МәШҺҮР – ЖҮсіптің лингвистикалық КӨЗҚарастары оқу құралы Павлодар Кереку
Ќарыс зат. Бас бармаќ жєне ортан ќол аралыѓымен µлшенетін мµлшер (ЌТТС, 44). Ќарыс
жүктеу/скачать 14,12 Mb.
|
| Ќарыс зат. Бас бармаќ жєне ортан ќол аралыѓымен µлшенетін мµлшер (ЌТТС, 44). Ќарыс – т‰йе немесе ќой ж‰нінен тоќылѓан киім (М.Ќ.); Л.З. Будагов: Карсъ – 1) хрупкій, ломкій. 2) звукъ отъ біенія въ лодоши ќырѓ карысъ = тат. ќарыш. Ќарышъ – 1) расходъ. 2) тур. = ќарышы пядень. 3) тур. смшеніе (оть ќармќ ќара.: ќаршмќ) (стр 9). Карышъ – четверть длины, пядень, мра ладони, если довольно растопырить пальцы, мрить четвертью, башк. десять четвертныхъ (т.е. шириною въ четверть) лубковъ (стр 13).
Ќарыс - `четверть` (изменяется пальцами: большими и указательным или средним) РСл, II, 177 (Малов С.Е, 54); Ќарыстыѓ `длиной в четверть`; ќарыстыѓ марджан `кораллы в четверть длиной` (Малов С.Е, 54); Э.В. Севортян -ш ~ -с аффикстері туралы «образуя от более древних имен новые существительные, может придавать им наряду с другими значениями также значение уподобительно – уменьшительное. Исходя из этого есть основание рассматривать карыш `пядь, четверть` как выражение уменьшенной меры длины по отношению к большой мере – локтю, обозначенной словом кары». В.Д. Колесникова от этой же основы выводит кирг. карылуу `сильный, плечистый`, давая также ее фонетические варианты: кар ~ гары ~ хара ~ хары ~ хур ~ кару (Колесникова, 194). Ќазаќ тілініњ ќарулы сµзініњ шыѓуына кару ±зындыќ µлшемі болып табылатын т‰бір негіз болѓан сияќты. Дыйканов ќырѓ. карыш сµзін екі морфемадан: кар `ќол` жєне – иш (ич)`ішкі ќ±рылыс` ќолдыњ ішкі ќарыныњ созылуымен т‰сіндіреді (Дыйканов К.Д. 105) [13, 130]. Осы орайда қарыс - бас бармаќ жєне ортан ќол аралыѓымен µлшенетін мµлшер (ЌТТС, 44) – деген т‰сінік жањылыс берілген, ортан ќол деген ќол болмайтыны белгілі, оныњ орнына: шынтаќ, ќолдыњ ќары, иыќ т.б. аталады (З. Жµкебайќызы, С. Сейсенбекќызы. Тєнтану. 1996: 55-57). Емес екен қос тағы тым онша алыс, -Шырағым, жүре ғой!-деп, барды қарыс (М-Ж. 2003: 117); Ќарыс сµзініњ тууына ќар т‰бірі єсер еткені сµзсіз. Бізше ќарыс (ќар + ыс) т‰бір мен -ыс (‰стеу) ( Ибатов А. Ќазаќ тілініњ туынды сµздер сµздігі. 1988: 134; Оралбаева Н, Мадина Ѓ, Єбілќаев А. Ќазаќ тілі. 1993: 197) ж±рнаѓынан жасалѓан сияќты. Енді ќар түбіріне барлау жасап кµрелік. М. Томанов қары сын есім, қартай етістік дегенді айтады (278 - бет). Ш. Уєлиханов «Хариту»* бұзылып берілген – пікір дєлелді емес, «Кєрі жілік» - «ќар» деген, ќанат, иыќ деген сөзден шыққан: «кєрі жілік» иыќтыњ с‰йегі. Ќазаќша «ќар» - монѓолдыњ «гар»: монѓолша бурунгар – оњ ќанат, джунгар – сол ќанат – дейді (1985. 549). Л.З. Будагов кары – старый, древній, опытный женщина вообще, жена, жениться, старый человкъ көбіне кәрі, қартаю деген мағынада келеді; ќары 1) = ќар± жєне ќарысы локать. 