«мектепте қҰҚЫҚТЫҚ білім беру» ПӘннің ОҚУ-Әдістемелік кешені

Құқықтық сана және құқықтық мәдениет: жалпы ұғымы.

Мектеп оқушыларының құқықтық мәдениетін қалыптастыру жолдары.

Негізгі түсініктер: құқықтық сана, құқықтық мәдениет
Оқушылардың құқықтық мәдениетін көтеру ісі кешенді шараларды шешуді талап ететіндігін біз жоғарыда байқадық. Жас ұрпаққа құқықтық тәрбие берудің мақсаты — еліміздің заңдары мен тәртіп ережелерін сыйлау, оны орындау, жастарды азамат ретінде Отаншылдыққа баулу, еліміздің материалдық және рухани байлығын үнемді пайдалануға, оны байытуға, адал еңбек етуге тәрбиелеу, айналамыздағы адамдарға қиянат, зорлық-зомбылық, қылмыс жасамауға үйрету, бауырмалдыққа, мейірімділікке, ізгілікке бағыттау.

Адамның саяси және адамгершілік көзқарасы мен ішкі нанымы құқықтық мәдениетінің «іргетасы» саналады. Төмендегі аталған жағдайлардың іргетасының қалай қаланғанына байланысты болады:

• 
  құқықтық білімнің сапасы және оны қолдана алу;
  
• 
  заңға қатыстық сипат (заңды сыйлау сезімі, заңдылықты сезіну);
  
• 
  құқықтық норманы орындауға дайын тұру;
  
• 
  заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайтуд белсенділік көрсету.
  

• 
  жастар демократия негіздерін оқып-үйренулері тиіс;
  
• 
  олар өз құқықтары мен міндеттерімен танысып қана қоймай, бостандық, тұлға, құқықтық мемлекет деген ұғымдармен таныс болуы керек;
  
• 
  қайырымдылық және зұлымдық, әдемілік және талғамсыздық, т.б. құқық нормасымен байланысты елестетіп отырулары қажет;
  
• 
  құқықтық тәрбие адамгершілік және эстетикалық тәрбиемен байланысты болуы міндетті;
  
• 
  заң туралы аса қызыға білгені дұрыс. Өйткені құрғақ ақпарат оқушылардың миына жетпейді, жүрегін елеңдетпейді. Жеткіншектердің жас ерекшеліктерін ескере отырып, олардың құқықтық жаңаруы мақсатында әр түрлі шығармашылық нысандарды қолдану қажет.
  

10-сыныпта «Құқықтық мәдениеттің қалыптасуы» атты арнайы курсын ұйымдастырдық. Бұл курсты жалпы және арнайы пәндерден кейін оқыту көзделеді. Оқушылар арнайы курсты оқып-үйрену барысында «Құқық» пәнінің оқыту әдістемесінен алған білімдеріне сүйенеді және бұл арнайы курс жоғары сынып оқушыларының құқықтық мәдениетін дамытуда өз үлесін қосады деп ойлаймыз.

Мектепте оқушылардың құқықтық мәдениетін қалыптастыру бір жақты ғана болмауы керек. Сондықтан оның сабақтан тыс нысандары бекітіледі. Мәселен, мектеп жарғысымен танысу, мектеп заңдарын қабылдау. Оны қабылдау барысында оқушыларға кең мүмкіндіктер беру. Аталған шараларға оқушыларды мейлінше көптеп тарту. Сондай-ақ, «Құқық», «Мемлекет және құқық», «Құқық және білім беру заңдарының негіздері» сияқты негізгі және факультативті пәндерді оқу жоспарына енгізумен қатар, шебер ұйымдастырылған тәрбие шаралары арқылы жас ұрпақты күнделікті отбасында, орта мектепте, орта арнаулы кәсіптік білім беретін оқу орындарында, жоғары мектептерде тәрбиелеу абзал.

Мектептерде тәрбие жұмысының әр алуан түрлері мен әдіс-тәсілдерін пайдаланған жөн. Оқушыларға құқықтық тәрбие беру шараларын төмендегідей ұйымдастыруға болады:

• 
  жыл сайын құқықтық апталық өткізу. Оның жоспарын жүйелі түрде жасау;
  
• 
  құқықтық тақырыпта айлықтар өткізу;
  
• 
  көңілді тапқырлап клубын ұйымдастыру («Адам және заң», «Заң және біз»);
  
• 
  қиын балалармен тұрақты Кеңестің жұмыс істеуі. Кеңестің жұмысына ата-аналарды қатыстырып отыру керек. Құқық қорғау орындарының қызметкерлерімен кездесу ұйымдастыру;
  
• 
  құқықтық үйірмелердің жұмыс істеуі. Үйірме белсенді оқушылардың қатысуымен құрылып, тұрақты жұмыс істеуі керек;
  
• 
  құқықтық ақпараттық орталықтың жұмыс істеуі. Оның арнайы бұрышы болуы керек. Қабырға газеттері, құқық тақырыбына қажетті басылымдар шоғырлануы қажет;
  
• 
  құқық тақырыбында сынып жетекшілердің семинарларын өткізу және құқықтық білім бойынша олимпиадаларды жыл сайын дәстүрлі түрде ұйымдастыру;
  
• 
  үгіт-насихат құралдарын кеңінен пайдалану.
  

Диагностикалық саты — сұрақ-мәселе жағдайын зерттеу. Бұл мектеп оқушыларының әлеуметтік құрамын анықтап, «қиын» жасөспірімдердің топтарын белгілеуге көмектеседі.

Ізденушілік саты — анықталған мәселелерді шешу жолдарын табу.

