Жоспары 1.Сөйлеу туралы жалпы түсінік 2.Сойлеудің анатомиялық негіздері Әдебиеттері

Жұмасова Қ.С. Психология: Оқулық – Астана: Фолиант, 2006 – 292 б Қ.Жарықбаев. Жалпы психология.А.2002. Балалар психологиясы, Мухина В.

1. 
   Адам өзінің өмір қажетін өтеуге байланысты басқа біреулермен пікірлеседі, ой алмасады. үшін сол үлттың, тілдің грамматикалық ережелеріне сәйкес сөз тіркестерін пайдаланады.
   

Адам баласының сана-сезімінің дамуында дыбысты тілдің пайда болуының маңызы зор болды. Сөйлеудің пайда болуы нәтижесінде адам организмі анатомиялық өзгерістерге тусіп, дыбыс артикуляциясына қабілеті бар сөйлеу аппараты жасалды. Осының арқасында адам жеке дыбыстарды емес, тұрлі дыбыс тіркестерін, тиісті мән-мағынасы бар сөздерді айта алатын қабілетке ие болды. Сөйлеу адам санасының басты белгісі. Ол бізді жануарлар дүниесінен ерекшелендіріп тұратын негізгі жан қуаты. Сөйлеу мен сананың пайда болып, біртіндеп қалыптасуын тек биологиялық жағдайлардан емес, ең бастысы қоғамдық-әлеуметтік, тарихи факторлардан іздестіруіміз қажет. Сана мен тіл адамзат

Тіл, сөйлеу ежелден бері жеке адамның да, қоғамдық ой-санасын дамытып жетілдіруде аса маңызды роль атқарады. Сөз ойлы да, мөнерлі де болуы тиіс. Әйтпесе, ол коздеген мақсатына жете алмайды. Халқымыз мәнді сойлейтіндерді "сөзі мірдің оғындаң екен" дейді. Ескі қазақ жұртының ғүлама ғалымы Жүсіп- Баласағүн "Ақылдьің коркі тіл, тілдің көркі соз" деп тауып айтқан. Тіл арқылы жеке адамның тәжірибесі, санасы үжымның басқа мүшелерінің игілігіне айналады. Ал жеке адамның жеке санасы да сыртқы ортаның ықпалымен, оқу-тәрбие процесінің інің нәтижесінде үздіксіз дамып отырады. Бүл екеуінің дамуы бір-бірімен шарттас. Адамдардың арасында қатынас қүралы ретінде тілдің қызмет атқаруы, оның негізгі қызметі. Тіл, сондай-ақ, адам сана-сезімінің, оның психологиясының корсеткіші де. Тіл адамды қимыл-әрекетке де итермелейді. Бүл оның атқаратын екінші қызметі. Тілдің бүл екі қызметі озара тығыз байланыста болады. Олар үнемі қатарласа, бірі екіншісін демеп, кейде қарама-қарсы бағытта жүріп отырады. Мәселен, "Мүғалім келді" деген сойлемде мүғалімнің келгені жонінде айтылса, "мүғалім келді ме?" деген сөйлем екінші бір адамды осыған жауап қайтаруға мәжбүр етеді.

Әрбір адам кішкентай кезінен бастап айналасындағы адамдармен пікірлеседі, озінің күнбе-күнгі сөйлеу тәжірибесінде тілдің мағыналық жағын меңгереді, біртіндеп создік қоры молайып отырады. Алғашқы кезде бала көптеген дыбыстарды, жеке создерді үлкендерге еліктеу арқылы үйренеді. Осы кездегі сөздері кобінесе жеке, нақтылы болып келеді. Өсе келе өз ана тілінің негізгі сөздік қорын, сол тілдің ішкі заңдылықтарын үйренеді, кейін есейе келе тілдің дамуы қоғам дамуының коп ғасырлық тарихи кезеңдерінде қалыптасып отыратын қүбылыс екенін аңғарады.

Тіл арқылы ойымызды басқа біреуге жеткізуді сөйлеу деп атайды. Сөйлеу — пікір алысу процесінде жеке адамның белгілі тілді пайдалануы. Бір тілдің өзінде сөйлеудің сан алуан формалары болуы мүмкін. Сойлеу жеке адамдардың арасындағы өзара түсінуді реттестіру үшін, пікір алысу үшін кызмет етеді. Сөйлеу процесі арқылы адам озінің білімін, практикалық тәжірибесін байытып қана қоймай, сонымен қатар ғасырлар бойы жинақталған қоғамдық тәжірибені меңгеруге де мүмкіндік алады. Ойдың тілі соз. Біз сөз арқылы неше түрлі ойымызды сыртқа білдіре аламыз (М. Жүмабаев).

Сөзді қабылдау және оны үғыну бір-бірімен тығыз байланысты. Сөзді дүрыс қабылдамай түрып, оны үғынуға болмайды. Жеке создерді қабылдаудың өзі оны үғынуды қажет етеді. Қабылдау мен үғыну бір мезгілде жүріп отырады, бірінсіз-бірі іске аспайды. Интонацияны қабылдау сойлеу аппаратында, адамның мөнерлі қозғалыстарында түрліше реакция тудырады. Моселен, бүйрық интонациясы бойынша іс орындалса, тілек интонациясына келісу немесе келіспеушілік білдіреді.

тән сөйлеу әрекетінде екі сипат болуы шарт. арсыз сөйлеу өзінің қызметін дүрыстап атқара алмайды. Мүның біріншісі — сөйлеудің мазмундылыгы, екіншісі — оның мәнерлілігі делінеді. Сөйлейтін сөзде мазмүн болмаса, ол өзіндік сөздік мәнін жояды. Сөздің мазмұндылығы дегеніміз екінші біреуге жеткізілетін ойдың айқындығы. Ойы саяз кісі бос сөзді болады, оның сөзі де айқын, таза болмайды.

Сөздің мәнерлігі дегеніміз — адамның сөйлеу кезіндегі эмоциялық қалпын білдіре алуы, яғни өрбір сойлемді озінің сазымен айта алуы. Халық жақсы сөйлейтін адамдарды "сөзі мірдің оғындай екен" дейді. Мәнерлі сөйлей білудің мүғалімдік мамандық үшін маңызы зор. А. С. Макаренко бүл жөнінде: "Балалар сіздің созіңізден озіңіздің еркіңізді, сіздің мәдениетіңізді, сіздің жеке ерекшелігіңізді сезіне алатындай болуы керек",— дейді.

2. 
   Сойлеу өрекеті тиісті анатомиялық аппараттардың (тіл, ерін, таңдай, ауыз қуысының бүлшық еттері т. б.) дүрыс қызмет істеуін қажет етеді.
   

Сойлеу әрекеті үлкен ми сыңарларының анализдік, синтездік қызметінің нәтижесі. Бүл, біріншіден, сөйлеу органдарындағы қозғалыстарды, жазылған әріптердің түрлерін, тілдегі дыбыстарды нөзік талдаудан; екіншіден, сөздік сигналдардың болшектенген элементтерін байланыстырудан корінеді. Физиологиялық түрғыдан сөздің мәнін И. П.

Павлов былай түсіндіреді: "Егер айналадағы дүниеден алынатын біздің түйсіктеріміз бен елестеріміз шындықтың бірінші сигналдары болып табылатын болса, онда тіл ең әуелі сөйлеу органдарынан ми қабығына баратын кинестезиялық тітіркенулер, екінші сигналдар

— сигналдардың сигналы болып табылады. Олар шындықтан дерексіздену болып табылады да, жалпылауға мүмкіншілік береді, ал бүл соңғы бізге тән ең жоғары ойлауды қүрайды"68.

Француз ғалымы Брока "адамдардың ми сыңарларының сол жақ болігінде (маңдай

қыртысының томенгі жағында) адамның дыбыстап сейлей алуын басқарып түратын жүйке орталығы бар, ал созді қабылдау көптеген анализаторлардың (есту, қозғалыс т. б.) бірлескен, қызметін қажет етеді" дейді. Неміс ғалымы Вернике басқа біреудің созін есіту мидың сол жақ сыңарындагы самай болігінін арт жағына орналасқан жүйке орталығының қызметіне байланыстылығын айтады.

Сөзді қабылдау, оның мәнісіне түсінуде мидың есту, көру, сипау, сипай-сезу, қозғалыс зоналарының бірлескен қызметін реттестіріп отыратын сол жақ ми сыңарының тобе, самай, желке боліктерінің қызметі де ерекше. Сөйлеу қабілеті мидың анатомиялық функциясына байланысты болып келетіндігін мына мысалдан жақсы көруге болады. Егер оның сол жақ болегі зақымданса, адам сойлей алмайтын жағдайға душар болады. Мүндай қүбылысты ғылымда афазия деп атайды. Мүның үш түрі бар. Бірінде сөйлеу органдары толық сақталғанмен, қиналып сойлейді, тілі күрмеледі, дыбыс, үн шығару қиынға соғады. Афазияның екінші түрінде адам өзі сойлей алғанмен, басқа біреудің айтқанына түсінбейді. Мидың бір жеріне қан қүйылу, оның тамырларының тығындалуы, жарақаттанып қабынуы, icy т. б. афазияның пайда болуына себеп болатын факторлар.

Сөздік сигналдары дүрыс анализдей алу адам психикасы дамуының түрлі кезеңдерінде түрліше корінеді. Мәселен, жас баланың алғашқы кезде дыбыстарға қайтаратын жауап реакциясы жалпылама түрде, яғни генерализация сипатында болады. Балаға "сағат" деген сөзді айтқанда немесе сагатқа қарап сөйлегенде, со л сағатқа үқсас дыбыстардың жиынтығына назар аударады да, дыбыстың қалай шыгып жатқанын дүрыс айыра алмайды. Бүл жағдай баланың ми қабыгының анализдік, синтездік жүмысы әлі женді жетілмегендігін, яғни онда созді дүрыс қабылдау, түсіну әлі мардымсыз екендігін корсетеді. Созді жалпылай алу — адам ойлауы мен сойлеуінің ең басты ерекшелігі. Бала мүндай қабілетке тілі шығып, жүре бастағаннан кейін біртіндеп ие болып отырады.

"Сөйлеу", "тіл" "қарым-қатынас"үғымдарының мән-мағынасы жақын болғанмен, ғылыми түрғыдан бүлар бір-бірінен ажыратылады. Қарым-қатынас адам іс өрекетшщ ауқымды саласы, ол өмір сүрудщ, тыныс-тіршіліктің негізгі арқауы. Сөз бен сөйлеуге қарағанда оның аясы кең, ауқымды. Адам тек сөйлесу арқылы қарым-қатынас жасамайды. Ол айналасындағылармен түрлі ым-ишара (жест), белгі, таңба (Морзе әліппесі, стенографиялық жазу, эсперанто т. б.) арқылы да бір-біріне ақпарат (мағлүмат) бере алады. Тіпті, қас қағу, иық пен иекті қозғалту, басты шайқау тағы басқа осы секілді толып жатқан атрибуттар да қарым-қатынастық қызмет атқарады. Халқымыз "ымға түсінбеген дымға түсінбейді", деп өте тауып айтқан. Тіпті күлу мен күлімсіреудің де, жылау мен жыламсыраудың да қарым-катынастық қызмет атқаратыны белгілі. Сөйлесу қарым-қатынастың негізгі түрі. Мүның неше түрлі нүсқалары болады.

№10 Ойлау. Балада ойлауды дамыту

1. 
   Ойлау үдерісі: жалпы сипаттамасы
   
2. 
   Ойлау түрлері
   
3. 
   Ойлау сапалары