МәШҺҮР – ЖҮсіптің лингвистикалық КӨЗҚарастары оқу құралы Павлодар Кереку
жүктеу/скачать 14,12 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Ібіліс
- Ѓазазіл, Жанымды ќай жерімнен аласыњ! – дер -Калима айт, ќайтарымныњ уаќыты жетті, Жаныњды мен аѓзањнан алармын ! – дер. Сµйледі Ѓазазілге
| ЃАЗАЗІЛ-қараңыз: «ІБІЛІС» шайтанның аты. Оттан жаратылған. Адамды жаратқанда барлық періштелер сажде жаса дегенде Аллаһ әмірін тыңдамағандықтан құдайдың қарғысына ұшырап, «лағынет» атанған. Содан бастап, адамды аздырып, түзу жолдан тайдырып, түрлі айла-амалмен адам баласын бақытсыздыққа ұрындыруға тырысады. Өлгеннен соң адам жанының азап шеккенін қалаған Ібіліс тозақты адамдарға толтырмақты көздеген. Аллаһ рахымын жаудырып, Адам ата мен Хауа ананы мәңгі жұмақта өмір сүруге қалдырғанда ғазазілдің азғындығының кеселінен екеуі де жұмақтан қуылады. Екеуін Аллаһ жер бетіне сынақтан өтпек үшін жіберілді. Бұл жайында Аллаһтың қасиетті кітабы Құранда да: «Єй Ібіліс! Сен неге сєжде ќылушылармен бірге болмадыњ» деді.» Ібіліс: «Сен бейнеленген ќара балшыќтыњ кеуіп, сыњѓырлаѓанынан жаратќан адамѓа сєжде етуіме болмайды» деді» - делінген. Қиямет күні төнгенше әр қадамда алдап-арбаумен айналысатын ғазазәл жөнінде Мәшһүр-Жүсіп Көпеев те түрліше айтқан еді.
Мәселен: Ѓазазіл Ж±мысым м±ныменен бітпейді ѓой, Дегендей Ібіліс лаѓын болмады шат. - деген. Е.Ж‰сіпов ақынның «Ібіліс лаѓын, шайтан хикаясы» шығармасын талдаѓанда: осы орайда барлыќ періштелер мойынс±нѓанда, оттан жаралѓан µзін, топыраќтан пайда болѓан адамнан жоѓары санайтынын мєлімдеп, Ібіліс кµнбегені, сонысы ‰шін жазаѓа ±шыраѓаны келтіріледі. Кейін жаза µтеу мезгіліне шегеру болѓанда, Ібіліс б±дан кейін адамдарды алдау жолына т‰сетінін мєлімдейді. Рүстемовтің айтуынша: Ібіліс [іблис: сатана, дьявол, черт] - 1. рел. ибилс имя дьявола, созданного из огня ангела, который отказался поклониться сотворенному Аллахом из глины адам, за что был низвергнут с небес. Л.Гумилев: Ібілістіњ отпен байланысы барлыѓын жазады. Батыс хандардыњ аттары да жиі кездеседі: «Иби» - «Ибрис» (барыс). Бухатын Базилхан: кµне мон. гол. ірбіс, хал. хамон. ирвэс, ќаз. ілбіс, леопард –. Кейбір деректерде: албасты < албарсты т±лѓалары: албас < албарыс сµзі –лы//-ты ж±рнаќтары арќылы пайда болѓан дейді. Албарыс сµзі алтай-шор мифологиялыќ бейнеде ара парс, ала марс (немесе алты кöст‰ ала парс) - ертегі єлеміндегі мысыќ баќсыныњ тері керілген аспабыныњ т±тќасында салынѓан тіршілік иесіндегі бейне. Тура маѓынасында алты кöст‰ ала парс `алты кµзді ќызыл ала барыс` жєне хакас тілінде ќатарласа. алты кöстиг ак чагал, алты кöстиг пай чагал `алты кµзді аќ жыртќыш ањ, алты кµзді текті жыртќыш–баќсыныњ тері керілген аспабыныњ бір тетігініњ аты. Сонда да кењ тараѓаны жыртќыш ањ (шакал) емес, барыстыњ бейнесі болды. Б±л жµнінде сіб.-тат. илбис `барс, тигр`; ќырѓ. илбирс `ирбис, ќар барысы`, як., тув. илбис `ашулы ќ±дай, соѓыс ќ±дайы`, алт. илбис `жер мен судыњ т.б. аруаќтары. Ала `ќызыл ала` эпитеті `ала парс` халаќ этимологиясын еске т‰сіреді. Ењ алдымен албарс сµзі, *элбэрс (мына елдерде илбирс, илбис:тат., ќырѓ., хакас., як., тув. ), ал-барс немесе ал барс-ы `ашулы аруаќ ал барыс т‰рінде болѓан. Кµптеген Азия халыќтарында: якут, т‰рік, армян, парсы, тєжік, к‰рттер де - албасты (албаста) от (ал) аруаѓы л. Т‰ркімендерде л, л-арвах `ќорќынышты т‰с, аруаќтыњ рухы, ±йќыдаѓы адамныњ бастырылуы` (аравх `µлгенніњ аруаѓы`), ќырым татарларында ал карысы `ашулы аруаќ кемпір, босануѓа бµгет жасайтын` (кары `кемпір`). Аруақ – души умершихъ, предковъ, призракъ. Иран