Әрекет етушілік саты — мәселені шешу әдістері мен нәтижелерін талдау.

Қорыта келгенде, оқушылардың құқықтық мәдениетін қалыптастыру үшін төмендегі шараларды тиімді ұйымдастыру керек:

• 
  тәрбие сағаттары мен сыныптан тыс жұмыстардың құқықтық тәрбие берерлік мүмкіндіктерін тиімді пайдалану;
  
• 
  ішімдікке, нашақорлыққа қарсы күресуде жұртшылықты, ата-аналарды, қоғамдық ұйымдарды, дәрігер-нарколог өкілдерін жұмылдыру;
  
• 
  оқушылар арасында ішімдікке, нашақорлыққа бейімі бар жасөспірімдерді анықтап, құпия түрде дербес тәрбие жұмыстарын жүргізу;
  
• 
  оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеуіне бақылау жүргізу.
  

7. 
   Өткен тақырып бойынша тұжырымдар мен ұсыныстар жасау.
   
8. 
   Тақырыптың өзектілігі, мәні және мазмұны.
   
9. 
   Қолданыс аясында тақырып мәселелерін талқылау.
   

Л.А.Байсеркеев «Жалпы білім беретін мектеп оқушыларына адамгершілік-құқықтық тәрбие берудің педагогикалық негіздері».А., 2010 ж.78б

Г.М.Дайрабаева «Жалпы білім беретін мектептегі жеткіншектердің құқықтық мәдениетін тәрбиелеу». А., 2013ж. 112б.

А.О.Бейсембаева «Мектеп оқушыларының құқықтық мәдениетін қалыптастыру мәселелері». Талдықорған, 2011ж.

Оқушының құқықтық мәртебесіның пайда болуы, өзгерілуі және тоқтатылуы.

Адам құқығы және оқушы құқығының айырмашылығы.

Оқушының құқықтары мен бостандықтары.

Оқушылардың білім алудың әлеуметтік кепілі.

Оқушылардың құқықтары мен жауапкершіліктері.

Құқықтық мәдениет қалыптастырудың құлықтық аспекті қоғамдық ортада қабылданған нормалар мен ұстанымдар болып саналады. Құқықтық мәдениеттің құлықтық аспектінің мазмұны мемлекет құрып отырған ұлт пен сол елде өмір сүріп отырған басқа да халықтардың атадан балаға, ұрпақтан ұрпаққа өтіп, осы күнге жеткен бағалы халық әспеттеген мінез-құлық, жүріс-тұрыс, іс-әрекеттің құнды үлгілері болу керек.Алайда заман өзгеріп, заң да өзгеріп отырған қазіргі заманда адамдардың мінез-құлқы да өзгеруде. Сол себепті құлықтық нормалар саясатқа әсерін тигізіп, ол өз кезегінде мәдени, әлеуметтік білім және тұрмыстық өмірде де көрініс беруде.

Сол себепті осының барлығы әлеуметтік институттар арқылы реттеледі.

Қалай десек те балалардың құқықтық мәдениетін қалыптастырудың негізінде мынадайқұлықтық ұстанымдар жатады:

• 
  адамға болған сый, құрметі, адамды жоғары құндылық санауы, адамдардың кемшіліктеріне төзімділікпен қарау, жолдастық қарым-қатынас, түсінуге, қиын сәттерде көмектесіп, қолдауға даяр тұру сияқты адамгершілік қасиеттер.
  
• 
  Адамға және адамгершілік мұраттарға сену, әркімнің өзіне тән адамгершілік құныдылығының болуы, өмірлік мақсатының адамгершілік құндылықтармен ұштастыру, адамгершілік мұрат жолында қызмет ету;
  
• 
  өзіне талап қою және алдына қойған мақсатқа ұмтылу, өз міндетін атқаруға күш салу, қоғамның талаптарына бойсыну және тәртіп сақтауға ділгірлік;
  
• 
  «қолымен істегенін, мойнымен көтеруге» дайын болуы, өз іс-қимылы мен жүріс-тұрысына жауапкерлік, қателіктерін мойындау және түзетуге ұмтылу;
  
• 
  Табиғатты адамзаттың «анасы» деп тану, жер бетіндегі барлық тірі жанға саналы түрде қамқор болу;
  
• 
  Халқымыздың «өзіңе қандай жақсылық қаласаң, басқаларға да соны тіле» деген қанатты сөзін басты ұстаным ету, әділ, адал болуға, өзіне және басқаларға талап қоюда төзімділік ережесін ұстану, адамгершілік қағидаларын сақтап, әдептілік көрсету;
  
• 
  Халқымыздың «мықты болсаң нәпсіңді тый» деген ережісін ұстаным ету, барлық іс-қимылы, сұрау- талаптары мен қажеттенулерін қанағаттандыруда өзін тежей білу.
  

Құқықтық мәдениет дегеніміз – мемлекеттің құлықтық жүйесіне қатысты білім, негізгі заң нормаларын білу, оларды сақтауға ұмтылу, өз Отанының парасатты азаматтарының бірі болуға ұмтылыс.

Құқықтық мәдениет қалыптастырудың басты міндеттерін төмендегідей анықтауға болады:

• 
  жастар заң және соған сәйкес құқықтық нормалардың бар екенін білуіне шарт түзу;
  
• 
  мемлекет тарапынан қабылданған заңды бұзған адамның жауапқа тартылатынын білуі;
  
• 
  заң нормаларын орындау, адамгершіліктің басты ережесін орындаумен бірдей екенін білуі;
  
• 
  күнделікті тұрмыста өзін дұрыс ұстауға ұмтылса осының өзі құқықтық мәдениеттіліктің белгісі екенін білуі және соған ұмтылуы.
  

