«Астана қаласындағы қарттар мен мүгедектерге арналған медициналық-әлеуметтік мекемесі» ММ-де арнайы баяндаманың тұсаукесері

Тұсаукесерде қарт адамдардың құқықтарын қорғау мен көтермелеу жүйесін жетілдіру, сондай-ақ еліміздегі жақындап келе жатқан демографиялық процестің – халықтың жаһандық қартаюының теріс көріністерін еңсеру бойынша алдын алу шараларын қабылдау қажеттігі мәселелері талқыланды.

Тұсаукесерге Қазақстан Республикасы Парламенті Сенаты мен Мәжілісінің депутаттары, уәкілетті мемлекеттік органдардың басшылары, қоғамдық бірлестіктердің, дипломатиялық миссиялардың және халықаралық ұйымдардың өкілдері, Адам құқықтары жөніндегі уәкіл аппаратының қызметкерлері қатысты. Тұсаукесер электрондық және баспа БАҚ-та кеңінен жарияланды.

Мемлекет Басшысы Үкіметке «Қазақстан Республикасындағы қарт адамдардың құқықтарын сақтау туралы» арнайы баяндамада жазылған Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің ұсынымдарын қарауға және қажетті шаралар қабылдауға тапсырма берді.

Дегенмен, Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің арнайы баяндамасында көрсетілген көптеген проблемалар шешілген жоқ.

3.5. Алдын ала қамау орындары мен түзеу мекемелеріндегі адамдардың құқықтарын қорғау және қолдау
Есептік кезеңнің ішінде алдын ала ұстау орындары мен түзеу мекемелеріндегі адамдардың құқықтарын қорғау және қолдау сияқты Уәкіл мекемесінің қызметіндегі осындай басым бағыттар бойынша жұмыс жалғаса түсті.

Алдын ала ұстау орындары мен түзеу мекемелеріндегі адамдардың құқықтарын қорғау және көтермелеу бойынша қызметте аса маңызыдысы пенитенциарлық мекемелердегі адамдардың құқықтарын сақтау мониторингі болып табылады.

Осыған байланысты 2007 жылғы 12 маусымда Адам құқықтары жөніндегі уәкіл мен аппарат қызметкерлері Қазақстан Республикасы Әділет министрлігі Қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің (бұдан әрі - ҚР Әділетмині ҚАЖК) Ақмола облысы бойынша басқармасының ЕЦ-166/23 тергеу изоляторын аралады.

Сотталғандар ұсталатын тұрғын үй-жайларды тексеру қорытындысы бойынша Адам құқықтары жөніндегі уәкіл мекеме әкімшілігінің сотталғандарды ұстау үшін қолайлы жағдай жасағанын атап өтті.

Дегенмен, ҚАЖК Ақмола облысы бойынша басқармасының ЕЦ-166/23 мекемесін аралау нәтижесі бойынша ҚР Әділетмині ҚАЖК атына күдіктілерді, айыпталушыларды және сотталғандарды ұстау жағдайын жақсарту жөнінде бірқатар ұсынымдар дайындады.

Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің ұсынымдарын іске асыру мақсатында ЕЦ-166/23 мекемесі 2007 жылдың шілдесінде төсек бұйымдарын (матрацтар, жамылғылар, жастыққаптар және т.б.) сатып алды. Қазіргі кезде ескірген жұмсақ мүккәмалдар жаңасына ауыстырылды. Бұдан басқа, осы мекемеде жатқан адамдарды қосымша қамтамасыз ету үшін төсек бұйымдары артығымен алынды.

ҚАЖ мекемелеріндегі адамдардың материалдық-тұрмыстық ұстау жағдайын және тамақтандырылуын жақсарту үшін ҚР Әділетмині ҚАЖК Қазақстан Республикасы Үкіметі қаулысының жобасын әзірлеу жұмыстарын жүргізуде. Осы жобамен төсек бұйымдарын пайдалану мерзімін азайту ұйғарылып отыр.

ҚР Әділетмині ҚАЖК Ақмола облысы бойынша ҚАЖК басқармасына қалған кемшіліктерді жою жөнінде тиісті шаралар қабылдау қажеттігі туралы нұсқау берді.

Қарашаның 26-сы мен 27-сі аралығындағы кезеңде Адам құқықтары жөніндегі уәкіл мен оның аппараты қоғамдық ұйымдардың өкілдерімен бірлесіп, Алматы облысын аралау бағдарламасының шеңберінде ҚАЖК Алдматы қаласы және Алматы облысы бойынша басқарманың ЛА-155/62 мекемесін мен ТМ-ны және Талдықорған қаласы Ішкі істер басқармасының уақытша ұстау изоляторын (УҰИ) аралады. Уақытша ұстау изоляторында ұстау санының лимиті 45 адамды құрайды, ал нақтығында 4 адам бар.

Қамаудағылар мен тергеудегі–қамалған адамдарды тергеу изоляторында ұстау жағдайының мониторингі нәтижесінде сотталғандардың денсаулық сақтау құқықтары бұзылғандығы анықталды.