халќында ал, л - `оттыњ аруаѓы, от басыныњ иесі, `баланыњ тууын созады` (ќара.: тєжік., ауѓан. модариол `от анасы`: модар `ана`, ол `от`). Жалпы алѓанда ал жєне барс сµздері бірлікте алѓанда: ал барс ирандардан ауысуы м‰мкін. Кейбір монѓол жєне т‰рік тілдерінде албас, албарыс аруаѓыныњ бірнеше варианты бар: албан, албын, алмыш, албар, м‰мкін монѓол тіліндегі ал барын `ал-барыстан` шыѓуы, ќарањыз.: монѓ. бар, барун, барин `жолбарыс, барс` (ауслаут с-ныњ т‰сіп ќалуын былай т‰сіндіруге болар еді, м‰мкін с кµне монѓолдыќ кµптік ж±рнаќ ретінде ќабылданѓан) (–із//-ыз кµне кµптік маѓына беретін ж±рнаќ ретінде ќарастыратыны т‰ркі тілінде де бар-автор). Бір ќызыѓы, монѓол халќы алби, албан, альбан сµздерін от аруаѓы - деп т‰сінеді. Шайтан, пері, дию, жын мұсылман дініндегі - ғажайып ыбылыстарды жатқызады. Түйін. Ібіліс > барыс сияқты діни мифология дәрежесіне дейін көтерілген аңның аты болуы мүмкін. Ыбырсып-сөзі осы ыбылыс<>ібіліс. Қалай дегенмен албасты сөзімен мағынасы жағынан өте тығыз байланысты екендігін зерттеу көрсетті. Ібілістің > ілбріс > илбарыс > ыбылыс > элбэрс > илбис > ірбіс > ала парыс > ал барыс т.б варианттары ұшырасады. Ібіліс пен албасты (қара албасты) байланысты екендігі жоғарыда айтылғандықтан тағы да қайталап жатпаймыз. Қара эпитеті қосылып албастының жаманшылық іс-әрекеті, рөлі одан сайын күшейді. Тілдің даму барысында қара албасты ықшамдалып, қара бассын түрінде айтылған. Мазмұны жағынан бұл екі тіркестің бір бірінен айырмашылығы шамалы ғана. Жүсіп ібіліс лексикасын албасты, ғазазіл сиқты мағынада қолданған. Қара албасты мен қара бассын синоним сөздер екендігі байқалады. Мәселен: (Жан) айтар сол арада: -Ай, Ѓазазіл, Жанымды ќай жерімнен аласыњ?! – дер -Калима айт, ќайтарымныњ уаќыты жетті, Жаныњды мен аѓзањнан алармын ! – дер. Сµйледі Ѓазазілге аѓза (аѓыз) сонда: -Ќ±даны зікір ќылдым к‰ндіз-т‰нде. Ќ±ран оќып бір µзін (±зын), жад ќыламын, Жол бермен, «Жан алам!» - деп, келме м±нда! - дейді. Әдеб.: Тұрышев. А.Қ. Мәшһүр – Жүсіп шығармалары лексикасының этномәдени негіздері. // фил. ғылым. док., ғылыми дәреже. алу үшін дайын. диссер. – Алматы, 2005. –Б. 108-109. Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы. Шығармалары. 2 том. Павлодар. «ЭКО» ҒӨФ, 2003. –Б. 183. БАЛГЕР болашақты болжаушы. [ фал: предсказание, предзнаменование; гадание ] Анықтап бір көрмей көзбен, Бал ашыппыз түшкіріп (Қ.А.). Балгер п. [см. Бал +гир: суффикс] – гадальщик, гадалка, ворожея. Мұны естіп, Кебек кетті өз жайына, Батса да, балгер сөзі шымбайына (М.Ә.). Былтыр мен саған күйеуге шығасың, сонда бір перзент көресің деп едім. Қалай, менің айтқаным келді ме? – дейді балгер («П.ә.»). Сонымен балгер лексемасы бал түбір тұлғасынан және –гер (зергер) қосымшадан тұрады. Мәшһүр – Жүсіп өз қолжазбаларында осы балгер сөзін де қолданысқа түсірген. Мысалы: Бақсыдай бал ашып, түлкідей түс көріп, жаурын жағып, құмалақ салып айтып отырғаным жоқ. Немесе: Ғайып істі балгер мен бақсы айтады, Құмалақпен тамырын тапса айтады. Сөзімді жалған айтты деп ойламас – деп, Ишандар мен қажылар жақсы айтады - дейді. Әдеб.: Мәшһүр Жүсіп Көпеейұлы. Қазақ Шежіресі. –Алматы, Жалын. 1993. - Б. 12. Мәшһүр – Жүсіп Көпейұлы. Шығармалары. 1 том. . –Павлодар. «ЭКО» ЖШС, 2003. – Б. 108. Рүстемов. Л.З. Казахско – русский толковый словарь арабско – иранских заимствованных слов. – Алма – Ата., Мектеп, 1989. - Б. 57. Мәшһүр-Жүсіп Көпеев. Таңдамалы. (Екі томдық шығармалар жинағы). –Алматы, 1990. –Б. 98. жүктеу/скачать 14,12 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|