• 
  Қазақстан Республикасы Конституциясының өзіне және басқа да азаматтарға байланысты тұстарын құқықтық нормалармен ұштастыра білуі;
  
• 
  Алдымен Қазақстан мемлекетінің азаматы ретінде әр оқушы азаматтық кодекс және азаматтық құқықтың өз басына қатысты тұстарын меңгеруі;
  
• 
  Жастар туралы заң және оның оқушы, студент жастарға қатысты тұстарын мазмұндық жақтан тарата отырып түсінуі;
  
• 
  Құқықтық нормаларды және соған байланысты заңды және оның мазмұнын меңгеруі;
  
• 
  Заң талаптарын орындамаудың салдарын талдай білуі;
  
• 
  Заң талаптарын орындауды үнемі қаперде сақтауы және іс-әрекетінде оны ескеруі.
  

Бірақ көптеген көзқарастар, өмірлік ұстаным, мінез-құлық мотивтері балалық шақта қалыптасады.

Жек тұлғаның қалыптасуы кезеңінде құқықты түсіну және оған қарым-қатынас қалай дамиды, кейін адамның құқықтық ортада өзін ұстауы көбіне осыған байланысты.

Жасөспірімдердің құқықтық тәрбиесінің алғашқы буыны отбасы болып табылады. Бұл болашақ жек тұлғаның тәрбиесін жанұяның негізгі міндеті етіп көрсететін қазақтың дәстүрлерінен бастау алады.

Бұл туралы халық ауыз әдебиеті де айтады, осыған көптеген өткен ғасыр ойшылдары да көңіл бөлген.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 27- бабының бірінші тармағында: «Неке мен отбасы, ана мен әке және бала мемлекеттің қорғауында болады», ал екінші тармағында «Балаларына қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу ата-ананың етене құқығы әрі міндеті» деп атап көрсетілген.

Отбасында баланың мінез-құлықының негіздері, оның қажеттіліктері, қызығушылығы қалыптасады. Сондай-ақ, Отанға, ата-анаға деген махаббат, үлкендерге құрмет, азаматтық, ұжымшылдық, жоғары жауапкершілікті сезім, еңбек етуге құштарлық, адалдық, қайырымдылық, сезімталдық, құқықтық тәрбиенің негізі болып саналатын жамандық пен күштеуге ымырасыздық сияқты рухани құндылықтар дамиды.

Жанұяның жасөспірімге тәрбиелік әсері тікелей және жанама түрдегі сипаттарда болдаы. Балаға құқықтық тәрбие берудегі жанұяның жанама түрдегі әсер етуі мыналардан көрінеді:

• 
  Жанұяның сандық құрамы;
  
• 
  Ата-анасының білім және мәдени деңгейі;
  
• 
  Ата-ананың бір-бірімен және жанұяның басқа да мүшелерімен өзара қарым-қатынасының қалыптасу деңгейі;
  
• 
  Ата-ананың жұмысбастылығы.
  

Жанұя- бұл ұжым. Жанұя ұжымық белгілерін жоғалтса, өзінің тәрбиелік рөлінің көп бөлігінен айырылады.

Үш немесе одан да көп баласы бар жанұяда баланың тәрбиеленуі мен дамуына жақсы жағдай қалыптасады.

Бұл жерде бала өзінің тілегі және жанұяның басқа балалры мен мүшелерінің талаптары, қажеттіліктерімен ара қатынасын белгілеуге үйренеді.

Үлкен жанұяның өмірі балаға адамдық қатынастардың әр түрінің мүмкіндіктерін көрсетеді. Көп балалы жанұяда өскен балалар қоғамның белсенді мүшелері болып оңай қалыптасады.

Ал бала жалғыз өссе, ол үнемі зейін аударғанға үйреніп, өзімшіл болып өседі.

Жастар арасында заң бұзушы әрекеттердің деңгейі ата-аналардың білімі мен мәдениет деңгейіне тікелей байланысты.

Мәдениеті төмен жанұяларда балалар қылмысы мәдениеті жоғары жанұялармен салыстырғанда анағұрлым жоғары. Балалар үлкендерге, ең алдымен өз ата-аналарына еліктейді, сондықтан олардың мінез-құлық тәртібі балалардың тәртібін қалыптастыратын маңызды фактор.

Балалардың қараусыз қалуына жеткізетін негізгі сбеп ата-аналардың жұмысбастылығы.

Олар жұмыстарына толықтай берілетіндігі сонша, балалардың тәрбиесіне көңіл бөлмейді, олардың қажеттілігін, қызығушылығын білмейді, үйден тыс немен айналысатынына бақылау жасай алмайды.

Бұндай ата-аналардың балалармен байланысы әлсіз болады.

Жанұяның балалардың жек тұлғасына әсер етуінің маңызды факторы туыстық байланыс, жанұя мүшелерінің бір-бірімен сезімдік байланысы болып табылады. Ең бастысы, баланың ата-анасымен, басқа да жанұя мүшелерімен қарым-қатынасы оның бойында махаббат сияқты сезімінің қалыптасуына әкеледі.

Дегенмен, жанұяның әсері балаға үнемі жағымды бола бермейді. Жанұялық қарым-қатынастары қаталдыққа, ұрыс-керіске құрылған жанұялар да аз емес.

Мейірімді жанұялық қарым-қатынасқа және мәдени, рухани өмірді қалпына келтіруге, ұрпақтар сабақтастығына, жеке тұлғаның және қоғамның үйлесімді дамуына негізделген қазақтың жанұялық тәрбие дәстүрін жандандару ең маңызды міндет болып табылады.