2) аршинь архитекторовъ: въ одномъ агаджnь считалось такихъ аршиновъ 12, 000, по этому агаджъ или іыгаджъ (инаѓаш – иыќ аѓаш – А.Ќ) = нашимъ 8 верстамъ; ќарылдымќ у Баб. мрить аршиномъ: слон большое и проворное животное; цна его сообразна величин, продають его по аршинамъ (смривъ велечину), чмъ онъ больше, тмъ дороже; разсказывають, что на нкоторыхъ островахъ бываютъ слоны въ 10 аршинъ (стр. 356). Въ Хивъ ќары мра длины, веревка = 2 нашимъ арш. Въ туркест. Области ханскій кары = 3 арш. Или 2 ханскимъ гязамъ, а базарный = 2 арш (стр 12-13). Будаговтыњ айтуынша ќары аршын ±ѓымымен сай болѓан. Ќары «иінаѓаш» сияќты µлшем бірлігі болѓан. Жалпы, ќары сµзі т‰рлі µлшем бірлігін кµрсеткен. Мысалы, Хиуа хандыѓында ќары `±зын жіп` µлшемін білдірген. Карагъ – 1) рука, локоть (Будагов, 46); Ќар самыќ `кость в нижней части руки`; см. йусын. ср. монг.: ќар, ѓар `рука`; ќар `ногать`. Подгорбунский. (Малов С.Е, 53); Қары - `старый, старуха` аджықа (алжыған – А.Қ.) (Малов, 54). Є. Ќайдаров: Ќазаќ тілінде ќолдыњ шынашаќ пен иыќ арасындаѓы с‰йегін ќар (ќолдыњ ќары) деп атайды. Б±л сµз басќа т‰ркі тілдерінде де, кµне т‰ркі тілінде де кездеседі: ќар «верхняя часть руки», «плечо» (ДТС, с. 422). Моѓол тілінде гар «ќол» маѓынасында ќолданылады. Осыѓан ќарап кей ѓалымдар ќар сµзі т‰ркі тіліне кµне монѓол тілінен енген деген жорамал айтады. Єрине, б±л дєлелді емес. Ќар сµзі т‰ркі тілдерінде кењінен тарап, кµптеген туынды т±лѓалар жасаѓан: ќарма, ќарыс; ќарына тартпаѓанныњ ќары сынсын т.б. Ал монѓол тілдерінде б±л сµздер жоќ дейді [14, 76]. Ќар монѓолша ќол деген сµз (Ќ. Ж±банов, 75); Талдауға қатысы бар мына - Б. Базылханның сөзін толық келтіреміз: мәселен, менің есебімше «ќар» түбір сөзінен қазақ тілінде 260 - тай, моњѓол тілінде 240 – тай сµз туындайды. Б±л туынды сµздерден 200 – дей сµздіњ т±лѓасы да, маѓынасы да дєл сєйкеседі. Екі тілдегі «ќар» т‰бірлі туынды сµздердіњ 80 проценті сєйкесуі М. Свадештіњ, П. Хайдудыњ жоѓарыда айтќан есебінше мыњ (1000) жылдыњ алдындаѓы ортаќтыќ болып шыѓады. Сонда екі с±раќ туады: 1) «ќар» т‰бірі ќай ѓасырда ќалыптасќан деуге болады? Яѓни біздіњ эрадан б±рын ќалыптасќан ба? Єлде, біздіњ эрадан соњ ќалыптасќан ба? - «ќар» т‰бір сµзі біздіњ эрадан бірнеше он мыњдаѓан жыл б±рын ќалыптасќаны дау тудырмайды. 2) Дж. Клоусонныњ, Г. Дефердіњ, В. Котвичтіњ ортаќ сµздерді кірме сµз деп дєлелдеуінше, меніњ дєлелдеген «ќар» т‰бір сµзім ќазаќ тілінен монѓол тіліне ауысќан кірме сµз бе, єлде моњѓол тілінен ќазаќ тіліне ауысќан кірме сµз бе? - Жоќ. Кірме т‰бір емес. ¤йткені, «ќар» т‰бір сµзініњ «ќа» т‰бір морфемасы да «р» ќосымша морфемасы да, алтайлыќ тек тіл дєуіріндегі ортаќ элемент жєне ќазірге дейін т‰ркі, монѓол, тунгус – маньчжур, жапон, корей тілдерінде осы т±лѓасында саќталып келді де, осы т‰бір сµзден кµптеген туынды сµздер пайда болды. Мысалы, «ќар» т‰бір сµзі де, онан туындаѓан кµптеген сµздер де т‰ркі, монѓол, тунгус – маньчжур, жапон, корей тілдерініњ ќазіргі сµздік ќорында кездеседі (Напил Б. О) (Базылхан Б. Алтай тµркіндес тілдердіњ ортаќтыѓы туралы мєселе // ЌР. Ѓылым министрлігі, ЃА Хабарлары Тіл, єдебиет сериясы, 1996. № 2. 