Материалдары

79 
болмыстың өзекті мәселелері жөніндегі оның көзқарасының күрделілігі, жүйесіздігі, 
тіпті, кейде қарама-қайшылықтары белгілі дәрежеде қыңдық туғызды. 
Абай шығармашылығын зерттеудің алғашқы кезеңінде, 20-30 жылдарда 
ақынның идеялық мурасы қызу айтыстар тақырыбына айналды, «Абай философиясын» 
діншілдігі басым әдеттегі бурж. идеалистік философияның жамап-жасқаған бір түрі деп 
дәлелдемек болушылар да табылды [1]. 
Қазақ ақыны Абайдың философиясы және оған сын. Көрнекті мәдениет 
қайраткерлері мен жазушылар: М. О. Әуезов, С. Мұқанов, Қ. Жұбанов, С. Садуақасов, 
С. Қожанов, I.Жансүгіровты. Абайдың ақындық мұрасын арнайы – социологиялық 
шабуылдан қорғап, мақалалар жазды. «Көзқарасының қарама-қайшылықтарына 
қарамастан, – деп жазды Мұқанов, – Абай бұл сөздің ұнамды мәнінде ең озық реалист-
суреткер болды және сонысы үшін де біз оны құрмет тұтамыз, сондықтан да оның 
әдеби мұрасы біз үшін баға жетпес байлық болып табылады, тап солай болғандықтан да 
қазақ халқы Абайды өзінің аса ірі ұлттық ақыны деп біледі». 
Өз заманының ғұламасы болған Абай кептеген орыс жазушылары мен 
философтарының, әсіресе, А.С.Пушкиннің, М.Ю.Лермонтовтың, И.А.Крыповтың, 
В.Г.Белинскийдің, 
А.И.Герценнің, 
Н.Г.Чернышевскийдің, 
Н.А.Добролюбовтың 
шығармаларын оқып, зерттеді, орыс революционер-демократтарының озық ойы оның 
дүниетанымының қалыптасуына үлкен ықпал етті. Ойшыл-ақын ежелгі заман 
философтары Сократ, Платон, Аристотель, сондай-ақ, Шытыстың ұлы ойшылы әл-
Фараби мұраларымен де жақсы таныс болды; Батыс Еуропа философиясын, дәлірек 
айтқанда Р.Декарт, Б.Спиноза, Г.Спенсер, Л.Фейербах еңбектерін оқыды: «...Өзінің 
рационалдық философиясын Абай кездейсоқ жасай салған жоқ, алдымен осындай бай 
школалардың оқуынан етіп алып, сөйтіп, буларды езінің творчестволық өңдеуінен 
еткізген соң ғана жасай алды» [1]. 
Ол Ч.Дарвиннің даму теориясы мен анатомиялық ілім негіздерін білді. Абайдың 
жаратылыстану 
ғылымындағы 
білімінің 
кеңеюіне 
орыстың 
материалистік 
психологиясы, нақтырақ айтқанда И.М.Сеченов пен К.Д.Ушинский еңбектері маңызды 
қызмет атқарды. Ақынның дүниетанымына сол кезеңде Семейде тұрған, орыстың саяси 
жер аударылған адамдарымен достығы игі әсерін тигізді. Олардың арасында 
Е.П.Михаэлис, Н.И.Долгополов т. б. демокр. идеяда тәрбиеленген алдыңғы қатарлы 
зиялы қауым өкілдері бар еді. 
Абай 
Қазақстанның 
Россияға 
қосылуының 
аяқталуына 
байланысты 
патриархалдық-феодалдық қатынастар ыдырап, капит. қатынастар дами бастаған, қазақ 
ауылдарында, таптық тартыс пен жіктелу күшейген 19 ғ-дың 2-жартысынца өмір сүрді 
(қ.Абай дәуірі). Орыстың озық экономикасы мен мәдениетінің ықпалымен қазақ 
қоғамында жүзеге асқан прогрессивті өзгерістер ақын дүниетанымының қалыптасуына 
белгілі дәрежеде ықпап етті [1]. 
Абайдың кептеген өлеңдерінде терең филос. ойлары, табиғатқа, болмысқа 
көзқарастары, таным, ақыл, санат. б. жайлы толғаныстары көрініс тапқан: «Өлсе елер 
табиғат, адам өлмес», «Көк тұман - алдындағы келер заман» т. б., 45 «сөзден» туратын 
қара сезбен жазылған «Ғақлиялары» – ақынның филос. көзқарасының мәйегі, езінің 
мәні мен тұжырымдарының тереңдігі жағынан ұлттық мәдениет шегінен әлдеқайда 
асып түсіп жатқан маңызды мура. Бұл «Сездер» қазақ халқының сан ғасырғы 
тәжірибесінен (мәдениет, тарих, дәстүр, әдет-ғұрып, адамгершілік қасиеттер т. б.), адам 
және адамзат туралы ойларынан сусындаған. Абай шығармаларын зерттеушілер 
ойшылдың философияның негізгі мәселесін шешуге байланысты көз қарастарын 
бағалауда нақты бір тұжырымға тоқтаған жоқ. 