Орта мектеп пен жанұяның құқықтық тәрбие берудегі біріккен іс-әрекеттерінде әртүрлі әдістер қолданылады, оны екі топқа бөлуге болады. Бірінші әдістерге ата-аналардың педагогикалық мәдениетін көтеру арқылы оқушыларға әсер ету әдістері жатады.

Екіншісіне тікелей әсер ету әдістері жатады.

Бірінші топқа ата-аналар жиналысын жатқызуға болады.

Ата-аналардың жалпы жиналысында құқықтық тәрбие беру шараларын өткізудің маңыздылығына тоқталып, балаларға құқықтық тәрбие берудің жолдары айтылады.

Ақпарат мазмұнында мектеп оқушыларының мінез-құлқына қысқаша талдау жасау сипатында болады. Сыныптағы ата-аналар жиналысында балаларға құқықтық тәрбие берудің жас ерекшеліктеріне тоқталуға, сыныпта осы бағытта жүргізіліп жатқан жұмыстармен, кейбір заң актілерімен таныстыруға болады.

Ата аналардың педагогикалық мәдениетін көтерудің басқа түрі құқықтық тәрбие мәселелері бойынша дәрістер оқу, әңгімелесу, педагогикалық өзіндік білімін көтеруге арналған нұсқаулар, балаларға адамгершілік- құқықтық тәрбие беру жөнінде нақты тапсырмалар беру, адамгершілік- құқықтық тақырыптардағы әдебиеттерді ата-аналармен талқылау болып табылады.

Білім беру мекемелері мен жанұяның құқықтық тәрбие берудегі бірлескен іс-әрекетінің қосымша түрі кеңестер беру, педагогикалық практикумдар, диспуттар өткізу, кинофильмдер көрсету болып табылады. Ата-аналар мен мұғалімдердің жеке кездесулерінің пайдасы көп.

Жалпы жас жеткіншектің құқық бұзушылық жолына тез икемделіп, ересектер ықпалына еруі – мектеп пен ата-ананың кінәсі.

Егер әрбір ата-ана баласының сабақтан тыс уақытта қандай іспен шұғылданып жүргенін күнделікті бақылап отырған болса, өкінішті жайлардың аз болары сөзсіз.

Баланың достарының кім екенін, мектепте қалай оқитынын қадағалау ата-ана тарапынан күнделікті дағдыға айналса, бақылаудың барын сезінген бала құқық бұзушылыққа сирек барар еді.

Кез-келген баланың ең алғашқы тәрбиешісі- ата-ана, яғни, жасөспірімді сапалы тәрбиелеуге ықпал етуші негізгі субъект.

Жасөспірімді құқықтық тәрбиелеу ойдағыдай жүзеге асуы үшін тек жанұяның әсері аз болатынын ескергеніміз жөн.

Сондықтан да, баланың уақыты көбіне мектепте өткендіктен мектеп пен жанұя тәрбиені сапалы жүзеге асыру үшін тығыз байланыста болулары қажет.

Мектеп пен жанұя арасындағы қатынас ата-аналар жиналыстарын өткізу, ата-аналар комитеттерін ұйымдастыру арқылы жүзеге асады.

Кәмелетке толмағандар өз ата-аналарына қарап, олардың мінез-құлқына баға бере отырып, олардың идеясын және өнегесін қабылдайды.

Балаларды тәрбиелеу – құқықтық қана емес, адамдық және заңдылық міндет те. Осымен байланысты балаларды қалай тәрбиелеу керек деген заңды сұрақ туады. Бала тәрбиелеу ісінде әр халықтың өзінде ғасырлар бойы қалыптасқан әдет-ғұрып, салт-дәстүріне байланысты әдістері бар.

Ата-ана өз баласын ең алдымен ұлттық дәстүрге, инабаттылыққа тәрбиелейтіні табиғи нәрсе.

Ата-аналар өздерінің балаларын тәрбиелей отырып, оны қорғауға да құқылы. Әлі жасы жетпегендіктен, әлі қабілеті толық қалыптаспағандықтан балалар өз мүдделерін өздері қорғай алмайды.

Сондықтан ата-аналар, балаларының құқығын қорғауға міндетті. Бұл оның мүлкіне де, жеке басына қатысты.

Бұған заң жүзінде белгіленетін құқық, мысалы, баланың құқығын бұзуға жол бермеу үшін күресу мәселесі де қосылады. Ата- аналар өз балаларының заңды өкілі болып табылады.

Мұның мәнісі, ата-ана баласы үшін кез-келген мұқтажын жоқтауға молынан құқылы. Мұнымен ата-ана қамқоршы мен қарамағына алушыдан ерекшеленіп көрінеді.

Әке мен шешенің құқығы теңбе-тең. Сондықтан екеуі де өзінің кәмелетке толмаған балаларының заңды өкілі болып табылады.

Ата- аналар өздерінің міндеттеріне былай да теріс қарамайтыны табиғи нәрсе.

Дегенмен, өкініке қарай, өмірде басқа да кездесетіні жасырын емес. Тәрбиеден қате жіберілсе, оның салдары ата-ананың өзіне тиеді.

Тәрбиесіздік пен адамгершілікке жатпайтын тәртіп балаға оңайға соқпайды.

Қоғам,басқа адамдар да мұндай қылықтардан зардап шегеді. Мұның арты құқық бұзушылыққа дейін әкеліп соғатыны тағы бар.

Сондықтан өзінің борышн дұрыс атқармаған ата-анаға заңның да қолданатын шарасы болады.