6 – 7 б). Ш.Сарыбаев (ќарына тартпаѓанныњ ќары сынсын ) Б±л сµз батыс говорлар тобында µз алдына жеке т±рып та ќолданылатын – айтады [15, 497]. Адамныњ ќары (ќолы) µзіне ењ жаќын м‰шесі соѓан байланысты туыстыќ маѓынаны да берген: Амандаспай аттандым, Ата, ана, ќарыма, жолыѓыспай жµнелдім, Алланыњ ќосќан жарына (Махамбет); Ќар т‰бірінен µрбіген сµздер т‰рлі маѓына береді. Мысалы, єйелдіњ ќары, еркектіњ ќоры к‰лкішіл; ќары* (кєрі – жасы ±лѓайѓан деген маѓынада – А.Ќ.). Қараңыз: Ш. Сарыбаев. Ќазаќ тіл білімі мєселелері. –Алматы: Арыс, 2000. 497 б; Берікбай Саѓындыќ±лы. Т‰ркі тілдер лексикасы дамуыныњ фонологиялыќ зањдылыќтары // Фил. ѓыл. док., автореф. -Алматы, 1994. 36 – 37 б; Ќ. Ж±банов Ќазаќ тілі жµніндегі зерттеулер. –Алматы: Ѓылым, 1999. 542 – 543 б; Тілімізде синонимдес кєрі // ќары (диалектизм) // ќарт деген бар (ЌТЌЭС, 122 ); Б±л орайда, мына түсінік артық қайталанса ештеңе етпес, Будагов Кары – ќары старый, древній, опытный; осм. женщина вообще, жена, ќары алќ жениться, ќары кісі старый человкъ, старикъ, ќаз. ќартаймаќ, ќарі; т.б. Ќар – бесчестная женщина ќары, (ќар біше, кєрі бие), ругательное выраженія относимо къ двочкамъ (стр 8). Ќары - `стареть`, сен ќармін – дыр, на `ты не стар`; мен ќарып – тро `а я состарился`; карыш - `собака` (?), `старуха` (?). ќарі `старый` (Малов, 54 -55 ); Мысалы, жаман ќар деп ќарѓап – сілеп жатады; ¦ры - ќары дегендегі ќар (с‰йекпен байланысты*) айтылады. *Ќары жілікте (кєрі жілік) осы ќолмен байланысты – А.Ќ. Ќары жілікті ќазаќ ‰йге тура монѓолдар сияќты жасап, орналастырады. Гомбоевтыњ* айтуынша, монѓолдар ж±ќа екі с‰йектіњ арасына шµп тыѓады. С‰йек осы к‰йде ќ±рыќ ±стаѓан баќташыѓа ±ќсайды. Ќазаќтардыњ наным – сенімдерінде, ќары жілік адамѓа ±ќсаѓан бейнесімен ±ры - ќарыдан саќтайды. Ќазаќтар б±л с‰йекті – ќары жілік дейді. Ќары µзгертілген хариту* сµзініњ баламасы емес пе екен? Осы ќары жілікті ќазаќтар ер – т±рманныњ єбзелі есебінде, жєне ат пен ер – тоќымды саќтаушы деген нанымда, ердіњ алдыњѓы ќасына іліп ќойды. Жалпы ќары жілік – турасында ќазаќтарда мынандай да ањыз бар. Иллюстративті дерек ретінде ұсынамыз. ¦рылар бірнеше к‰н, бір ќазаќ байыныњ малын торыпты. Т‰ні бойы малдыњ мањында ќ±рыќ ±стаѓан кісілер ж‰ріп, ±рылар ештење ала алмайды. ¦рылар µз ара аќылдасып: байдыњ ќызы мен єйелінен басќа ќорѓан болатын не ±лы, не ќ±лдары, не туыстары жоќ, осынша адам ќайдан пайда бола кеткен деп тањданысады. Сонан соњ ±рылар ќ±дайы ќонаќпыз деп, байдыњ адал ниетіне риза