Бірқатар зерттеушілер философияның негізгі мәселесін шешуде «Абай теист 
болды» деген пікір айтады. Мыс., О.А.Сегізбаев «философиялық дүниетаным 
саласында ол тұтасымен деизм бағытын ұстады. Барлық деистер сияқты оның 
шығармаларынан материалистік бағдар мейлінше анық көрінеді» деп есептейді. 

80 
Дегенмен, өзінің бұдан кейінгі зерттеулеріңде Сегізбаев: «Ыбырай 
Алтынсариннің, әсіресе, Абай Құнанбаевфилософиясының мәнін толық аштық деу әлі 
ерте... Абай философиясының мазмұнын барынша толық ашу үшін оның 
шығармаларының шығыс, орыс және дүниежүзілік философияның мәдениетімен 
байланысын мейлінше терең зерттеу қажет, ал бұл әлі жеткілікті деңгейде қолға 
алынбаған нәрсе», – деп мойындайды. 
Революцияға дейінгі Қазақстаңцағы қоғамдық ойдың материалистік және 
атеистік бағдарлары. Автореферат. Ташкент, 1979, 37-38-6.). Бұл еділ тұжырымдармен 
келіспеуге болмайды. Абай дүниетанымының бағыттарын зерттеуге Әуезов елеулі үлес 
қосты. 
Ол Абайдың көптеген өлеңдері мен 19 ғ-дағы көрнекті орыс ойшылдарының 
шығармаларын салыстыра зерттеу арқылы олардың терең тамырластығын ашып берді. 
«Біз Абайдың бірде жекелеген өлеңдерінен, бірде қарасөзбен жазылған «ойларынан» 
(«Ғақлияларынан»), – деп жазды М.Әуезов, – Белинскийдің ойларымен, Герценнің 
ойларымен, Чернышевскийдің, Добролюбовтың көз қарастарымен, олардың
«Современник» беттерінде айтқан пікірлерімен жиі ұшырасамыз» (Әуезов М.) Ұзақ 
жылдар бойғы ізденістер нәтижесінде Әуезов Абайдың дүниетанымы мен демокр. көз 
қарастарына Чернышевскийдің рухани мұрасы игі ықпалын тигізді деген тұжырымды 
дәлелдеп шықты. 
Патриархалдық-феод. қазақ қоғамында өмір сүріп, аса күрделі де қайшылыққа 
толы жағдайда өлең жазған Абай мұрасын зерттеу барысында еткен ғасырлардағы 
ойшылдар шешкен мәселелердің шынайы мазмұнын анықтау онша жеңіл жұмыс 
еместігін есте ұстау керек, өйткені оларға идеологиялық тұрғыдан саяси логика. 
құрылымнан «берік сауыт киім» кигізілетін. 
Ойшыл-ақынның жеке шығармаларына ғана талдау жасамай, оның бүкіл әдеби 
мұрасының идеялық мазмұны мен ішкі логикасын тұтастай қарастыра 
қорытындылайтын болсақ, Абай рационализм мен демократизм бағытын ұстады деп 
толық айтуымызға болады, осының езінен орыстың материалистік философиясының, 
ең алдымен Чернышевскийдің ықпалы айқын көрінеді. 
Рас «ақын Қазақстанның экономик. және мәдени мешеулігі жағдайында айқын 
да толық жетілген революциялық-демократиялық дүниетаным деңгейіне көтеріле алған 
жоқ, дегенмен ол ешқандай бұлталақсыз революцияшыл демократтарды жақтады». 
Абай филос. рационализм мен демократизм рухындағы езінің ең басты идеялық 
ұстазы және тәрбиешісі болған Чернышевский көз қарастарының негізін терең түсіне 
білді [2]. 
Ойшыл-ақын оның әр түрлі филос. жүйелерге сын кезбен қарап, қорытынды 
жасайтын еңбектері арқылы Демокриттен бастап Фейербахқа дейінгі Батыс Еуропа 
философиясымен танысты. Абай табиғаттың объективті шындығын, әлемнің адамдар 
еркінен, қалауынан және санасынан тыс өмір сүретінін мойындайды. Ол әлемнің пайда 
болуы мәселесін «... дүние әрбір бір түрлі керекке бола жаратылып және бір-біріне 
себеппен байланыстырылып, пенденің ақылына өлшеу бермейтұғын көркем загонға 
қаратылып жаратылды», - деп түсінген. 