Кейбір сирек жағдайларда ата-ана өзінің ата-аналық құқығынан заң жүзінде айырылуы мүмкін.

Кейбір сирек кездесетін жағдайлар дегеніміз не?

Енді соған келейік.

Біріншіден, егер ата-ана адамгершілік, әдептілік тәрбиесімен айналыспаса, оқуы мен қалыпты дамуына қажетті жағдай жасамаса, онда ол баласын тәрбиелеудегі өзінің міндетінен жалтарғандыққа жатады.

Екіншіден, мұндай жағдайда ата-аналар өздерінің құқығын теріс пайдаланған болып табылады.

Үшіншіден, егер ата-ана ылғи да ұрып-сабаса, қорқытса, тамақ бермесе, үйден қуып жіберсе, қадір-қасиетін қорласа;

Төртіншіден, ата-ана өзінің адамшылыққа жатпайтын, қоғамға қарсы қылығымен зиянды түрде ықпал етсе;

Бесіншіден, үнемі маскүнемдікке, нашақорлыққа салынса, ондай ата-аналарды ата-аналық құқықтан айырады.

Құқықтық тәрбие мақсаты- оқушыларды құқықтық мәдениет пен құқықтық әрекет- қылық қалыптастырып, оларды құқықтық заңдылық талаптарын түсінуге әрі мойындауға баулу.

Құқықтық тәрбиеге байланысты іс-әрекеттер мазмұны- құқықы бұзушылық әрекеттерге арқау болар жағдайларды (өмір мен тәрбиедегі қолайсыз жайттарды) жою;

Оқушылардың өмірі мен тәрбиесіне орай жағдайлар мен оларды қоршаған ортаны зерттеу;

Тәрбиеленушіні жеке ұстанымдарына түзетулер енгізу;

Отбасы тәрбиесінде қолданылатын басты әдістер- бұл өнеге-үлгі, бірлікті еңбек іс-әрекет, әңгіме-сұхбат, қолдап-қуаттау, баланы қорғау.

Құқықтық тәрие, сана сезімінің қалыптасуы- жастардың өзін азамат есебінде сезінуіне көмектесу керек.

Тек қана өз басы заңды бұзбай, оны орындаумен шектелмей, әр азамат өзін қоғамның мүшесі, мемлекет пен қоғам ісіне белсене қатысатын азамат екенін түсіну керек.

Тек сонда ғана құқықтық тәрбие берудің қоғамдық мәні барын байқаймыз. Ал құқықтық тәрбие беру жанұядан басталып, мектепте жалғастырылса, құқықтық сананың қалыптасуында табысқа жетуге болар еді.

Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:

1. 
   Өткен тақырып бойынша тұжырымдар мен ұсыныстар жасау.
   
2. 
   Тақырыптың өзектілігі, мәні және мазмұны.
   
3. 
   Қолданыс аясында тақырып мәселелерін талқылау.
   

Л.А.Байсеркеев «Жалпы білім беретін мектеп оқушыларына адамгершілік-құқықтық тәрбие берудің педагогикалық негіздері».А., 2010 ж.78б

Г.М.Дайрабаева «Жалпы білім беретін мектептегі жеткіншектердің құқықтық мәдениетін тәрбиелеу». А., 2013ж. 112б.

А.О.Бейсембаева «Мектеп оқушыларының құқықтық мәдениетін қалыптастыру мәселелері». Талдықорған, 2011ж.

Педагогикалық технологиялар мазмұны, сипаттамасы

Педагогикалық технологиялардың маңыздылығы

Педагогикалық технологияларды пайдалану жолдары

Педагогикалық теориямен жеткілікті түрде қаруланған мұғалімнің іс-әрекеті тиімді болатыны әркезден-ақ мәлім. Ендеше оқьпу технологиясын оқу үрдісіне енгізу білім сапасын қажетті деңгейде және оны басқаруды қамтамасыз етеді.

Оқытуды және педагогикалық қызметті "технологияландыру" талпыныстары XX гасырдың басында-ақ пайда болған, бірақ педагогикалық ғылымда оқыту технологияларын жобалау мен енгізудің ғылыми қадамдары 80-90 жылдары ғана жасалып, олардың пәрменділігінің критерийлері анықталды. Қазіргі күннің өзінде де үлкен педагогикалық және эргономикалық мүмкіндіктерге ие бола тұра, оқытудың жаңа технологияларының оқу үрдісіне ендірілу қарқыны жеткілікті деңгейде емес.

Бұны түсіндірудің бірнеше себептері бар. Мысал, оқу орнында жаңа педагогикалық технологияларды ендіруге кажетті педагогикалық, әдістемелік шарттарының болмауы, мотивациялануы мен ынталандырылуы, мұгалімдер мен оқу орындары басшыларының кәсіби әрекетке өзгеріс енгізуге құлықсыздығы, т.б. Ең алдымен оның себебін мүғалімдердің жаңа педагогикалық технологияларға қатынасы айқын бейнеленген жағымды мотивация мен саналылықтың жеткілікті жоғары деңгейімен сипатталғанмен, олардың технологияларды жобалау мен ендіруге дайын еместігінен, яғни әлсіз теориялық психологиялық-педагогикалық, технологиялық және технологияларды оқу үрдісіне ендіру белгілі бір шарттарды қажет етеді. Олар:

— мүғалімнің оқу үрдісін жаңа технологиялар негізінде ұйымдастыруына құзырлылығының жеткілікті деңгейі;

— оқыту субъектілерінің (мұғалім мен оқушы) жаңа технологияларды қолдануға дайындығы, жағымды психологиялық-педагогикалық ахуал;

— оқытудың жаңа технологияларын жүзеге асыруға мүмкіндік беретін оқу-әдістемелік, дидактикалық базаның болуы;

— оқу бағдарламасының қамтамасыз етілуде жаңа мақсаттар мен қоғам талабына сай түзетілуі және ақпараттандырылуы.

