шамшырақ қылып ҧстау маңызды. Ҧлттық тҽрбиенің қайнар кҿзі қазақ халық педагогикасы мен дҽстҥрлеріне қайта оралу ғана емес, ол – қоғамдық ҿмір талабынан туындаған қажеттілік, мҽдениеттің ҽлеуметтік-тҧрмыстық дҽстҥрлі тҥрлерін танып-білу, оның рухани бастауына терең бойлау, туған елінің, ҧлтының ҿзіндік ерекшелігін аялап, сақтауға ҥйрету. Рухани байлықтың кҿзі ол - ҧлттық қҧндылықтар мен даналыққа негізделген, халқымыздың ғасырдан ғасырға екшеп жеткізген асыл мҧрасы арқылы ҧрпақ тҽрбиелеуге бағытталған тағылымды ҿнегесі. Рухани байлық тҧлғаның болмысын ішкі қажеттіліктерін қанағаттандыратындықтан ол ҥнемі игілікке бағытталады. Рухани байлықты асыл арна деп қарастыру оның адам ҿміріндегі маңызына ежелгі грек философарының еңбектерінен кҿреміз. «Дҥниенің кҿзі, тҧтқасы, тҥп негізі - заттық нҽрсе емес, рухани дҥние »- деп, философ Платон атап кҿрсеткендей, руханилыққа ҧмтылу тҥпкі талап екендігін, Абай еңбектері жалғастырады. Оның қара сҿздері мен шығармалары, ҿлең жолдары соның дҽлелі. «Жҥрекке қайрат болмаса» (1998ж.) ҿлеңінде: Мал да бар жан мен тҽн, Ақыл, сезім болмаса. Тіршіліктің несі сҽн, Тереңге бет қоймаса? – деп, жан мен тҽн қҧмарлығы рухани байлық кҿздеріне ҧмтылу екендігін меңзейді. Тҽн мен жан қҧмарлығының ара жігін ажыратуда хакім Абай жетінші қара сҿзінде: «Жас бала анадан туғанда екі тҥрлі мінезбен туады; біреуі, ішсем, жесем, ҧйықтасам деп, бҧлар тҽннің қҧмары, бҧлар болмаса, тҽн жанға қонақ ҥй бола алмайды. Һҽм ҿзі ҿспейді, қуат таппайды. Ал біреуі; білсем, кҿрсем, танысам екен деп, ...... кҿзі кҿрген, қҧлағы естігеннің бҽрін сҧрап, тыныштық кҿрмейді. Мҧны бҽрі жанның қҧмары дейді. Білсем екен, кҿрсем екен, ҥйренсем екен деген. Қуат жетпеген, ми толмаған ессіз бала кҥндегі «бҧл немене, ол не?» деп, бір нҽрсені сҧрап білсем екен дегенде, ҧйқы, тамақ, есімізден шығып кететҧғын қҧмарымызды, ержеткен соң, ақыл кіргенде, кісісін тауып, ғалым тапқандардың жолына неге салмайды екенбіз? Сол ҿрістетіп, ҿрісімізді ҧзартып, қҧмарланып жиған қазынамызды кҿбейтсек керек, бҧл жанның тамағы еді. Тҽннен жан артық еді, тҽнді жанға бас ҧрғызса керек еді.» [1] деп білімге, ғылымға, ізгілікке ҧмтылып, тҽн қҧмарын жан қҧмары басқарғанда адамның кҿкірек кҿзі ашылып, руханилықтың жолына тҥсетінін баяндаған. Жан – лҽззатқа толы. Сондықтан барлық жан иелері бҧл дуниеде лҽззат іздейді. Олар барлық ҿмірін рахатқа, лҽззатқа, бақытқа ҧмтылумен ҿткізеді. Бҧл ҽлемде кҿпшiлiк адамдар ҿздерінің тҽн қҧмары арқылы лҽззат алғылары қеледi. Бҧл барлық жан иелеріне ортақ болып табылатын ҿмірдін тҿрт қҧбылысы. Олар: тамақ ішу, ҧйқы, ҧрпақ қалдыру жане қорғаныс. Ҿмірдің осы тҿрт кҿрінісінен лҽззат алу ҥшін жан иелері оларды жетілдіріп, ҿздерiне тҥрлi материалдық жағдайлар жасайды. Мҧны материалдық ҿрқениет деймiз. Бірақ жоғары жетілген адамдар бҧлармен ғана шектелмей, одан да жоғары мақсат қояды. Ҽр кім бақытты ҿмір сҥргісі келеді. Абай ілімінен шыгатын бақытты ҿмір кепілі – дененің, жанның жҽне жҥректегі жанның қҧмарын сҽйкестікте ҧстау. Бҧл сҽйкестік адамның санасына байланысты қҧбылып, ҿзгеріп отырады [2]. Материалдық дҥние ҿткінші, ал руханилық – мҽңгі. Руханилық адам бойындағы адамилыққа байланысты болса, материалдық дҥние пендешілікке тҽн. Сондықтан Абай: «менікі» ҿлсе ҿлсін, оған қайғырма, ҿзіңнің ҿзіңнен 168 кейінгі ҧрпаққа қандай рухани мҧра қалдыра алатындығыңды ойлан, бір сҿзбен айтқанда пенде емес, азамат, адам бол деп ҥйретеді [1]. Абай Қҧнанбаев дҥниенің екі жағын материалдық ҿмір мен рухани ҿмірдің тылсым сырына ҥңілу адамды кемелдік дҽрежеге жетудің бірден бір жолы екендігіне тоқталады. Абай: «Дҥниенің кҿрінген һҽм кҿрінбеген сырын тҥгендеп, ең болмаса денемен білмесе, адамдықтың орны емес. Оны білмеген соң, ол жан адам жаны болмай, хайуан жаны болады... Кҿкіректе сҽуле жоқ, кҿңілде сенім жоқ. Қҧр кҿзбен кҿрген біздің хайуан малдан неміз артық?» - деп, ҿзіңді тани отырып, ҿзгені тануға ҧмтыласың, болмысыңды біліп, ақиқатқа жету жолдарын кҿрсетеді. Шҽкҽрім Қҧдайбердіҧлы: «Адам ақиқаттты бас кҿзімен кҿрмейді, ақыл кҿзімен кҿреді...», - дейді. Дҽстҥрлі қазақ қоғамында материалдық байлықтан рухани игілікті жоғары қоятын ―Малым - жанымның садағасы, жаным - арымның садағасы‖ деген моральдық ҧстаным қалыптасқан. Осы рухани принцип қазақ қоғамындағы ҽлеуметтік қҧндылықтар мен қҧқықтық нормалардың имандылыққа, ҽділеттілікке негізделуіне себепші болды. Соған қарамастан қазақ халқы байлықты адам мҧратының, ҽлеуметтік қҧндылықтардың бірі ретінде бағалаған. ―Тҥстік ҿмірің болса, кҥндік мал жи‖ деген нақыл соның айғағы. Мал-дала ҿркениетіндегі байлықтың басты ҿлшемі болды. Мыңғырған мал ҿсірген байлар дҽстҥрлі қазақ қоғамындағы экономика жҽне ҽлеуметтік жҥйенің негізін қҧрады. Олар ауылдастарына, руластарына кҿмектесіп, мешіт-медреселер ҧстап, алғашқы газет-журналдарға демеушілік жасап, талантты жастарды шет елдерде оқытып, қоғамдағы рухани байлықтың сарқылмауына, ҿсіп-ҿркендеуіне ықпал етті [3]. Еңбек етсең ғана мҧратыңа жетерсің деп, ары мен намысын жерге тастамаған. Рухани байлықтың негізгі іргетасы – жақсы ойлар. Ойының дҧрыс бағытта екендігі адамның сҿзінен жҽне ісінен, ниетінен кҿрініп тҧрады. Мҧндай адамдар жағымды сҿздер айтуға, ықылас білдіруге, сҿз кҿмегін немесе іс кҿмегін беруге дайын тҧрады, басқа адамға ізетті, қате жіберсе кешірім жасауға жҽне кешірім сҧрауға да қиналмайды [4]. Ал жаман ойды қалыптастырған адам ҥнемі адам ҥнемі басқаның мінін іздейді. Ҽл-Фараби «сезімдік қабілеті бҧзылған адам» деп атаған. Мағжан Жҧмабаев «Адамға қалай да болса, қашан да болса пайда келтіретіндей ой, лҽм іс ізгілік» - деп жақсы ой мен игі іспен айналысудың адам тҧлғасының дамуына ҽсерін баяндаған. «Жақсылық та, жамандық та біртіндеп, мысқалдап сіңеді бойға. Сҿйте-сҿйте бҥкіл ойыңды, бойыңды билейді» деген Ғ.