«Қылмыстың жасалуына күдіктілер мен айыпталушыларды қамауда ұстаудың тәртібі мен шарттары туралы» ҚР заңының 23-тармағына сәйкес қамауда ұстау орнының әкімшілігі белгіленген санитарлық-гигиеналық және эпидемияға қарсы талаптардың сақталуын, күдіктілер мен айыпталушылардың денсаулығын сақтауды қамтамасыз етуге міндетті.

ҚР Әділет министрінің міндетін атқарушының 2004 жылғы 27 тамыздағы № 245 бұйрығымен бекітілген ҚР Әділет министрлігі Қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің тергеу изоляторларындағғы ішкі тәртіп ережесінің 141-тармағына сәйкес амбулаторлық көмек күдіктілер мен айыпталушыларға камераларда, өзге де үй-жайларда, сондай-ақ тергеу изоляторларының медициналық бөлімдерінің мамандандырылған кабинеттерінде көрсетіледі.

Дегенмен аралаған тергеу изоляторында стационарлық емді қажет ететін адамдар үшін немесе олар мамандандырылған медициналық көмектің келуін күте алатындай жабдықталған арнайы үй-жай жоқ. Науқас күдіктілер мен айыпталушыларды уақытша орналастыруға арналған камера біз көргенде өте қолайсыз санитарлық-гигиеналық күйде, науқастарды ұстаудың қарапайым жағдайы да жоқ.

Талдықорған қаласы Ішкі істер басқармасының уақытша ұстау изоляторын аралау барысында Уәкіл 4 адамнан жататын камерада ауаның жетіспейтінін атап өтті.

Бұдан басқа, осы камераның көше жақ бетіндегі терезелерінде табиғи жарықтың түсуіне кедергі келтіретін металл жалюздер бар, ал табиғи жарық көзі камераға жарықтың түсуін шектейтін металлмен жабылған.

Анықталған фактілер ҚР Премьер-Министрдің атына жолданған Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің Алматы облысының мекемелерін аралау қорытындысы жөніндегі ақпаратында көрсетілген.

Қылмыстық-атқару жүйесі мекемелерін аралау барысында Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің «Әркімнің қорғалуға құқығы бар» деген 400 плакат пен ұлттық құқық қорғау мекемесіне жүгіну мүмкіндігі туралы ақпараты бар «ҚР Адам құқықтары жөніндегі уәкілге қалай шағым береді» деген жадынама таратылды.

Назар аударатын жекелеген кемшіліктердің болуына қарамастан қылмыстық-атқару жүйесі мекемелерін аралау нәтижелері бойынша мынадай қорытынды түюге болады. Түзеге мекемелерінде отырғандарды ұстау жағдайлары біртіндеп халықаралық стандартқа жақындап келеді.

Дегенмен, түзеу мекемелерінен келіп түскен хаттар, халықаралық және үкіметтік емес ұйымдар өкілдерінің және туысқандарының сотталғандардың мүддесі үшін жазған өтініштері қылмыстық-атқару жүйесінің түзеу мекемелеріндегі адамдар адамның іргелі құқықтарын сақтау мәселелерінде осал болып қала береді айтуға негіз береді.

Биылғы жылы Уәкілге мәжбүрлеп ұстау орындарындағы азаматтардан материалдық-тұрмыстық және медициналық-санитарлық қамтамасыз ету саласында олардың құқықтарының бұзылуына, сондай-ақ осы санаттағы адамдарға күш пен ықпал ету шараларын қолданумен ұштасқан түзеу мекемелері әкімшіліктерінің іс-әрекеттеріне шағымданған 60-тан астам өтініш келіп түсті.

Азаматтардың өтініштерінің ерекше санатын ҚР Әділет министрлігі қылмыстық-атқару жүйесінің қызметкерлері жол беретін адамның құқықтарын көптеген бұзушылықтар туралы айғақтайтын Адам құқықтары жөніндегі уәкілге жазылған хаттар құрайды.

Сотталғандардың жазасын өздері тұрған немесе сотталған облыстың аумағындағы түзеу мекемесінде өтеу қажеттігі бөлігінде сотталғандардың отбасымен қарым-қатынас жасау және байланысу құқығын (Қамауда отырғандармен қарым-қатынас жасаудың ең төменгі стандарттық ережелерінің 37, 79 және 92-тармақтары) көздейтін халықаралық стандартқа сәйкес келетін қолданыстағы қылмыстық-атқару заңнамасының нормаларын (ҚР Қылмыстық-атқару кодексінің 68-бабы) бұзу орын алған. Өтініштерлі талдау ҚР Әділетмині ҚАЖК осы құқықтарды жиі бұзады деген қорытынды жасауға болады. Қарағанды облысынан сотталғандар Қостанайға, Алматы облысындағы Қызылорда облысына жіберіледі. Сотталғандардың үйінен бірнеше мың қашықтықта жазасын өтеуі көбінесе оның туысқандарымен кездесу мүмкіндігінен айырады, бұл оның құқықтарын өрескел бұзады.

Негізінен мұндай шағымдар Уәкіл аппаратына ҚР Әділетмині ҚАЖК-ға жүгінген кезде оң шешімін ала алмағаннан кейін түсетінін атап өткен жөн. Дегенмен, ҚР ҚАК-нің 68-бабындағы тәртіппен ауыстыруды өтінген өтініш негізді болып табылады. Тіпті Уәкілдің араласуынан кейін де ҚР Әділетмині ҚАЖК осы санаттағы азаматтардың бұзылған құқықтарын қалпына келтіруге тиісті шаралар қабылдамайды.