Оқу үрдісіне оқытудың жаңа технологиясын жобалау және ендіру мүғалімдерде белгілі бір білім мен біліктердің болуымен және олардың осы білім мен біліктерге ие болуға талпыныстарымен шартталады. Көпшілік жағдайда мұғалімдер оқу үрдісіне жаңа технологияларды ендіру қажеттігін түсініп, технологияны қолданғысы келеді, солай бола тұра оқу үрдісін жаңа технологиялар негізінде ұйымдастыруға жеткілікті құзырлылығының болмағанын мойындайды. Л.В.Шмелькованың зерттеуі бойынша көпшілік мүғалімдер пікірінде педагогикалық технологиялар өзінде түрлі үғымдардың тұтас кешенін қамтиды екен. Осылайша, респондеттердің 5,2% — "педагогикалық технология" ұғымында педагогикалық техниканы, 6% — озат педагогикалық тәжірибені, 11,2% — педагогикалық шеберлікті, 15,5% — педагогакалық шығармашылықты, 17,5% - ОТҚ-н қолдануды, 25% — педагогикалық инновацияны, 27,6% — оқытудың дәстүрлі емес түрлері мен әдістерін, 29,3%,— дидактикалық жүйелерді, 31.9% — педагогикалық концепцияларды түсінген. Тек сұрағандардың ширегі ғана бұл ұғымды оқу үрдісін жобалау мен кепілді нәтижеге жетумен байланыстырған. Осылайша сауалнамаға қатысқан педагогтардың үштен бірінде педагогикалық технология туралы нақты және мазмұнды түсінік болмаған. Солай бола тұра, мұғалімдердің басым көпшілігі өз іс-әрекетінде жаңа педагогикалық технологияны қолдану қажет деп көрсеткен. Демек, оқыту үрдісіне жаңа технологияларды енгізу үшін ең алдымен оқытушыларды қайта даярлап, жаңа педагогикалық технологиялар бойынша кәсіби біліктілігін көтеруге жағдай жасау қажет және де ұйымдастырушылық-педагогикалық жағдайлар тек қана қайта даярлау үрдісінде емес, сонымен бірге тікелей кәсіби-педагогикалық әрекет барысында жасалып, бұл қайта даярлау нәтижелері туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Олай болмаған жағдайда оқытушылар бұрынғыша, не оқыту технологияларын ендіруді имитациялайды, не ғылыми білімнің болмауынан технология идеяларын өзінің түсініктерімен ауыстырады, не тұтас алғанда оқытуға технологияны ендіріп жатырмын деп технологияларының жеке элементтерін жүзеге асыруы (көш жағдайда солай болады да) мүмкін.

Сондықтан да мұғалімдердің кәсіптік дайындық үрдіс оқытудың жаңа технологияларын жобалап, енгізу бойынша құзырлылығын арттыру мәселесін шешу қажеттігі туындайды.

Жоғарыда атап көрсеткендей, көп жағдайда мүғалімдер де "технология", "оқыту технологиялары" ұғымдары туралы толық түсініктері болмай, олар жаңа педагогикалық технологияларды оқу үрдісіне ғылыми жобалау туралы білімдерден (принциптері, енгізу кезеңдері, т.б.) бейхабар болып, көбіне тәжірибеге жаңа педагогикалық технологияны ендірдім деп технологиялардың жеке элементтерін немесе оқытудың инновациялық әдістерін колдануы мүмкін. Сондықтан да мүғалімдердің жаңа педагогикалық технологиялармен осылайша қарулану дәрежесі технологиялардың оқу орнының педагогикалық үрдісінде маңызды рөл атқарады деп есептеуге мүмкіндік бермейді.Осыдан оқытушыларды жаңа технологияларды жобалау, ендіру бойынша білім мен біліктерінің деңгейін көтеру мәселесін шешетін бірден бір жол — арнайы курстарды ұйымдастыру қажеттігі туындайды. Бұл курстың мазмұнына төмендегі мәселелер кіруі мүмкін: педагогикалық технологиялардың даму тарихы; педагогикалық технологияларды ендіру қажеттілігі мен алғышарттары; "педагогикалық технология" ұғымының мәні мен мазмұны; педагогикалық технологиялар белгілері, оларды жіктеу; педагогикалық технологияларды оқу орнында таңдау критерийлері; педагогикалық технологияларды ғылыми жобалаудың негіздері; педагогикалық технологияларды ендірудің кезеңдері мен принциптері, олардың ерекшеліктері мен сипаттамалары; педагогикалық технологияларды ендіру нәтижелерін талдау; педагогикалық технологиялар пәрменділігі критерийлері.

Күтілетін нәтижеге осы курстарда оқу орнының бүкіл педагогикалық ұжымын тұтас оқыту арқылы жетуге болады, бұл оқу орнының бүкіл жұмысында жаңа педагогикалық технологияларды сауатты және нық қолдануға мүмкіндік береді.