Мҧстафин жамандықтан қашық болу ҥшін жаман ойдан, теріс пейілден арылып, ниетін тҥзуге бағыттаған. Ниеттің тазалығын ізгіліктің бастауы ретінде қарастырған. Адамның таза кіршіксіз ойлары жоғары адамгершілігі, мҽдениеті, игі істері мен жақсылықтары оның рухын кҿтеруге игі ҽсерін тигізеді. Жақсы ізгі ойлар ҽлемін қалыптастыру арқылы адам рухани санасын дамытып, тҧжырымды ой, мҽнді сҿзге, абыройлы іс жасап, мҥмкіндігінше рухани адамгершілікке негізделген қарым-қатынас қҧруға талпынады. Ҿзін ҿзі жетілдіру, ой-санаңды дамытатын ой еңбегімен айналысу, кітаптар оқу, қҧндылықтар мен ҧстанымдарын дҧрыс таңдау арқылы рухани ҽлемін дамыта алады. Рухани байлық білім беру кеңістігінде енуде руханилығымызды сақтап қалу ҥшін оқушылардың кітап оқуға қызығушылығын арттыру жҽне дамыту жҥйесін қҧру керек. Рухани байлықтың бірінші қайнар кҿзі – оқулықтар мен ҽдебиеттер. Сол кітаптар мен ҽдебиеттерді талдау барысында рухани байлықтың мҽнін тҥсіндірген. Ғалымдар мен ойшылардың еңбектерінде бақытқа жету жолдары мен ҧлттық тҽлім-тҽрбиенің маңызына тоқталған. Кітап оқуға қызығушылығын арттырудың ҽлеуметтік маңызы зор. Мамандар ҿскелең ҧрпақты оқуға ынталандыруға, сондай-ақ балалардың ерте жастан бастап отбасында кітап оқуға белсендіруде оларға ең қызықты заманауи кітаптарды таңдауға ерекше кҿңіл бҿледі. Білім беру мекемелерінде қолданылатын ҧлттық тҽрбиенiң алғашында қоршаған ортадағы қҧбылыстарды тану мен бейiмделу жҽне ҿмiр сҥру заңдылығына назар аудару ғылымда негiзделсе, уақыт ҿте келе ол дҥниені қоршаған ортаны тану ҥшiн жай бақылау мен ҧғыну ғана емес, сонымен бiрге ол кҥрделi қҧбылыстардың себеп- салдарын анықтау ҥшiн, ең қажетті – рухани байлық кҿздерін іздестіруде бiлiм тҽжiрибелерiн жинақтауға деген қажеттілік арта тҥстi. Заманның ҿзгеруi – соңғы ірі бетбҧрыстар нҽтижесінде қоғамға тиiмдi тҽжiрибелердiң негiздерiн қалыптастыру керектiгi саналы тҥрде қабылданып отыр. Руханилыққа бастау жолдары ретінде кҿрсететініміз: жас ҧрпаққа рухани байлық кҿздерін ҧғындыру; халық педагогикасымен таныстыру; ҧлтымыздың салт-дҽстҥрлерін сақтауға баулу жҽне насихаттау; тілімізді қастерлеу, жерімізді қорғау, туған ҿлкеге деген маххаббат; отбасын қҧндылық ретінде тану; 169 жақсы іс жасау, жҧмыс жасауға талпыныстың болуы; жеке тҧлғалық сапалық қасиеттерін (адамгершілік, жауапкершілік, қайырымдылық т.б.) қалыптастыру; тҧлғаның психикалық жҽне эмоциялық кҥйі: жақсы ой, жақсы кҿңіл кҥйде болу, ізгі ниеттің адам ҿміріне тигізетін ҽсерін ҧғындыру; жағымды қарым-қатынас пен кҿркем мінез, басқаға ізгі ниет тілей білу. Халық даналығын, тілін, салт-дҽстҥрін, қҧндылықтарын адамзаттың рухани байлығы ретінде қарастыру ҥрдіске айналған. Барлық білім беру мекемелерінде осы мҽселеге байланысты біраз іс-шаралар атқарылып келеді. жүктеу/скачать 3,83 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|