Бұл ретте ҚР Әділетмині ҚАЖК мен оның жер-жерлердегі бөлімшелері қолданыстағы заңнамаға қайшы келетін не оны дұрыс түсіндірмеуге байланысты белгісіз бір негіздерді көрсетеді.

Жоғарыда жазылғандарды назарға ала отырып, Адам құқықтары жөніндегі уәкіл ҚР Әділет министрінің атына ҚР әділетмині ҚАЖК мекемелерінің жүйесінде көрсетілген бұзушылықтардың алдын алу және болдырмау бойынша қажетті шаралар қабылдау мүмкіндігін қарастыруды ұсынған өтініш жолдады.

Осылайша, есептік жылы түскен азаматтардың, құқық қорғау ұйымдарының өтініштері, сондай-ақ бұқаралық ақпарат құралдарының хабарламасы мәжбүрлеп ұстау орындарында адамның құқықтарын бұзу әлі де көбінесе жүйелі сипатта екенін айғақтайды.

Еліміздің қолданыстағы қылмыстық-атқару заңнамасы жалпы Қамауда отырғандармен қарым-қатынас жасаудың ең төменгі стандарттық ережелерінің және басқа жа халықаралық пактілердің нормаларына сәйкес келетіндігіне қарамастан, қылмыстық-атқару жүйесі мекемелерінде адамның құқықтары мен бостандықтарын сақтау мәселесі аса күрделілердің бірі болып қалуда.

Осыған байланысты, осы басымдық бойынша жұмыстың шеңберінде есептік кезең ішінде халықаралық құқық қорғау ұйымдарының, шет мемлекеттердің дипломатиялық өкілдіктерінің, орталық мемлекеттік органдардың және ҮЕҰ өкілдерімен бірқатар кездесулер өтті.

2007 жылғы 1 ақпанда омбудсмен офисінде Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің Азаптауды болдырмау қауымдастығының өкілі (АБҚ) Мэтью Принглмен кездесу ұйымдастырылды. АБҚ 2006 жылы маусымда күшіне енген Азаптауларға және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын және ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер мен жазалау түрлеріне қарсы БҰҰ конвенциясының Факультативтік Хаттамасын әзірлеуге және іске асыруға қатысты.

Кездесу барысында Қазақстанның осы факультативтік хаттамаға қосылу мәселесін жылжытудың өзекті проблемалары, азамаптауды және қатыгездікпен қарауды бодырмау жұмыстарының жай-күйі, іске асыру тетіктері, сондай-ақ осы саладағы ынтымақтастық перспективалары талқыланды.

2007 жылғы 9 ақпан мен 16 наурызда Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің Италия Елшісі Бруно Пасквуиномен, Қасиетті Эджидио Общинасының өкілі Эмберти Джиаллореттимен кездесу барысында БҰҰ-ның Қауіпсіздік Кеңесінің қарауына ұсынылған Италия Республикасының өлім жазасына жалпыға бірдей мораторий енгізу туралы бастамасы, Қазақстан Республикасының Азаматтық және саяси құқықтары туралы халықаралық пактіге екінші Факультативтік хаттамаға қосылу перспективалары талқыланды.

2007 жылғы 22 мамырда Уәкіл аппаратының қызметкері Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты мен «Қазақстанның адвокаттар одағы» АҚ ұйымдастырған «Мемлекет кепілдік берген тегін заң көмегі жүйесін жетілдіру. Институционалдық және қылмыстық іс жүргізу қырлары» тақырыбында халықаралық дөңгелек столдың жұмысына қатысты. Дөңгелек столдың жұмысы барысында ҚР Әділет министрлігі әзірлеген азаматтарға заң көмегін көрсету жүйесін жетілдіру тұжырымдамасының жобасы талқыланды.

2007 жылғы 8 қарашада ҚР ІІМ-де Адам құқықтары жөніндегі ұлттық орталық басшысының ішкі істер вице-министрімен және ҚР ІІМ азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету саласында полиция қызметінің мониторингі және оны бақылау жөніндегі тұрақты жұмыс істейтін жұмыс тобының мүшелерімен жұмыс кездесуі өтті.

Кездесудің қорытындысы бойынша тараптардың сот төрелігіне қол жетімділікті барынша қамтамасыз етуге, адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға және сақтауға ортақ ұмтылысының негізінде, сондай-ақ азаматтық қоғамды одан әрі қалыпастыруға жәрдемдесу мақсатында Адам құқықтары жөніндегі ұттық орталық пен Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің арасындағы Ынтымақтастық туралы меморандумға қол қойылды.

Адам құқықтарының сақталуын бақылауды қамтамасыз ету мақсатында Меморандум шеңберінде іске асырылатын іс-шаралардың бірі Астана ІІД-нің арнайы мекемелерін: күдіктілер мен айыпталушыларды уақытша ұстау изоляторын, белгілі бір тұратын жері мен құжаты жоқ адамдарға арналған қабылдау-таратқыштарды, әкімшілік сотталғандарды арнайы қабылдайтын жерлер мен кәмелетке толмағандарды уақытша оқшаулау, бейімдеу және оңалту орталықтарын (КТУОБО) Адам құқықтары жөніндегі ұлттық орталық басшысы мен ішкі істер вице-министрінің бірлесіп аралауы болды. Аралау барысында ұстау жағдайларына, тұрмыстық жәге медициналық қамтамасыз етілу деңгейіне, сондай-ақ олардың халықаралық нормалар мен стандарттарға сәйкес келуіне мониторинг жүргізілді.

Алдын ала ұстау орындары мен түзеу мекемелеріндегі адамдардың құқықтарын қорғау мен көтермелеу саласында жұмыс істейтін ҮЕҰ-мен ынтымақтастықты кеңейту мақсатында 2007 жылғы 9 қазанда Қазақстандағы «Фридом Хаус» халықаралық ұйымының өкілі И Добичинамен Уәкілдің кездесуі болды.

Кездесудің мақсаты Адам құқықтары жөніндегі уәкіл мекемесінің жанынан азаптауларды қолдану фактілері туралы шағымдарды тексеру жөніндегі жұмыс тобын құру мәселелері талқылау болды. Осы жұмыс тобы Азаптауларға және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын және ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер мен жазалау түрлеріне қарсы БҰҰ конвенциясының Факультативтік Хаттамасын мүдделік етуге және тезірек ратификациялауға бағытталған қызметпен айналысуға тиіс.

Осы жұмыс тобының қызметіндегі негізгі бағыт азаптауды қолдану фактілісі бойынша нақты іс әділ нәтиже алғанға дейін істің барысын және жүргізілуін тек қоғамдық және құқық қорғау органдары ғана емес, сонымен бірге мүдделі мемлекеттік ведомстволардың бақылауын қамтудан тұрады.

Осы жұмыс басымдылығы бойынша маңыздысы Уәкілдің ағартушылық қызметі, азаматтарды адам құқықтары саласынағы халықаралық стандарттармен таныстыру және оларды мемлекеттік органдарда өзектендіру болып табылады. Бұған ғылыми-практикалық конференцияларға, семинарларға, дөңгелек столдарға қатысу ықпал етеді.

Есептік кезеңде Адам құқықтары жөніндегі ұлттық орталық қызметкерлері қоғамдық ұйымдар ұйымдастырған бірқатар іс-шараларға:

• 
  Адам құқықтары жөніндегі Халықаралық Хельсинки Федерациясы мен Алматы қаласындағы Қылмыстық реформа және адам құқықтары монитрингісі жөніндегі комитеті ұйымдастырған «Өлім жазасын жою, дүниежүзілік мораторий және Халықаралық қылмыстық сотқа кіру: ҚР жоғары халықаралық стандарттары қабылдау бағыты бойынша» тақырыбындағы дөңгелек столға қатысты. Дөңгелек столдың барысында Қазақстанның Халықаралық қылмыстық соттың Рим статутына қосылу мәселесі қарастырылды (12.03.2007).
  
• 
  Азаптау құрбандарын қолдаудың халықаралық күнінен арналған және «Адамның құқықтары үшін Хартия» Қоғамдық қоры, «Адамның құқықтары және заңдылықты сақтау жөніндегі Қазақстан халықаралық бюросы», Орталық Азиядағы PRI Өкілдігі (Халықаралық түрме реформасы), Қазақстан Республикасындағы «Фридом Хаус» және Ашық Қоғам Институты ұйымдастырған «Азаптауларды түп тамырымен жою және Қазақстан Республикасының осы салада өзінің халықаралық міндеттемелерін орындау перспективалары» тақырыбындағы дөңгелек столға қатысты (26.06.07).
  

Іс-шара барысында Астана қаласы мен Қарағанды облысының түзеу мекемесі мен соттарында жүргізілген мониторингтің нәтижесі бойынша Адамның құқықтары және заңдылықты сақтау жөніндегі Қазақстан халықаралық бюросының астана қаласындағы филиалы дайындаған «Бас бостандығынан айыру түрінде жазасын өтеп жатқан адамдардың шартты-мерзімінен бұрын босату және әділ сот талқылауына құқығы» баяндамасы ұсынылды.

ҚР Әділетмині ҚАЖК-мен ынтымақтастық Уәкіл мекемесі де, ҚР Әділетмині ҚАЖК де ұйымдастыратын түрлі іс-шараларға қатысу нысанында жүзеге асырылады.

2007 жылғы 23 ақпанда ҚР Әділетмині ҚАЖК-де Астана қаласында ҚАЖ мекемелеріндегі адамдарды құқықтық қорғау мәселелері бойынша семинар-кеңес өтті. Осы іс-шараға Адам құқықтары жөніндегі уәкіл мекемесінің қызметкері қатысты. ҚАЖ мекемелерінде ұсталатын адамдардың құқықтарын қорғаудың өзекті мәселелері, пенитенциарлық мекемеле әкімшілігінің тергеудегі және сотталғандардың құқықтарын сақтау мониторингін жүзеге асыратын қоғамдық байқау комиссияларымен өзара іс-қимылы, қызметкерлер мен сотталғандар үшін өздерінің өзара құқықтары мен міндеттері туралы оқу семинарларын өткізу қажеттігі талқыланды.

Ағартушылық жұмыста бұқаралық ақпарат құралдары маңызды роль атқарады. Оның көмегімен адамның құқықтарын бұзу проблемалары жөнінде азаматтарды хабардар ету жүзеге асырылады, адамның құқықтарын сақтау және қорғау мәселелеріне мемлекеттік билік органдарының, жұртшылықтың назарын аудартады, мұның барлығы адамның құқықтық мәдениетін қалыптастыруға, құқық бұзушылық жасаудың алдын алуға ықпал етеді.

2007 жылғы 14 наурызда азаматтардың өтініштерімен жұмыс бөлімінің бас сарапшысы «Қазақстанда түрме реформасына жәрдемдесу» ҚҚ ұйымдастырған «Бостандық – қорқынышты сөз» тақырыбында «Что делать?» теледидар бағдарламасына қатысты. ҚР Әділетмині ҚАЖК түзеу мекемелерінен босап шыққан адамдарды қайта әлеуметтендіру мәселелері талқыланды. Қазақстан Республикасында адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сақтау және жан-жақты қорғау тетігін жетілдіру ісінде айтулы оқиға Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаевтың БҰҰ Бас Ассамблеясының 62-ші сессиясына қатысу шеңберінде 2007 жылы 25 қыркүйекте Азаматтық және саяси құқықтары туралы халықаралық пактіге және Азаптауларға және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын және ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер мен жазалау түрлеріне қарсы конвенцияға факультативтік хаттамаларға қол қоюы болды.

Осы қадам біздің еліміздің құқық қорғау саласында жалпыға танылған стандарттарды енгізуде және әлемнің дамыған мемлекеттердің өкілдеріне ұсынылатын демократия, ізгілік және қауіпсіздік деңгейінің жоғары талаптарына сәйкес келуге ұмтылуында нық шешімін растайды. Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактіге факультативтік хаттамаға қол қою Пактінің мақсаттарын одан әрі іске асыру үшін жағдай жасау қажеттігінен туындады. Бүгінде Қазақстан азаматтарының қолда бар ішкі құқықтық қорғау құралдары сарқылғанға шейін құжатта санамаланған қандай да бір құқықтарының бұзылуы туралы жеке шағымдармен БҰҰ Адам құқықтары жөніндегі комитетіне жүгінуге мүмкіндігі бар. Президенттің Азаптауларға және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын және ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер мен жазалау түрлеріне қарсы конвенцияға факультативтік хаттамаға қол қоюы елде жоғарыда көрсетілген адам құқықтарын бұзу түрлерінің алдын алу үшін пәрменді жағдай жасайды.

Құқық қорғау тұрғысында осы оқиға көрсетілген салада тиімді өзара іс-қимыл жасауға мүмкіндік береді және халықаралық аренада еліміздің беделін одан әрі арттыруға ықпал ететіні сөзсіз.

Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің қызметін талдау мынадай қорытынды түюге мүмкіндік береді.

Елімізде қолданылатын қылмыстық-атқару заңнама Қамауда отырғандармен қарым-қатынас жасаудың ең төменгі стандарттық ережелерінде және басқа да халықаралық пактілерде тұжырымдалған жалпы талаптарға сәйкес келетіндігіне қарамастан, қылмыстық-атқару жүйесі мекемелерінде адамның құқықтары мен бостандықтарын сақтау мәселесі өте күрделілердің бірі болып табылады.

Қылмыстық-атқару жүйесі мекемелерінде ахуалды тұрақтандыру үшін, сотталғандар мен қамауда отырғандарды ұстау жағдайларын адамның құқықтары туралы заңнаманың талаптары мен халықаралық нормаларға нақты сәйкес келтіру үшін жергілікті және республикалық мемлекеттік билік органдарының қатысуымен кешенді тәсілдерді талап етеді.

Бас бостандығынан айыруға немесе қоғамнан ұзақ оқшаулауға байланысты емес жазалардың кең ауқымын енгізу; тергеу изоляторлары мен түзеу мекемелері персоналдарының әлеуметтік қорғалуын және кәсіби даярлығын нақты арттыру; сотталғандарды жұмыспен қамтуды қамасаыз ету үшін қажетті жағдайлар жасау; әлеуметтік мәні зор кәсіпке ие болуда, мәдени, жалпы білім еру және кәсіби деңгейді дамытуда (жоғары және орта арнайы оқу орындарында сыртай оқуды қосқанда), отбаысмен қарым-қатынасты қолдауда және нығайтуда, босағаннан кейін еңбекке және тұрмыстық орналастыруда оларға көмек көрсету үшін сотталғандармен әлеуметтік жұмыс жүргізу.

3.6. Діни сенім бостандығына құқықтарды қорғау және қолдау
Адам құқықтары жөніндегі уәкіл мекемесі ар-ождан бостандығына құқықты сақтау мәселелеріне бас көңіл бөледі.

Қазақстанда ҚР Әділет министрлігінің Діни істер комитеті құрылған әрі жұмыс істейді. Оның негізгі міндеті азаматтардың діни сенім бостандығына құқықтарын іске асыруды қамтамасыз ету, түрлі діни сенімдегі діни бірлестіктер арасында өзара түсіністікті, төзімділікті нығайту, олардың мемлекеттік өзара іс-қимылын жасау болып табылады. ҚР Үкіметінің жанында Діни бірлестіктермен байланыс кеңесі жұмыс істейді. Мемлекет пен түрлі діндер арасында ынтымақтастық дамуда, Әлемдік және дәстүрлі дін көшбасшыларының съезі шеңберінде конфессияаралық сұхбат тереңдей түсуде, азаматтық қоғамда діннің беделі мен ұстанымы нығаюда, жұмыс істейтін діни ұйымдардың саны өсуде.

Қазақстан Республикасының Конституциясы әркімнің ар-ождан бостандығы құқығына кепілдік береді және ешқандай жағдайларда да осы құқықты шектеуге жол берілмейді.

Есептік кезеңде Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің атына «Кришнаны тану қоғамы» діни бірлестігінің маңайында қалыптасқан талас-тартысты реттеуді өтінген «Кришнаны тану қоғамы» діни бірлестігінен өтініш келіп түсті. «Кришнаны тану қоғамы» діни бірлестігінің мүшедері тұрған тұрғын үй құрылыстарын ысырып тастау діни сенім бостандығына құқықтарын бұзу болып табылады.

2007 жылғы 2 қарашада Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің құрамында жұртшылықпен байланыс жөніндегі директор М.Г.Варфоломеева, жұртшылықпен байланыс жөніндегі үйлестіруші О.Ю.Авраменко және Қазақстандағы Кришнаны тану қоғамының заң мәселелері жөніндегі кеңесшісі Е.В.Левицкая қатысқан «Кришнаны тану қоғамы» діни бірлестігінің өкілдерімен кездесуі болды.

Осы діни бірлестіктің өкілдерімен кездесуде Кришнаны тану қоғамының маңайында қалыпасқан ахуалға байланысты мәселелер көтерілді. Дін бірлестік өкілдерінің пікірінше, діни бірлестік мүшелеріне қатысты діни белгісі бойынша қудалау жүзеге асырылуда.

Өз кезегінде Уәкіл осы оқиғадағы мән-жайды зерделеу кезінде адамның діни сенім бостандығына құқықтарын бұзу фактілері анықталмағанын атап өтті, ал өз бетінше тұрғызылған және мақсатсыз пайдаланылған жер учаскелерін ысырып тастау туралы сот органдарының шешімі негізгі әрі заңды болып табылады. Уәкіл Кришнаны тану қоғамының 10 діни бірлестігінің Қазақстан аумағында жұмыс істейтінін әрі кедергісіз қызмет ететінін атап өтті.

Дегенмен, діни бірлестік өкілдеріне Қазақстан Республикасы Президентінің 2002 жылғы 19 қыркүйектегі № 947 Жарлығымен бекітілген Адам құқықтары жөніндегі уәкіл туралы ереженің 18-тармағына сәйкес Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің сот органдарының қызметіне араласуға және шығарылған сот шешімдерімен келіспейтіндігіне байланысты өтініштерді қарауға құқығы жоқтығы түсіндірілді.

Осыған байланысты, Адам құқықтары жөніндегі уәкіл «Кришнаны тану қоғамы» діни бірлестігінің өкілдеріне орын алған сот шешімдерін жоғары тұрған сатыға шағымдану жолымен азаматтық-құқықтық заңнамада көзделген құқықтық қорғау құралдарын пайдалану ұсынылды.

Азаматтардың діни бірлестіктерді міндетті тіркеу туралы заңнамалық нормаға орай діни қоғамдастыққа бірігу құқықтарын іске асыру өзекті болып қалуда.

Мемлекеттердің ұлттық заңнамасында ар-ождан бостандығын іске асыру үшін шектеу нормаларын қайта қарау және жою қажеттігінің тақырыптары ЕҚЫҰ халықаралық форумдарының күн тәртібінде өзектілердің бірі болып табылады.

2007 жылғы 29-30 наурызда Адам құқықтары жөніндегі уәкіл «Жиналу, бірігу және білдіру бостандығы: плюралистік қоғамға толық әрі бірдей қатысуды көтермелеу» тақырыбында Адамзаттық өлшем жөніндегі ЕҚЫҰ-ның қосымша кеңесіне қатысты. Оның жұмысына ЕҚЫҰ-ға қатысушы елдердің мемлекеттік органдарының 200-ге тарта өкілдері, құқық қорғаушылары мен журналистері, соның ішінде ҚР Адам құқықтары жөніндегі уәкіл басқарған қазақстандық делегация қатысты.

Жиналу, бірігу және білдіру бостандығына құқықтарды қамтамасыз ету кезінде ЕҚЫҰ-ға қатысушы мемлекеттер жиі кезігетін шақыруларды зерделеу, және оларды еңсеру тәсілдерін іздестіру кеңестің мақсаты болды. Жақын арадағы негізгі де бағдарға алынатыны қоғамдық ұйымдарды, бұқаралық ақпарат құралдарын және жиналыстарды тіркеу институтынан бас тарту және кеңесте мәлімделген құқықтарды іске асыру кезінде хабардар ету сипатына көшу қажеттігі туралы пікір болды.