Атомистиканың кене заманнан бері материалистік дүниетанымының негізі 
саналғаны белгілі. Абай тұжырымдарына қарағанда оның осы іліммен, соңдай-ақ, 
атомизмнің дамуына зор үлес қосқан М.В.Ломоносов, А.М.Бутлеров, Д.И.Менделеев 
еңбектерімен таныс болғаны анық. 
Ойшылдың пікірінше табиғатта бәрі де объективті түрде өмір сүреді, барлығы да 
белгілі бір заңдылыққа сай және соған бағынады. Сондықтан да ақын себептілік 
байланысты, «әрбір істің себебін» тани білу қажет деп есептейді. Табиғат 
құбылыстарын тұрақты қозғалыста және даму үстінде, өзара байланысты және себептес 
деп қарастыратындықтан, ақын әлемнің бір орнында тұрмайтынын атап көрсетеді. 
Адамның өмірі мен қуаты да өзгеріссіз болмай тұрмайды [2]. 

81 
Абай әлемнің шексіздігін, қозғалыстың мәңгілігі мен қайталанбайтынын, 
тыныштықтың салыстырмалы түсінік екенін айқын түсіңді: 
«Дүние – үлкен көл, Заман – соққан жел, Адуындағы толқын – ағалар :Артқы 
толқын – інілер, :Кезекпенен өлінер, Баяғыдай керінер...» 
Абайдың философиялық көзқарастарын оларды тек өзіне ғана тән 
ерекшеліктерімен, өзіндік белгілерімен және сонылығымен, басқаша айтқанда, белгілі 
бір дәуірмен байланысты және сол дәуірді танытатын нақты-тарихи ережелер жүйесін 
қаз-қалпында қабылдаған күнде ғана дұрыс түсінуге болады. Абайдың дүние 
танымындағы айналадағы қоршаған әлемнің объективті шындығы таным барысын 
құдайға сенумен және жанның өлмейтіндігімен ұштастыра қарастыратын көзқарасы 
қарама-қайшылықта және күрделі болып келеді (қ. Психологиялық көзқарасы, Дінге 
көзқарасы) [3]. 
Солай бола тұрса да ақын құдайды табиғат-адамзаттың болмысының алғашқы 
себебі деп есептемейді, ол дүниені әлдеқандай күш жаратты дегенді теріске шығарады. 
Әуезов айтқандай «...тіпті, оның ақынның діни нанымы мен сеніміне байланысты 
өлеңдерінің езі ең басты мәселеде мұсылман дінінің кітаби қағидаларына қайшы 
келеді» (соңда, 142-6.). Абай көз қарасынан антропол. принциптерде көрініс тапқан. 
Ол бүкіл табиғатта орталық тұлға етіп адамды қояды, филос. ойларының 
көпшілігіңде адам және адамгершілік мәселесіне баса көңіл бөледі. 17- 19 
ғасырлардағы антропологизм, тіпті, Фейербахтың езі де, адамды абстрактылы гүрде, 
жайғанабиол.тіршілік иесі ретіңде қарастырып, оның барлық қасиеттері мен 
ерекшеліктерін табиғи шығу тегіменен ғана түсіндірді. Абай адамды табиғаттың бір 
белігі деп санап, оның имандылық қасиеттерін өмір жағдайлары, дәуір қалыптастырады 
деп есептейді, ал объективті дүниенің құбылыстары адам басыңда сәулеленеді де, оның 
психикалық қызметінен көрініс табады. 
Адам мәселесін Абай әр түрлі: филос., биол.- психол., эстетик. және әсіресе, 
этик. көзқарастан қарастырған. Абайдың адам туралы негізгі тұжырымдары 
Чернышевскийдің «Философиядағы антропологиялық принцип» (1860) деген еңбегінде 
айтып атын ойлармен ұштасады. Чернышевскийдің түсіндіруінше болмыс бірыңғай 
болған жағдайда адам басынан екі түрлі: материалдық (адам тамақ ішеді, ұйықтайды, 
жүреді) және адамгершілік тұрғыдағы (адам ойлайды, сезеді, қалайды) құбылыстарды 
байқаймыз. Абай Жетінші сөзінде [3]. 
«Жас бала анадан туғанда екі түрлі мінезбен туады. Біреуі – ішсем, жесем, 
ұйықтасам деп тұрады... Біреуі білсем екен демеулік... Дүниенің көрінген Һәм 
көрінбеген сырын түгелдеп, ең болмаса денелеп білмесе, адамдықтың орны болмайды», 
– дейді ойшыл-ақын. Объективті шындықты тануға деген бұл құмарлықты ақын 
адамның ең жоғарғы талабы деп біледі. Абай адамның қасиеті туралы ойын өрістете 
келіп: «Адам баласы екі нәрсеменен: бірі – тән, бірі – жан. Ол екеуі орталарында болған 
нәрселердің қайсысы жибили, қайсысы кәсіби – оны білмек керек. Ішсем, жесем 
демектің басы - жибили, ұйықтамақ та соған ұқсайды. 