Білім сапасы мұғалімнің шеберлігіне байланысты. Мұғалімнің шеберлігі қойылған педагогикалық мақсатқа және бағдарламаға сай қажетті мазмұнды таңдап алуда және де тиімді әдістер мен құралдарды пайдалана білуінде. Мұғалімнің педагогикалық қызметін технологияландыру педагогикалық технологиялардың белгілері туралы біліммен, мұғалімнің шеберлігіне қарасты белгілі шарттардың сақталуын талап етеді. Олар:

— мүғалімнің оқытудың жаңа технологияларына бетбұруы, ынта қоюы;

— қолда бар технологиялық ресурстарға талдау жасауы;

—басты бір мақсатқа немесе мақсаттар жиынтығына бағытталған технологияларды таңдауы;

— жоспарлай алуы, жобалау дағдысының болуы;

— мақсат қоя алу және міндеттерді бөлу қабілеті;

— іс-әрекетін ұйымдастыру және оған талдау жасау мүмкіндігі;

— өз тәжірибесін рефлексия арқылы меңгеру, оны технологиялық түрде көрсету;

— технологияның ескіруін көре білу, оны қайта құру, өңдеу дағдысының болуы.

Оқыту технологияларының қайсысын болмасын пайдалану жеңіл іс емес, ол оқытушыдан білімділікті, іскерлікті, еңбекқорлықты, шығармашылықты, құнттылықты, жаңашылдықты және мол дайындықты қажет етеді. Жаңа технологияларды енгізу кезінде оқытушының технологиялық құзырлығының жоғары деңгейін қамтамасыз ету үшін мүғалім білуі керек:

— жаңа технологиялар көмегімен шешілетін мәселелерді;

— жаңа технологияны қолдану арқылы алынатын нәтижелерді;

— жаңа технология мәнін, алынатын нәтижелердің теориялық негізін;

— жаңа технологияда мүғалім қолданатын әдіс-тәсілдерді;

— оқушылардың жұмыс әдісін;

— оқушыларды жаңа технологияда жұмыс істеуге үйрету әдісін, мұғалім істей алуы керек: қандайда бір технология үшін оқу бағдарламасының түрлендірілген нұсқаларын құрастыруды;

— күнтізбелік-тақырыптық жоспарлауды;

— әр сабақта сауатты жоспарлауды;

— оқу моделін құрастыруды;

—оқушылардың өзіндік жұмыстары үшін таратпалы материалдарды дайындауды;

— оқушыларға арналған өзіндік тапсырмаларды құрастыруды;

— оқушылар үшін деңгейлік тапсырмалар жасау;

— тестілік бақылау тапсырмаларын дайындау;

— компьютерлік бақылау үшін тапсырмалар дайындау;

Мұғалім дұрыс ұйымдастыруы кажет:

- жаңа технологияда пайдаланатын жекелеген әдістер мен тәсілдерді қолдануды;

— түрлі типтегі сабақтарды өткізуді;

— өткізілген сабақтарға талдау жасау, жіберілген кемшіліктердің себептерін анықтауды;

— жаңа технологияда қолданылатын оқу әрекеттерінің әдістерін оқушыларға үйретуді;

— педагогикалық диагностиканың қарапайым әдістерін қолдана отырып, жаңа технологияны пайдалану тиімділігін бағалауды.

Педагогикалық қызметті осылайша ұйымдастыру — жаңаша оқытуға жеткізетін жол.

Оқу үрдісін "технологиялауда" оқыту субъектілерінің, яғни мұғалім мен оқушылардың дайындығының психологиялық аспектілері де маңызды рөл атқарады. С.И.Годник зертгеулері көрсеткендей, жеке түлға жаңа жағдайларға бейімделуде жеке және кәсіби сапаларды жүзеге асыруда, әрекеттің жаңа тәсілдеріне ие болуға байланысты қиындықтарды сезінуі мүмкін. Жаңалықты меңгеруге бүкіл ұжым құлшыныспен кіріседі деп үміттенуге болмайды, мұғалімдердің бұған деген іс-әрекеттерінде үлкен айырмашылық болады. Социологтардың мәліметтері бойынша педагогтердің тең жартысы инновациялық әрекетке бірден енуге дайын, ал қалған жартысы сенімсіздік, ұстамдылық, тіпті кей жағдайда өшпенділік те білдіруі мүмкін. Мұғалімдердің педагогикалық технологияларды енгізуге байланысты кейбір психологиялық қарсылықтары түсінікті. Олар үйреншікті іс-әрекетті өзгертуге деген қалауларының болмауымен, жаңалытгы игере алмаймын деген қорқыныштың болуымен, іс-әрекеттің жаңа әдіс-тәсілдерін меңгеру қиыншылықтарымен, өзінің күші мен мүмкіндіктеріне сенімсіздігімен, т.б. шартталған.

Бұл мәселені шешуде мектепте кәсіби педагогикалық іс-әрекетті "технологиялауды" мотивациялау мен ынталандыру жүйесінің (материалдық және моральдық ынталандыру шаралары) жасалуы, жағымды психологиялық-педагогикалық ахуал туғызатын арнайы ортаны құру және педагогикалық технологияларды жобалау мен ендіру үрдісіне білікті басқаруда көмектесуі мүмкін.

