МәШҺҮР – ЖҮсіптің лингвистикалық КӨЗҚарастары оқу құралы Павлодар Кереку
жүктеу/скачать 14,12 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Бақсы
- Бата сұрау
| Баќсылар біле алмайды бал ашады.
Б±л ќалай адам жµні ќиын болды, Тµрені ќалай берсем, жарасады?!... - десе, тағы бір қолжазбасында: « Баќсыдай бал ашып, т‰лкідей т‰с кµріп, жаурын жаѓып, ќ±малаќ салып айтып отырѓаным жоќ.» - дейді. Ал Шәкәрім Құдайбердіұлы: «...Ол кезде балгер болѓан Нысан абыз, Шын даулескер баќсыныњ µзі наѓыз...» М. Ќашќари: «ќам – шаман (баќсы)» - дейді. В.В Радлов бақсы жайында мынадай түсінік береді: «баксы – бақсы киргизскій шаманъ, дйствующій кобузомъ (скрипкою) или асою (окованной желъзомъ палкою); баксылык – камланіе, колдовство». Л.З. Будагов: «кир. باقشي баќшы (изъ монг. بقشي бќшы дж. بخشي бахшы) лекарь, шаманъ, ворожея, колдунъ (преимущественно т киргизскіе лекаря, которые имютъ сношеніе съ духами, или имють власть надъ ними; нын они потеряли свое жреческое значеніе, но считаются знахарями. Въ значеніи лекаря также: باغشي баѓшы ايمشيайымшіدروكر другр.» С. Малов: «қам сµзі хакмаскі тілінде ілчі деп айтылады. Ќам – шаман - деген маѓына береді.» Қазақтар шаманды бақсы дейді, ол сөз монғолша оқытушы, ұйғырлар бахшы десе, түркімендер осы атаумен өздерінің ақындарын атайды. Командар шаманды кам деген, сібір татарлары да дәл солай атайды. Шаман баќсы сµзініњ баламасы болып табылады. Баќсы зат. кµне. Єр т‰рлі тєсілдермен [тамыр ±стау, дем салу, ойнау] ауруларѓа ем-дом жасаушы тєуіп. Баќсы-балгер, баќсы-ќ±шнаш дегендер б±л аталѓан сµздікте ылѓи ќ±быжыќ есебінде кµрсетіліпті. В.В. Бартольд, П.А. Фалев, В. Радлов тіпті, баќсыныњ ќалай ќобызда ойнаѓанын, Ќорќыттыњ к‰йі туралы тамсана отырып жазады, ќобыз `сарынына` бєрі де ќатты мєн беріп, баќсы сµзімен байланысы барлыѓын жазѓан. Ќобыз, абыз, бақсы туралы Қ.Ж±бановтың жазғаны құнды мәлімет береді: Ќазаќтыњ баќсылары емші т‰рінде ѓана болатын болса, тарихта баќсы сµзініњ єр заманда єр т‰рлі ќолданылѓанын, баќсыныњ жалѓыз емші болмаѓанын кµреміз. Алѓашќы єзірде ќобыз немесе басќа т‰рлі инструментке ќосып µлењ айтып, сол µлењмен ауруды емдеп, немесе басќа т‰рлі аспап ‰німен, сиќырлы істерімен тиісті міндетін атќарып ж‰рген шамандар бері келген соњ ќоѓам ішіндегі алуан т‰рлі зиялылардыњ аты болып кетті. Ежелгі ±йѓырларда б±л сµз оќымысты маѓынасында болѓан. Стамбул университетініњ єдебиет - тарих профессоры Гюперлизаде: б±л сµз єуелде баќсы формасында еді, бері келе араб, иран, ±йѓырларда «єнші» т‰ріне айналып кетті дейді. Біз м±ныњ ќай формасыныњ б±рын болѓанын сµз ќылмаймыз. Алѓашќы єзірде екі т‰рдіњ де болу м‰мкіншілігін кµрсетіп µтеміз. Ќазаќта «ауруды баѓу» дегендегі «баќ» т‰бірі, бірі, осы «баќсы» сµзімен т‰бірлес болуы керек. Париждегі ±йѓыр-ќытай сµздігінде б±л сµзді «оќытушылыќ»-деп аударѓан. Паве де Куртейль сµздігінде баќсыны «парсыша білмейтін соттыњ перісі» деп аударѓан. Т‰рік жазушысы С‰леймен Єпенді сµздігінде «баќсы» сµзіне мынандай баѓа береді. «Вамбери: єнші, кітабында «баќсы» сµзініњ т‰рлі заманда, т‰рлі орында, т‰рлі маѓынада болѓандыѓын ашыќ кµрсетеді. Ноѓайларда «баќсы» - музыкант, кµркемµнерші маѓынасында ќолданылатын. Ќырым хандыѓында «баќсы» хатшы маѓынасында ±сталѓан. Осы к‰нгі т‰рікпендерде де музыканты «баќшы» дейді. Осы к‰нгі Сибирь елдерініњ кµшілігі–алтай, ойрат елінде музыка аспабын кµрінген кісі ±стамайды, ол елдерде музыкант тек шамандар ѓана болѓан. Т‰рікпендерде «баќсы» атанатын музыкант жєй µнерші, жєй музыкант ѓана болып ќоймайды. Б±л µнер оларда т±ќым ќуалап отырады – дейді. Қорыта келгенде: (қам+шы=бақ+сы)>шаман>саман мағыналары бір синоним сөздер. Бақсы о баста үлкен ұстаз болған. Қамшы, қамыт, қамыс, бақсы, қобыз лексикаларының семантикалық мағыналары көмескі тартқанын байқаймыз. Єдеб.: Ќазаќстан ±лттыќ энциклопедия. 2 том, / Бас. ред. Є.Нысанбаев. – Алматы: «Ќазаќ энциклопедиясыныњ» Бас редакциясы, 1999. 89 б. Мєшћ‰р-Ж‰сіп Кµпей±лы. Шыѓармалары. Басќа патшалар, жомарттар, єулиелер. 2 том. Павлодар ќ. «ЭКО» Ѓ¤Ф, 2003. 173 бет. Тұрышев. А.Қ. Мәшһүр – Жүсіп шығармалары лексикасының этномәдени негзідері. // фил. ғылым. док., ғылыми дәреже. алу үшін дайын. диссер. – Алматы, 2005. –Б. 77-79. БАТА, бата беру - адал ниет, жақсы тілек білдірудің ұлттық дәстүрі. Дастархан басында, түрлі жиын-тойларда, т.б. адам өмірінде кездесер ірілі-ұсақты қуаныштар кезінде той, қуаныш иесіне арнап қол жайып, бата береді. Сондай-ақ, қиын сапар, алыс жолға аттанған азаматына ақ жол тілейтін халқымыздың ежелден келе жатқандықтан кең таралған дәстүрлерінің бірі. Бата беретіндер көбіне көпті кµрген ақсақалдар мен кемеңгер де дуалы ауызды билер болып келеді. Бата қысылғанда - ќуат, ќиналғанда - медет беріп, єрбір іс-әрекетіңе даңғыл жол ашып, бәле-жаладан корғайды деп есептеген. Бата көзі тірілерге ғана емес, аруақтарға да жасалған. Батасыз, тілексіз өмір болмайды. "Батамен ер көгереді, жаңбырмен жер көгереді" деп халқымыз текке айтпаған. Батаның да қисыны, айтылатын-айтылмайтын жері болады, ќуаныш пен тойдың ретіне қарай, соған лайық бата тілегі болады. Мєшћ‰р-Ж‰сіп Кµпеев фольклор ѓылымы мєселесіне кµп кµњіл бµлді. Соныњ ішінде ауыз єдебиеті ‰лгісіне жататын бата жµнінде арнайы µлењ т±рѓысында тоќталѓан. Аќ бата Є, ќ±дайым, жарылќа, Жарылќасањ малды ќыл. Біткен ж±рттыњ алды ќµыл. Б±ѓан ќас саѓынѓанныњ, Малын алып жарлы ќыл. Є, ќ±дайым бала берсін, Мал мен басты жєне берсін. Саѓан ќас ќылѓан д±шпанды, Табаныњныњ астына сала берсін. Бата фатиһә: ашылуы; бастама; кіріспе; алғысөз. سورة الفتحсурәту-л-фатиһә: Құранның бірінші аяты] – тағы бір мағынасы: жолсерік, медет, тілек. Бата беруші, дұға тілеуші, тілеуқор адамды батагөй [сс.: бата +гуй: жұрнақ ] деп атайды. Мысалы: – Батагөй ана, бұл тілігіңізді қуанышпен қыбылдаймын, - деді Сергей Петрович... (Ғ.Мұст). Ал, В.Радлов: «Бата – дұға, тілеу» деп түсінік береді. Батаның екі түрі бар: 1. оң бата – адал тілек, ақ бата. Мәшһүр-Жүсіп өлеңдерінде осыған сәйкес мынадай өлең жолы кездеседі: «...Ықыласыңмен ақ бата, Дуа айтпадың кез болып, Жатырмын азап мен тартып...» «... Осы кµптіњ кµзінше Шоњ маѓан оњ батањды берші деп ±шып т‰регеліпті...» Келген қонақтан қонаққа арнап соятын малына бата сұраған. Болмаса жасы үлкеннен дастархан ақысын сұраған. Жолға жүрерде де бата сұраған. Қазақ «Жаңбырмен жер көгерер, батамен ер көгерер»-деп үлкен, сыйлы адамдардан да бата сұрап, қолдарын жаяды. Бата үйленген жастарға да беріледі. Бұл дәстүрді – «Бата сұрау» деп атаған. 2.Теріс бата – қарғыс, арам ниетте айтылған жағымсыз теріс тілектер. М. Әуезовтың шығармасында «Базарбайдың теріс батасы да, оған, Төлегенге аз бөгет болмайды.» деген жолдар кездеседі. Єдеб.: Ќазаќстан ±лттыќ энциклопедия. 2 том, / Бас. ред. Є.Нысанбаев. – Алматы: «Ќазаќ энциклопедиясыныњ» Бас редакциясы, 1999. 178 б. Кµпеев М.Ж. Екі томдыќ. 2 т. – Алматы, Ѓылым, 1992, Б. – 39. Рүстемов. Л.З. Казахско – русский толковый словарь арабско – иранских заимствованных слов. – Алма – Ата., Мектеп, 1989. - Б. 59-60. Тұрышев. А.Қ. Мәшһүр – Жүсіп шығармалары лексикасының этномәдени негіздері. // фил. ғылым. док., ғылыми дәреже. алу үшін дайын. диссер. – Алматы, 2005. жүктеу/скачать 14,12 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|