Аз ба, көп пе, білсем екен, көрсем екен деген арзу, булардың да басы – жибили. 
Ақыл, ғылым – бұлар – кәсіби», – деп атап көрсетеді. Қ.Бейсембиев ақынның адам 
бойындағы туа бітетін «екі бастау» туралы тұжырымдарына «Абай дуализмге жол 
берді» деп есептеді.
Ақиқатында Абай да Чернышевский сияқты адам бойындағы заттық және 
рухани бастауларының бірлігін, адамның тұтастығын айқынырақ ашып көрсетуді 
мақсат етті. 
Ақын орыс ойшылдарының еңбектері мен өз қолына түскен жаратылыстану 
ғылымының деректері негізінде табиғатқа материалистік монизм тұрғысынан қарап, 
адамның «рухани қызметін» оның дене еңбегінен бөліп алу дұрыс емес деп есептеді. 
Ал, бұл бір-біріне тәуелсіз материалистік және идеалистік, жеке дара екі бастауды 
мойындаудан келіп шығатын дуализмге түбірімен қайшы нәрсе [3]. 

82 
Герцен жазғандай дуализмнің ең басты принциптері «... шын мәнісінде бөлуге 
болмайтын нәрсені – мысалға, дене мен рухты-жасанды қарама-қарсылықтарға бөлу 
болып табылады, бұл дерексізденулерді бір-біріне қастықпен қарсы қою және 
мызғымастай болып біріккен нәрселерді жасанды жолмен өлшеу». 
Абай әлемді тануға болатындығын мойындап, болмыс пен сананың шегін 
ажыратуға болмайтындығын теріске шығарады, бір бүтіннің бөлшектері ретінде адам 
мен табиғаттың тұтастығы туралы айқын тұжырымдар жасап, саналы адамның біртұтас 
табиғаттың үздіксіз дамуының нәтижесі екенін дәлелдейді. Әлемнің тұтастығы туралы 
мәселе философия тарихындағы ең күрделі тақырыптардың бірі екені белгілі. Абай 
мұны сана тудырған емес, өзінше объективті өмір сүретін әлемнің материалдық 
тұтастығы, бірлік деп түсінді. «Бір» демеклік... алла тағалаға лайықты келмейді. Оның 
үшін, – деп жазды Абай, – мүмкін аттың (болуы мүмкін нәрселер) ішінде не нәрсенің 
үждуі (бар болу, бар болушылық) бар болса, ол бірліктен құтылмайды» [4].
Әлемнің 
материалдық 
тұтастығы 
туралы 
тұжырымдарында 
Абай 
Чернышевскийдің «Философиядағы антропологиялық принцип» деген еңбегінде 
материалистік философияның аса маңызды ережелерін негіздеп берген бағытты одан 
әрі жалғастырды. Абай әлемнің материалдық тұтастығын атап көрсетіп, «қудай 
жалғыз» деп дәлелдейтін діни қағиданы теріске шығара келіп, бұл туралы: «Біз алла 
тағала«бір»дейміз, «бар»дейміз, ол «бір» демеклік...-ақылымызға ұғымның бір тиянағы 
үшін айтылған сөз», – деп жазды [5]. 
Ол дуалистерге көрісінше «езінің өзі жасаушысы және себепкері» болып 
табылатын табиғаттың ғана өмір сүретінін мойындады. «Бұл ғылым құдірет... кезге 
көрілген, көңілге сезілген ғаламды қандай хикметпен жарастырып, қандай құдіретпен 
орналастырған... адам пендесінде ақыл-хүкімші қайрат, қуат қызмет қылушы еді.
ӘДЕБИЕТТЕР: 
1. Герцен А. И. Тандамапы философиялық шығармапары. - М., 1948, т. 2, 113-6.). 
2. Қазақстандағы саяси-қоғамдық және философиялық ой тарихының очерктері. 
- А., 1976, 206- б.). 
3. Әуезов М. Әр жылдар ойлары. 210-6. 
4. Сегізбаев О. А. Қазақ халқының рухани мәдениетіндегі еркін ойлау дәстүрі 
мен атеизм. - А. , 1973, 108-6. 
5. Әуезов М. Жиырма томдық шығармалар жинағы. - А. , 1969, т.15 , 141-6.). 

жүктеу/скачать 1,71 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: