Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар

«Жалпыға бірдей құқықтық білім беру» туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысына жалпы сипаттама.

Стандарт ережелерінің мыналарла қолданылуы және сақталуы міңдетті:

— Қазақстан Республикасының жалпы білім беруді жүзеге асыратын барлық білім ұйымдарында олардың меншіктік нысанына, тұрпатына, түріне қарамастан, «Құқықтану негіздері» оку пәнін окытуда жүзеге асырғанда;

— жалпы білім беретін ұйымдардың мұғалімдері оқу үрдісін ұйымдастырғанда және мектептің негізгі және орта жоғарғы сатыларын бітірушілердің білімін, біліктілігін тексергенде;

— Мемлекеттік білім стандартгары және тестілеудің ұлттық орталығында қабылдау емтихандарының материалдарын дайындағанда;

— орта кәсіптік және жоғары оқу орындарында «Құқықтану негіздері» бойынша кабылдау емтихандарын материалдарын және берілген пән бойынша педагог мамандарды даярлауға арналған оқу бағдарламаларын жасау кезінде;

— білім беру саласындағы ғылыми-зерттеу институттарында «Құкықтану негіздері» пәні бойынша оқу бағдарламаларын, окулықтар мен оку-әдістемелік кешеңцерді дайынпау барысыңпа;

— білім беру жүйесі қызметкерлерінін кәсіптік біліктілігін жетілдіру және қайта даярлау институттарьшда «Құқықтану негіздері» пәні бойьшша педагог мамандардың біліктілігін жетілдіру және кайта даярлау бағдарламаларын жасау барысында;

— білім беру саласындағы орталық және жергілікті атқару органдарында «Құқықтану негіздері» пәні бойынша оқушылардың оқу сапасына мемлекеттік бақылау жүргізу кезінде.

Сонымен бірге стандарт республиканың мемлекеттік баскару ұйымдары мен мекемелерінде білім кызметін лицензиялау, білім беретін ұйымдарды аттестациялау, типтік және жұмыстық оқу жоспарлары мен оқу бағдарламаларын дайындау және олардың жүзеге асырылуын бакылау кезінде пайдаланылуы мүмкін.

«Құкыктану негіздері» пәні бойынша осы стандарт білімнің сәйкес сатысының базистік оқу жоспарымен, білім беру ұйымдарынын типтік және жұмыстык оку-жоспарларымен, оқу бағдарламаларымен кешенді түрде қолданылады.

«Құқықтану негіздері» пәнін оқытудың негізгі мақсаты-оқушыларды қоғамның саяси-кұқыктық жүйесімен таныстыру, құқыктық білімдермен және құқықтық мәдениетпен қаруландыру, заң сыйлағыш тұлғаны калыптастыру, құқықтық жағынан белсеңді және сауатты азаматты — өз Отанының патриотын тәрбиелеу.

«Құқықтану негіздері» пәнін оқьпудың негізгі міндеттері:

- құкықгық білімдердің саналы түрде меңгерілуін, кұкыктык біліктердің калыптасуын камтамасыз ету;

- Қазақстан Республикасы Констатуциясы және басқа заңдарын меңгерту, Казакстан коғамының даму заңдылыктарын және оның саяси-кұкыктык жүйесін окыту аркылы оқушылардың кұкыктык сауатты азамат болып өсуіне көмектесу;

- Конституциялық, азаматтық, әкімшілік, отбасылық, еңбек, қылмыстық кұкык негіздерінен казіргі заман адамына ең кажеттілерін іріктеп ала білуге үйрету;

- оқушыны адам құқығы мен еркіндігін сыйлай білуге үйрету;

- дүниежүзілік және ұлттык мәдениеттің жетістіктерін, халыктың салттарын, дәстүрлерін, моралін, жалпыадамзаттык кұқыктык құндылықтарды және кұқықтық жетілуге кажетті білімдерді жас ұрпақ өкілдеріне меңгерте отырып, оларды адамдармен өркениетгі қатынас жасай білетін, салауатты азамат етіп тәрбиелеу.