Кеңес барысында мемлекеттік делегация өкілдері қоғамдық бірлестіктердің құқықтарын қамтамасыз ету саласындағы ахуал туралы, діни сенім бостандығына қатысты заңнамадағы жоспарланып отырған өзгерістер, ұлттық заңнаманы ЕҚЫҰ стандарттарымен сәйкес келтіруге бағытталған бұқаралық ақпарат құралдары туралы баяндады.

Адамзаттық өлшемнің аса өзекті мәселелері талқыланған қазақстандық және американдық делегациялардың кездесуі қосымша ұйымдастырылды.

Бұдан басқа, 2007 жылғы 30 наурызда Адам құқықтары жөніндегі уәкіл мен Қазақстан Республикасы Әділет министрлігі өкілінің Халықаралық Кришнаны тану қоғамы ИСККОН басқарушы органының мүшесі Говинда Свами мырзамен және «Алматы Хельсинки комитеті» қоғамдық бірлестігінің төрағасы Н.К.Фокинаның кездесуі болды. Кездесу барысында қоғамдық бірлестіктер өкілдеріне Қазақстандағы Кришнаны тану қоғамының мүшелеріне тиесілі ысырылатын тұрғын үйге өтемақы мәселесін шешудің мүмкін нұсқалары туралы хабардар етілді.

2007 жылдың мамырында Адам құқықтары жөніндегі уәкіл мекемесінің қызметкері «Діни сенім бостандығы және діни бірлестіктер: халықаралық стандарттар және Қазақстан Республикасының заңнамасы» тақырыбындағы дөңгелек столдың жұмысына қатысты. Дөңгелек столды ЕҚЫҰ/ДИАҚБ, Алматыдағы ЕҚЫҰ Орталығы, ҚР Президентінің жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссия, Алматы Хельсинки комитеті ұйымдастырды. Ой, ар-ождан, дін және наным бостандығы саласында Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің ережелерін және ЕҚЫҰ құжаттарын имплементациялаудың негізгі проблемаларын талқылау дөңгелек столды ұйымдастырудың мақсаты болды.

Дөңгелек столдың жұмысы барысында Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің діни сенім бостандығына құқықты қорғау және діни бірлестіктер туралы қызметі ұсынылды.

Іс-шараның қорытындысы бойынша қатысушылар халықаралық стандарттарға сәйкес ой, ар-ождан, дін және наным бостандығын қорғауды күшейтуге бағытталған ұсынымдар қабылданды.

2007 жылғы 7-8 маусымда Бухаресте Кемсітушілікке қарсы күрес және өзара құрмет пен түсіністікті көтермелеу жөнінде ЕҚЫҰ конференциясы болды. Конференцияның жұмысына Адам құқықтары жөніндегі ұлттық орталықтың басшысы В.А.Калюжный қатысты.

Конференция шыдамдылықты тәрбиелеу бағытында және кемсітушілікке қарсы күресте; шыдамдылықтан өзара құрметтеу мен түсіністікке негізделген қадірге көшуде ЕҚЫҰ міндеттемелерін орындауға арналған. Негізгі сөздер: шыдамдылықты тәрбиелеу және кемсітушілікке қарсы күрес саласында ЕҚЫҰ міндеттемелерін орындау жолдарын шетке шығару айтылды.

Конференцияның жұмысы барысында:

• 
  шыдамдылықты көтермелеу және кемсітушілікке қарсы күрес садасындағы заңнама; шыдамсыздық салдарындағы қылмыстарға қарсы күресте құқық қолдану құрылымдарының ролі; шыдамсыздық салдарындағы қылмыстар туралы деректерді жинау;
  
• 
  өзара құрмет пен түсіністікті тәрбиелеу, Холокост және оның құрбандары туралы ескерткіштерді сақтау, мәдениет пен дін сұхбатын ретке келтіру бағытындағы білім беру қызметі;
  
• 
  нәсілдік, ксенофобия және кемсітушіліктің жариялы көріністерін БАҚ, Интернет, спутниктік телеарна және оқулықтар арқылы сөз бостандығының құқықтарын бұзбай таратылатын проблемаларды шешу амалдарын іздестіру мәселелері талқыланды.
  

Есептік кезеңде Адам құқықтары жөніндегі уәкіл Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Діни бірлестіктермен байланыс жөніндегі кеңестің отырысына қатысты. Оның негізгі мақсаты Қазақстан Республикасы азаматтарының діни сенім бостандығына құқықтарын қамтамасыз ету саласында мемлекеттік саясат мәселелері бойынша ұсынымдар мен ұсыныстар әзірлеу, қоғамда рухани келісімді және конфессияаралық қатынастарды үйлестіруді нығайту болып табылады.

2007 жылғы қарашада Адам құқықтары жөніндегі уәкіл мекемесінің қызметкері ЕҚЫҰ/ДИАҚБ қызметкерлері Фабио Пианамен, Симона Санторо және Коул Дурхамоның дін мен діни сенім бостандығы және осы саладағы халықаралық стандарттардың мәселелері жөнінде тренинг өткізу мүмкіндігін талқылау үшін ҚР мемлекеттік органдарының өкілдерімен кездесуіне қатысты.