болысќан ±рылар т±рып: - бірнеше к‰ннен бері малыњды торып, ештење ала алмадыќ, ќандай ќасиетіњіз бар ? – деп с±райды. Бай сонда: - Ешќандай да ќасиетім жоќ, кµріпкелім жєне жоќ, меніњ б±зылмайтын бір – аќ зањым бар. Єкем µлерінде, бір µсиет айтып еді. – «Балам, мен саѓан бір µсиет айтам, егер соны орындасањ дєулет басыңнан ±шпайды. Ќанша ќой сойсањ, ќары жілігін тастама, оларды кептіріп босаѓаѓа, шањыраќќа іле бер», - деген. Мен сол єкем айтќан µсиеттен єлі к‰нге дейін айныѓаным жоќ. Ќ±дайѓа ш‰кір, меніњ малымнан тышќаќ лаќты ќасќыр жеп, немесе жоѓалѓанын кµргенім жоќ, - дейді. ¦рылар жан- жаѓына ќараса, соншама кµп ќары жілікті – ќар с‰йекті кµреді. Оларѓа байдыњ малын ќорып ж‰рген кµп баќташылар болып кµрінген осы ќары жіліктер екен (Уєлиханов ескертпесі, 187). Ќартайшаќжілік – кєріжілік жасы ±заќ, басы аман болуѓа ырымдап, жеті дєм – ќой еті, сиыр еті, жылќы еті, ешкі еті, т‰йе еті, су, т±з жетеуі ќосылып асылады (¤тейбойдаќ Тілеуќабыл±лы. Шипагер Баян. –Алматы: Жазушы, 1996. 410 б). М-Ж. Кµпеев: «¦ры ќартайса, сопы болады: ќары ќартайса бибі болады; б‰ркіт ќартайса тышќаншыл болады». Сондай сµздер бекер бола ма? Міне, біз де ќартайѓан соњ, ертегішіл болдыќ – дейді. Хєкидер* харамидан* болѓаннан соњ, ¦ры – ќары кетпей ќайтсін атќа мініп? (М. Дулат, 29); *Хєкиндер – єкім, білгіш; *Харамидан – арам; Сонымен, ќорыта келгенде ќарыс ќазаќ халќыныњ тµл метрологиясы (ќар + ыс) т‰бір мен ќосымшадан т±рады. -Ыс ж±рнаѓыныњ нєтижесінде жања нуменатив – ќарыс пайда болѓан деуге негіз бар. Є. Ќайдаров, Б. Базылхан ќар кµне т‰ркілік т‰бір сµз екендігін айтады. Ќар сµзінен µрбіген туынды сµздердіњ ќазаќ тілінде кµп екендігін жєне єр т‰рлі маѓына беретіндігін ескере келіп, расында да ќар т‰бір сµзі т‰ркініњ µз сµзі екендігіне сенуге болады. Ќарыс нуменативініњ шыѓуы тікелей ќар (ќол) адамныњ дене ќ±рылысына, м‰шесіне байланысты шыќќан деп ойлаймыз. Кейбір т‰ркі тілдеріндегі нуменативті ќарастыра келіп олардыњ арасында айырмашылыќ барын байќауѓа болады. Салыс.: µзб. ќари тарих. `±зындыќ µлшемі, 140 – 145 см тењ` (УзРС, с. 605); ќары 1) `иыќ (часть руки от локтя до кити)`; 2) ауыз. `±зындыќ µлшемі, метрге жуыќ – кеуденіњ орта т±сынан ќолды созѓандаѓы саусаќтыњ ±шына дейін` (КкРС, с. 382); Ќазаќ тілінде сол сияќты кереѓар (< кере + ќар ) ќ±рамдаѓы сµз де кездеседі. Б±л келтірілген дерек айтылуы жєне ќ±рылымы жаѓынан ±зындыќ µлшемі ретінде кере ќарыс нуменативімен салыстыруѓа болмайды. Мысалы, М.Єуезов шыѓармасында: Біраќ кµпті айтсам ќорќытам деп сіз єуре, ±ќтырам деп ел єуре. Келісе алмас к‰н екен. Кере ќармен кеткеніміз де баяѓы. Сере ќарыс, кере ќарыс, кереѓар ( < кере + ќар ) мен бірге ќазаќ тілінде жырта ќарыс метрологиясы ќолданылады. Жырта ќарыс, ќап – ќара езулі ауыздан лажсыздыќ сілекейі ш±бырады (Т.