Оқу орнында технологияны ендіруге жағдай жасайтын ұйымдастыру жағдайлары туралы айтқанда жағымды ахуал, материалдық және техникалық құралдар, технологиялау процесіне әдістемелік қолдау, талап және мұғалімдер іс-әрекетін бағалау, мұғалімдердің кәсіби әрекетін технологиялау туралы білімдерін терендету мақсатында біліктілігін көтеруге мүмкіндік беру (қайта даярлау курстары, түрлі ақпараттық ресурстарды пайдалануға қол жеткізу) сөз болады, яғни оқу орны әкімшілігін педагогикалық ұжым мен мұғалім жұмысына жаңа педагогикалық технологияларды ендіру мәселесі бойынша жұмыс жасауға үйретіп, ол жұмыстарды мына жеке бағыттарда ұйымдастыруға болады:

— өз төжірибесінде жұмыстың инновациялық түрлерін қолданып жүрген тәжірибелі мұғалімдермен жұмыс. Олардың мақсаты — өз жұмысына қандай да бір технологияны кезеңмен сіңдіріп, нәтижесін ұжым талқысына шығарып, сол арқылы әріптестерінде жаңашылдық үрдісіне ену, олардың іс-әрекетін қайталау тілектерін туғызу:

әрқайсына тәжірибелі тәлімгерлер бекітілген жас мамандармен жұмыс. Туындаған сұрақтарына жауап беріп, сабақтарына қатысып, әдістемелік көмек, ақыл-кеңес, беретін тәжірибелі әріптеспен бұндай жұмыс әрқашан нәтиже береді;

— өз жұмысына өзгеріс енгізуге тілек білдірмеген мұғалімдермен жұмыс. Олар үшін технологияны тұтас алғанда және әрбір элементін жеке қолданудың тиімділігіне баса назар аударта отырып ашық сабақтар өткізу.

Оқу орнының әдістемелік жұмысын жоспарлауда осындай жұмыстың мысалы ретінде «Жаңа педагогикалық технологи—кәсіби даярлықта» бөлімі пайда болуы мүмкін. Нәтижесінде оқу үрдісінде жаңа педагогикалық технологияны нық қолдануға әкелетін әдістемелік, техникалық қамтамасыз етуді, кеңес беруді, диагностикалау, рефлекцияны қамтитын ұзақ кезеңді жұмыс жүзеге асырылады.

Жаңа педагогикалық технологияларды қолданысқа енгізуде оқу-тәрбие үрдісінің қолайлылық жағдайын туғызу, оның базалық қорын жасау - жұмыс сапасының негізі болып табылады. Осы орайда: "Ең еуелі мектепке керегі - білімді, педагогика, методикадан хабардар оқыта білетін мұғалім. Екінші — оқыту ісіне керекті құралдар қолайлы һам салы болуы;... үшінші мектепке керегі белгіленген программа", - деген ағартушы-ғалым А.Байтұрсыновтың көрегендігінің өміршеңдігін байқаймыз.

Оқу үрдісін технологияландыру - білім беру жүйесінің мүғалімнің ғылыми-әдістемелік пен қатгамасыз етілу жүйесі, мұғалімнің жеке әдістемелік жүйесі, оқу үрдісі, оқулықтар мен оқу құралдарын дайындау жүйесі, оқу жоспарлары мен оқу бағдарламаларын құрастыру жүйесі сияқты педагогикалық объектілерін жетілдірудің ғылыми негізделген , көп деңгейлі , көп кезеңді үрдісі.

Қай қоғамда болсын жалпы білімнің атқаратын тарихи мақсаты - жас ұрпақ-тың дүниетанымын, оның белгілі бір мамандықты меңгеруіне іргелі негіз бола-тын жалпы білім беру. Сәл кейінге шегінсек, қазақ топырағында XX ғасырдың басында ауыл балаларын оқытудың ғылыми-педагогикалық, психологиялық негіздерін жасаған қазақ зиялылары арнайы еңбектер жазып, хат тануға бет бұрған кезде, оқу-жазу үрдісін тездетіп меңгертуде педагогика мен психология-ның алатын орны ерекше болады.

Ал қазіргідей оқытудың жаңа технологиясы дамыған заманда жеке адамды қалыптастыру үшін ұлттық мектеп, ондағы өтілетін сабақтар қандай болу ке-рек? Ауыл мектептерінің орны, оның ішінде шағын жинақталған мектептердегі оқу-тәрбие үрдісін қалай жетілдіру керек? Міне, бүгінгі күнде шешімін табуға тиісті міндеттер осы болып отыр. Олай болса өз ойымызды ортаға салып бір тұжырымға келейік. Өйткені Елбасының өзі ауыл мектептеріне айрықша назар аударуы тектен-тек емес. Рас. ҚР "Білім туралы" заңы қабылданып, білім мазмұны тәуелсіздік тұрғысынан жаңғырды.

Дегенмен, мектептерде жүргізілетін сабақтарға қойылатын талаптар көп,бірақ оның тиімдісі де, тиімсізі де бар. Біздер, мұғалімдер осындай талаптарды орындаудан шыға алмай келеміз, мұның өзі педагогтердің шығармашылықпен жұмыс істеуіне де кері әсері болмай тұрған жоқ.
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:

1. 
   Өткен тақырып бойынша тұжырымдар мен ұсыныстар жасау.
   
2. 
   Тақырыптың өзектілігі, мәні және мазмұны.
   
3. 
   Қолданыс аясында тақырып мәселелерін талқылау.
   

Л.А.Байсеркеев «Жалпы білім беретін мектеп оқушыларына адамгершілік-құқықтық тәрбие берудің педагогикалық негіздері».А., 2010 ж.78б

Г.М.Дайрабаева «Жалпы білім беретін мектептегі жеткіншектердің құқықтық мәдениетін тәрбиелеу». А., 2013ж. 112б.

А.О.Бейсембаева «Мектеп оқушыларының құқықтық мәдениетін қалыптастыру мәселелері». Талдықорған, 2011ж.

Білім беру мекемесінің педагогикалық және өзге де қызметкерлердің құқықтық қатынастарының пайда болуы, өзгерілуі, тоқтатылуы.

Педагогикалық қызметкерлердің бостандықтар және академиялық құқықтары.

Педагогикалық қызметкер әлеуметтік құқық және еңбекке құқығы.