ЕҚЫҰ дін мен діни сенім мәселелері жөніндегі Консультативтік Кеңесі мемлекеттік органдардың және азаматтық қоғамның өкілдері үшін дін және діни сенім бостандығы саласында халықаралық стандарттар туралы оқу бағдарламасы бойынша басшылық әзірледі. Әзірлеушілердің пікірі бойынша мемлекеттік, халықаралық және үкіметтік емес ұйымдардың өкілдерімен танысу кездесулері заңнама және құқық қолдану практикасы тұрғысында Қазақстанның жағдайына бейімделген тренинг бағдарламасын жасауға мүмкіндік береді. Мұндай тренингтерді адам құқықтары саласындағы халықаралық стандарттар, соның ішінде ЕҚЫҰ туралы хабардар болуды арттыру мақсатында ЕҚЫҰ-ның түрлі елдерінде өткізу жоспарлануда.

БҰҰ Ассамблеясының 75 пленарлық отырысында қабылданған Психикалық ауытқудан зардап шегуші адамдарды қорғау және психиатриялық көмекті жақсарту қағидаттарында (бұдан әрі - Қағидаттар) психиатриялық мекемелер кез келген емдеу орындары сияқты сол ресурстарға, жеткілікті білікті медицина персоналдарының және басқа да тиісті мамандардың санына, оңаша қалдыру үшін және қажетті әрі белсенді емдеу курсын жүргізу үшін әрбір пациентке жағдай қамтамасыз етілген барабар үй-жайға қол жеткізуге тиістігі регламенттелген.

БҰҰ Бас Ассамблеясының 1993 жылғы 20 желтоқсандағы 48/96 қарарымен қабылданған Мүгедектер үшін тең мүмкіндіктерді қамтамасыз етудің 19 ережесіне сәйкес мемлекеттер мүгедектерге қызмет көрсеткені үшін жауапты барлық органдардың өз персоналын тиісінше дайындауын жүзеге асыруды қамтамасыз етуі керек. Ақмола облыстық психиатриялық диспансерінің дәрігерлері Қазақстанның білім беру мекемелерінде біліктілікті арттырудан өтеді. Дегенмен, Адам құқықтары жөніндегі уәкіл тиісті мемлекеттік органдарға біліктілікті арттыруға шетелдік ғылыми орталықтар мен клиникаларға медицина қызметкерлерін жіберу мүмкіндігін іздестіру қажеттігін атап өтті.

Мониторинг барысында ауруханаларды бюджеттік қаржыландырудың жетіспеушілігі анықталды. 2007 жылға жалпы қаржыландыру 273977 мың теңгені құраса, аурухананың қажеттілігі – 325267 мың теңге болды. Нәтижесінде 2007 жылға қаражаттың жетіспеушілігі соның ішінде, емдік препараттар тізімінің кеңеюіне байланысты психикалық науқастарды емдеу кезінде аса сапалы әсер ететін қымбат психотропты препараттарды, жұмсақ мүкәммалдарды, пациенттерге арналған жиһаз-кереуттерді, көлікті сатып алуға, ғимараттар мен құрылыстардың ағымдағы жөнделуіне, медициналық және технологиялық жабдықтарды сатып алуға 51,3 млн теңгені құрады, тозу 70% құрайды.

Қалдық қаржыландыруға осы амал ауруханада емделіп жатқан адамдар санатының құқығын бұзу болып табылады, сол арқылы мұндай қамқорлыққа алынушылардың мемлекетке керек еместігін және зияндылығын көрсетеді.

Мекеме мониторингінің нәтижелері жалпы қорытынды түюге мүмкіндік береді: аурухана ең негізгі шығыс баптары: тамақтану, дәрілер, санитарлық-гигиеналық талаптар бойынша қаржыландырылады. Қалған шығыс баптары маңызды емес, қаржыландыру жеткіліксіз.

Дегенмен, өзге денсаулық сақтау және әлеуметтік қорғау мекемелерінде халықтың басқа санатын медициналық және әлеуметтік қызметтермен қамтамасыз ету арқылы ахуал жақсы жағынан ерекшеленіп келеді. Осы қызмет көрсету саласындағы айырмашылық құқық қорғау тұрғысында тиімсіз.

Құқықтарды бірдей пайдалануды өзгерту немесе қиын болу салдарынан кез келген айырмашылық, артықшылық немесе басымдық беру кемсітушілікті білдіреді. Осы жағдайда психикалық аурудың негізінде кемсітушілік жатады.

Көрсетілген мән-жайлардың психикалық ауытқудан зардап шегуші адамдардың құқықтарын қорғау саласында жалпыға қабылданған халықаралық стандарттарға, сондай-ақ Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасына қатысы жоқ.

1 Қағидатқа сәйкес психикалық ауытқудан зардап шегуші немесе осындай деп есептелетін адамдарға ізгілікпен қарау және адамның жеке басының ажырамас қадір-қасиетіне құрметпен қарау қажеттігіне юарлық жауапты мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдардың назарын ерекше аудару керек. Психикалық ауытқудан зардап шегуші немесе осындай деп есептелетін барлық адамдардың экономикалық, жыныстық және басқа да пайдалану нысандарынан, дене немесе өзге сипаттағы теріс пайдаланудан және адамдық қадір-қасиетті төмендететін қатынастан қорғалуға құқығы бар.