Жаќыпбай±лы) [16, 130-131]. Ќадам нуменативі етістікпен тіркесе жұмсалады: Енді, міне, қартайдым, елу астым, Енді табан, қырыққа қадам бастым; Жүз жетпіс қадам басып келіп едің, Әр қадамыңызға бір құл азат қылдым! – депті; Шай ішіп, намаз оқып, жайланып ап, Өріне Найзақызыл бастық қадам (М-Ж. 2003: 32, 77, 133 беттер); Арпалысып бастықпен жағаласып, Сол себепті бұл жерге қадам бастық (М-Ж. 2003: 355); «Жау ќайда жар астында» деген сµз бар, Аяќты баспа ќадам байќамастан (М-Ж. 1т - 29); «Мен кетемін, бєріњ де Аман бол» - деп, Дайындаулы арбаѓа ќадам басты (Шєкєрім); Сол иттіњ не ќылса да, ќайраты мол, Халќына ќадам басып жµнеледі (ЌКБС, 19); Келеді ќалай ж±тсам, саѓан шамам, Бастырман аяѓыњды жалѓыз ќадам! (М-Ж. 1т-165); Алпыс ќадам жаќындап, Бір ќурайды паналап (ЌЖ, 39); Аќылмен алдадым деп мєз болады, Халќына ќадам басып жµнеледі (ЌКБС, 19); Бұл сөздің түбірі қад / қада. Кейбір түркі тілдерінде қад / қаду сөзі шеге мағынасында жұмсалады. Алтайша қаду – шеге; қадула – шегелеу. Тіліміздегі қад + а, қад + ау етістіктерінің түбірі осы қад (шеге) сөзімен байланысты (ҚТҚЭС, 1966). Сөздікте қадам мен қадым (а /ы дыбыстарының алмасуы дейміз – А.Қ.) сөздері қатар жазылған, яғни ол екеуі бір сөз дегенді аңғартады (бірақ, қадым – бағзы деген де өлшем болған - автор ) (ҚТТС, 5 том. 1980). Малда тұяқ, аңда тырнақ бар. Екеуі де – бірі тұяғын, екіншісі тырнағын жерге қадап жүреді. Жүргенде екі аяқтың жерге қадап қалдырған іздерінің арасы бір қадам өлшеміне айналуы әбден мүмкін. Аяқ киімге қағылған таға, нәл іздері де қада деуге тұратын сияқты. Қазіргі кезде қадам, қадым сөздері сирек, ал адым жиі қолданылады. Бұл қадам сөзі адым сөзінен бұрынырақ шыққандығын көрсетеді. Оған мынандай да дәлел келтіруге болады. Ертеде метр, сантиметр сияқты басқа халықтың сөзінен ауысқан өлшем болмаған. Қазақтың өз өмір – тіршілігінің тәжірибесінде пайда болған өлшемдер болған. Л.З. Будагов кадамъ мн. ќадам кудумъ, аќрам нога, стопа, слдъ ноги; шагъ, футъ, мет. Счастливое предзнаменованіе, священная стопа, какъ пологаютъ Мухаммеда, произведшаго это чудо въ первые годы своего апостольства. Султанъ Махмудъ I веллъ положить его въ мовзолей мечети Эюба), ступать, приступить кь чему, воть вы и прибыли, это счасливое предзнаменованіе (формула поздравленія), да благославитъ господъ его шаги, прибытіе, приходъ (стр. 42). Ќадам – ерте уаќытта (футь Буд.) µлшем бірлігі болып саналѓан. Ќадам > бір адым деген маѓына береді. Ол алѓашында М±хаммед пайѓамбардыњ ќасиетті таќќа ѓайыптан отыру к‰нін белгілеген. Ќадам – (а) ќєдєм. Адым, аттам (бір адым алшаќтыѓы). [Шаг] (Бекм±хаметов, 94); Ќадам – 1) табан; 2) ќадам; 3) адым аралыѓы; 4) ауыс бет алыс, баѓыт (Оњдасынов, 85 б). Яѓни, ќадам `келді, аяќ басты, баќытты ќадам` деген ±ѓымды берген сияќты. жүктеу/скачать 14,12 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|