«Құқықтану негіздері» пәнінің зерттеу объектісінің сипаттамасы «Құқықтану негіздері» пәнінің негізгі зерттеу объектісі Қазақстан Республика-сының конституциялық кұрылысы, Қазақстан қоғамының құкықтық жүйесі, кұқық салалары негіздері, адам кұқығы, сот, прокуратура және өзге кұқыққорғау органдарының қызметі, құқықтық қоғам құру мәселелері, құкықтық мәдениет, азамат пен мемлекет арасындағы кұқықтық қатынастар болып табылады.

Стаңдарт мектеп оқушыларына, олардың әлеуметтік, мүліктік және өзге жағдайларына карамастан, құқықтанушылык білімдер тобынан катардағы азаматка үнемі кажет болатын ең маныздыларын іріктеп алып игеруіне мүмкіңдік береді. Айналаны қоршаған қайшылықты дүниеде, оның үстіне, біздің мемлекетіміз құқықтық қоғам кұру бағытьын ұстанып отырганда, құкыктық білімдерін жеткілікті көлемде меңгеріп кана коймай, оны практикада колдана білудің маңызы ерекше. Қоғам жастардың құкықтық мәдениетін көтеруге, оларды заң талаптарын орындауга, үйретуге, жастар арасында құқык тәртібінің үнемі сақталуына кол жеткізуге мүдделі. Қүқыктық білімдер азаматты кез келген құқык бұзушылардан да қорғана білуді қамтамасыз етуі керек.

«Құқықтану негіздері» пәнінін таяудағы даму болашағы біздің мемлекетіміз көздеп отырғандай, Қазакстанда құкықтык қоғам орнату бағытының жүзеге асырылуымен байланысты. Құкықтық нигилизм мен бұқараның құқықтық мәдениетінің төмендігі қазіргі Қазакстан коғамының демократия мен прогресс жолындағы басты кедергі болып отырғаны белгілі. Ел көлемінде реформалардың кең ауқымда жүріп жатуына сәйкес құкыктык білімнің жаңа мазмұны жоғары құқыктық мәдениеті бар тұлғаны қалыптастыруға, жастарды дүниежүзілік кұкықтанушылық ғылымдардын жетістігімен кауьштыруға, сонымен коса, өз халкының құкықтық мұраларының жансая бұлағынан сусындатуға бағытталуы керек.

Қазіргі кезде білім жүйесі құрылымдық және мазмұндық тұрғыдан жаңару үстінде. Білімді ізгілендіру мен демократиялаңдыру бағытында үлкен өзгерістер жасалып жатыр. Қазақстанның әлеуметтік, азаматтық және құқыктык мемлекет орнатуға, қоғамды демократияландыруға бағыт алуы жалпы білім беретін мектептерде құқықтану негіздерін ең өзекті пәндердің бірі ретінде алдыңғы лекке шығарып отыр. Өйткені, келешекте өркениетті қоғам орнату кұқыктық білім берудін. бүгінгісіне тәуелді. Осыған орай, құқықтану негіздерін бүдан гөрі толык және ертерек бастап окыту проблемасы алга тартылуда.

«Құқықтану негіздері» пәнінің базистік оқу жоспарындагы орны

«Құқықтану негіздері» пәні «Қоғамтану» білім саласына енеді және оның базалық пәңдерінің бірі болып табылады. Оның жалпы орта білім жүйесіңдегі рөлі жекелей демократияның және түтастай коғамның даму заңдылықтарын, қазіргі замандық дүниенің ғьлыми бейнесін саяси-кұқықтанушы білімдердің рөлі арқылы аныкқалады. «Құқықтану негіздері» пәні базистік оқу жоспарына оның мемлекеттік компонентінің құрамдас бөліктерінің бірі ретінде енеді. Мектептің негізгі сатысында құқықтық білімдер «Адам. Қоғам. Құқық» кіріктірілген курсында беріледі. Мектептің жоғары сатысында «Құқықтану негіздері» пәні міндетті курс ретінде оқытылады.

“Құқықтану негіздері ” пәні бойынша оқу бағдарламаларының түрлері

“Құқықтану негіздері” пәні ауқымында келесі бағдарламалар жүзеге асырылады:

-білім берудің негізгі бағдарламасы;

-бағдарлы білім беру бағдарламасы;

-қосымша білім беру бағдарламасы;

Мектептің негізгі сатысына (10-11-сыныптар) арналған бағдарлы білім беру бағдарламасының мазмұны екі бағдарда:

-жаратылыстану-математикалық бағдарда білім беретін мектепке (сыныпқа) арналған “Құқықтану негіздері ” оқу курсының білім мазмұнымен ;

қоғамдық-гуманитарлық бағдарлы мектепке (сыныпқа) арналған “Құқықтану негіздері ” оқу курсының білім мазмұнымен айқындалады.

Болашақ құқықтанушылар үшін курстың құрылымы мен мазмұны мектеп қабырғасында жүргеннің өзінде-ақ оларды саяси және құқықтық категориялармен ойлауға және әрекет ете білуге көмектесуі тиіс.

Құқықтық білім беру факультативтік, таңдап оқылатын және қолданбалы курстар арқылы жүзеге асырылады.Оларды мектеп өз қалауынша таңдап алады.

“ Құқықтану негіздері” бойынша білім беру бағдарламаларының базалық мазмұны жалпы орта білім беретін ұйымдардың сатылары және оқыту бағдарына сай тағайындалады.

1. 
   Өткен тақырып бойынша тұжырымдар мен ұсыныстар жасау.
   
2. 
   Тақырыптың өзектілігі, мәні және мазмұны.
   
3. 
   Қолданыс аясында тақырып мәселелерін талқылау.
   

Л.А.Байсеркеев «Жалпы білім беретін мектеп оқушыларына адамгершілік-құқықтық тәрбие берудің педагогикалық негіздері».А., 2010 ж.78б

Г.М.Дайрабаева «Жалпы білім беретін мектептегі жеткіншектердің құқықтық мәдениетін тәрбиелеу». А., 2013ж. 112б.

А.О.Бейсембаева «Мектеп оқушыларының құқықтық мәдениетін қалыптастыру мәселелері». Талдықорған, 2011ж.

Құқықтық шаралар:жалпы ұғымы. Құқықтық шараларды ұйымдастыру. Құқықтық шаралардың түрлері. Құқықтық шараларды өткізу әдістері.

Құқықтық мемлекеттің қалыптасуы халықтың құқықтық мәдениетінің даму процесінен ажырағысыз. Бұл өз кезегінде дамыған азаматтық қоғам құруға ықпал етеді. Қоғамдық санада құқыққа әлеуметтік әділдік, ізгілік, жеке бас бостандығы негізінде өшпейтін әлеуметтік құндылықтар ретінде қарау орын алуы тиіс.

      Азаматтардың құқықтық мәдениетінің жай-күйі оның құқық жүйесі көрсеткіштерінің бірі болып табылады. Халықтың құқықтық мәдениетін арттыру, құқықтық санасын дамыту - тәуелсіз, демократиялық және құқықтық мемлекет құруға ықпал ететін азаматтық қоғамды қалыптастырудың маңызды өлшемдері.
      Қоғамның құқықтық мәдениетін арттырмай, әрбір азаматты заңды аса құрметтеуге тәрбиелемей, оның ережелерін күнделікті өмірге енгізуге тікелей әрі белсенді қатысу дайындығын қалыптастырмай экономикалық, саяси және әлеуметтік міндеттерді сәтті шешу мүмкін емес.

      Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы 14 мамырдағы N 14-622к тапсырмасына, Қазақстан Республикасы Президентінің 2002 жылғы 20 қыркүйектегі N 949 Жарлығымен мақұлданған Қазақстан Республикасындағы Құқықтық саясат тұжырымдамасына сәйкес 2004 жылғы 24 желтоқсанда Құқықтық түсіндіру жұмысы, құқықтық мәдениетті қалыптастыру, азаматтарды құқықтық оқыту мен тәрбиелеу жөніндегі 2005 - 2007 жылдарға арналған бағдарлама қабылданды. Еліміздің барлық өңірінде осындай бағдарламалар қабылданған болатын.

      Бағдарламаны іске асыру мынадай негізгі қағидаттарды: кешенділік және нәтижелілік; іске асырушылық (орындаушылық); сабақтастық; жүйелілік; атаулы бағыттылықты сақтай отырып, ауқымды ұйымдастырушылық шаралар кешенін орындауды көздеді. 2007 жылы Бағдарламаның қолданысы аяқталды.
      Жалпы, осы Бағдарламаның қабылдануымен құқықтық мәдениетті қалыптастыру, азаматтарды құқықтық оқыту мен тәрбиелеу жөніндегі жұмыс оң нәтиже көрсетті. Аталмыш жұмысты үйлестіру қажет деген түсінік қалыптасты. Осы бағыттағы тәжірибе зерделеніп, республика азаматтарын жүйелі құқықтық ағартудың заманауи әрі өзекті нысандарын, сондай-ақ жүйелі әдістерін әзірлеу мақсатымен өткізілген іс-шаралар кешені талдануда.
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:

4. 
   Өткен тақырып бойынша тұжырымдар мен ұсыныстар жасау.
   
5. 
   Тақырыптың өзектілігі, мәні және мазмұны.
   
6. 
   Қолданыс аясында тақырып мәселелерін талқылау.
   

Л.А.Байсеркеев «Жалпы білім беретін мектеп оқушыларына адамгершілік-құқықтық тәрбие берудің педагогикалық негіздері».А., 2010 ж.78б

Г.М.Дайрабаева «Жалпы білім беретін мектептегі жеткіншектердің құқықтық мәдениетін тәрбиелеу». А., 2013ж. 112б.

А.О.Бейсембаева «Мектеп оқушыларының құқықтық мәдениетін қалыптастыру мәселелері». Талдықорған, 2011ж.

Оқушыларды құқық сабағында тәрбиелеудің маңызы. Құқық сабағының тәрбиелік мақсатын анықтау. Құқық сабағының тәрбиелік мақсатына жетудің жолдары.

Себебі, құқықтық сана- қоғамдық сананың ерекше түрі. Сондықтан, құқықтық тәрбие беруде оқушылардың сансын тәрбиелеу, жауапкершілік сезімін көтеру, ұйымшылдық пен тәртіптілікті нығайту- мектептегі оқу- тәрбие жұмыстарының негізгі бір бағыты.

Мектеп құқықтық тәрбие жұмысын 1- сыныптан бастап, белгілі бір жүйелікпен ұйымдастырылған түрде оқушының оқуды бітіргенге дейінгі аралығында жүргізуі қажет.

Қазақстан Республикасының Ата Заңының «Адам және азамат» деп аталатын ІІ бөлімінде енгізілген тәуелсіз еліміздің азаматтарының құқықтары мен міндеттері жайында баяндалған 1-бапта «Менің Отаным- Қазақстан республикасы. Оның ең қымбат қазынасы- адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары» деген жолдардан бастап, 1995 жылы 30 тамызда Бүкілхалықтық референдумда қабылданып, 1995 жылғы 5 қыркүйектен күшіне енген Ата Заңның- Конституцияның мазмұнымен әрі ондағы құқықтық ұғымдарды таныстырудан, түсіндіруден бастаған жөн. Себебі, құқық әрбір адамның туғаннан, өлгенге дейін қоғамдағы жүріс-тұрысын, мінез-құлқын, адамдармен, жалпы тіршілік ету ортасымен қарым-қатынасын реттейді.

Бізге тарих және әдебиет оқулықтарынан мәлім болғандағыдай, адамзаттың пайда болуының таң шапағында олардың қарым-қатынасы, өмір сүру қарекеті салт-дәстүрлер аясында болғаны.

Дегенмен де, дәстүрлер адамдар арасында туындап отыратын дауларды шешуде, сауда- саттықты жүргізуде, өздерінің құқықтарын қорғауда әр кезде жеткіліксіз, қауқарсыз болып келді.

Міне, осы кезден бастап арнайы мінез-құлық ережесінің белгіленуіне қажеттілік туындады. Ол адамдар тарапынан тек орындалу жауапкершілігін жүктеп қана қоймай, беделі мен күші бар мемлекеттік тұрғыдан бекітілуді қажет етті.

Тарихтан бізге мәлім болған тағы бір жайт, ол Ману Заңы және ХІІ кесте Заңы, Наполеон Кодексі, Тәуке ханның «Жеті жарғысы» т.с.с. құқық жайында жазылған жазба ескерткіштердің болғаны. Яғни, қай қоғамды алмасақ та, оның өзіне тән құқық қорғау ережелерінің болғаны.

Әсіресе, құқық туындап отырған күрделі мәселені шешуде моральдық нормалардың дәрменсіздігі жағдайында адамдардың қарым-қатынасын реттеуге көмектеседі, көптеген сұрақтарға жауап беріп, сол жағдайдан шығудың жолдарын көрсетеді. Сондықтан да оны білу, әрбір азаматтың парызы.

Бүгінде әлемдік деңгейде адамдардың құқығын қорғайтын «Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы» бар. Ол әлемдік құжат. Оны 1948 жылдың 10 желтоқсанында «Бүкіл Одақтық Ұлттар Ұйымы» қабылдаған.

Бұл әділет заңын еш бұзуға болмайды.

Құқықтық тәрбиенің нәтижелі болуы үшін оқушылардың жасын, әлеуметтік- психологиялық ерекшеліктерін, әр баланың жеке басының қасиеттерін ескеру керек.

Сол себептен де құқықтық тәрбие беру жұмысы бірнеше сатыдан тұрады: 1-4 сыныпта (бастауыш сынып); 5-7 сыныпта; 8-9 сыныпта; 10-11 сыныптар аралығында.

Сатыдан сатыға көшкенде құқықтық тәрбие күрделеніп, тереңдей береді. Оқушылардың құқықтық сана-сезімін қалыптастыруда бір сатыда қол жеткен табыс келесі сатыда баянды етіліп, молая беруі тиіс.

Тәрбиенің негізі мектептегі оқу болса, оқушыларға оқу пәндерінің құқықтық тәрбие қызметі айрықша.

География, табиғаттану, зоология пәндерін оқытқанда балаларға қоршаған ортаны сақтап, тиімді пайдалануға, қорғауға арналған заңдар туралы мәлімет беруге болады.

Ол Ата Заңның 38- бабында «Қазақстан Республикасының азаматтары табиғатты сақтауға және табиғат байлықтарына ұқыпты қарауға міндетті» - деп атап көрсетілген.

Тіл туралы ілімді алатын болсаң, оның өзіне де заңға байланысты мәселелердің бар екенін байқаймыз. Заңға сәйкес халыққа білім берудің негізгі принциптерінің бірі- әрбір баланың оқу тілін өз еркімен таңдауы. Бұл – ұлттық мәдениетті көркейтіп, халықтар достығын нығайтуға бағытталған заңдық принцип.

Әдебиеттің де құқықтық тәрбие беруде маңызы аз емес.

Тікелей құқықтық тәрбие беру- арнайы жүргізілетін сабақтар, әрекеттер арқылы жүзеге асырылады. Осы жұмысты жүргізуге арналған пәндер «Мемлекет пен құқық негіздері» , «Қоғамтану», «Отбасы өмірінің этикасы мен психологиясы».

Заң туралы мәліметтерді оқушылардың құқықты оқу факультативінде де алу мүмкіндігі бар. Бұл факультатив негізінен оқушылардың жоғарғы сыныптарында ұйымдастырылып, олардың бұрын алған білімдерін толықтыруға септігін тигізеді.

Мектептегі «Құқық» кабинетінің де атқарар қызметі ерекше. Осындай кабинеттер құқық бұзушылықтың алдын алудың орталығына айналуы тиіс.

Кабинетке әртүрлі заңдар, оларды түсіндіруге арналған кітапшалар, мақалалар, анықтамалар, көрмелер қойылуы қажет. Сонымен бірге құқықтық жұмыстарға қатысты әртарапты жұмыстар да осында жүргізіледі.

Оқушыларға құқықтық тәрбие беруде сыныптан, мектепте тыс жұмыстардың да алатын орны ерекше.

Осы бағыттағы жұмыстарға жататын тәрбие берудің жолдары мыналар:

1. 
   Мораль мен құқық мәселелеріне арналған лекциялар, әңгімелер өткізу.
   
2. 
   Сот, әділет, прокуратура, полиция, денсаулық сақтау қызметкерлерімен кездесу ұйымдастыру;
   
3. 
   Құқық мәселелеріне арналған кештер, конкурстар, олимпиадалар ұйымдастыру;
   
4. 
   Оқушылар конференциялары, айтыстары, адамгершілік және құқық тақырыптарына байланысты арнаулы және көрсем әдебиеттерді талқылау;
   
5. 
   Құқықтық үйірмелер, білім мектептерін, университеттерді ұйымдастыру;
   
6. 
   Құқықтық тақырыптарға арналған деректі және көркем фильмдерді талқылау;
   
7. 
   16 жасқа толып, куәлік алған оқушыларды құрметтеп, құттықтау;
   
8. 
   Мектептегі құқық сақтау жұмысының хал-жағдайы туралы қабырға газет шығару;
   
9. 
   «Жас заңгер» клубын ұйымдастыру;
   
10. 
    Ай сайын «құқықты насихаттау мен құқық бұзушылықтың алдын алудың бірыңғай күндерін» жүргізу.
    

Құқықты насихаттау күндерін дайындап, жүргізгенде балалардың жас ееркшеліктерін ескерген жөн және оны жеке немесе бірнеше сыныпта топтастырып жүргізген ұтымдырақ.

Құқықтың тәрбие беру жүйесінде баспасөз және бұқаралық ақпарат құралдарының тигізіп отырған ықпалы орасан зор.

Мұндай ақпарат көздерінде негізінен елімізде қандай заңдар қабылдануда және олардың ерекшеліктері қандай, соны алып көрсету немесе оларға түсіндірме насихат жұмыстарын жүргізу тиімді болмақ.

Сол заңдар өмірде қалай орындалуда, сонымен қатар заң бұзушылық көріністерін, себептерін түсіндіру, алдын-алу жұмыстарын халыққа жеткізу де орасан көмек көрсетіп, құқықтық сана- сезімдерін қалыптастыруда ерекше қызмет атқарады.

Оқушы жастарға құқықтың білім беруде саяси оқу да өз нәтижесін береді. Онда парламентте қабылданған заңдарды оқып үйрену, жастардың арасында қоғамға жат әрекеттердің болу себептеріне талдау жасау секілді жұмыстарды атқарудың маңызын атаған жөн.

Кейінгі кездерде осы бағытта «Қалқан мен семсер» атты құқықтың білім беру клубтарының жұмысы кеңінен қолдануда.

Мұның жұмысында әр тарапты құқық қорғау тақырыптарына арналған дәрістер, әңгімелер, сұрақ-жауап кештері, кездесулер өткізіліп отырады.

Жоғарыда баяндалған құқықтық тәрбие жүйесіне қатысты жұмыстар мен оның тәсілдерін жүйелі түрде сан қуаламай, сапалық тұрғыдан оқушы жастардың жас ерекшеліктерін ескере отыра пайдаланған жағдайда ғана оның жұмысы нәтижелі болмақ.

Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:

1. 
   Өткен тақырып бойынша тұжырымдар мен ұсыныстар жасау.
   
2. 
   Тақырыптың өзектілігі, мәні және мазмұны.
   
3. 
   Қолданыс аясында тақырып мәселелерін талқылау.
   

Л.А.Байсеркеев «Жалпы білім беретін мектеп оқушыларына адамгершілік-құқықтық тәрбие берудің педагогикалық негіздері».А., 2010 ж.78б

Г.М.Дайрабаева «Жалпы білім беретін мектептегі жеткіншектердің құқықтық мәдениетін тәрбиелеу». А., 2013ж. 112б.

А.О.Бейсембаева «Мектеп оқушыларының құқықтық мәдениетін қалыптастыру мәселелері». Талдықорған, 2011ж.