МәШҺҮР – ЖҮсіптің лингвистикалық КӨЗҚарастары оқу құралы Павлодар Кереку
Сермұхаммед. Сермұхаммед жетпістен асып өліп, Қызылтауға сүйегі қойылған. Көпжасар
жүктеу/скачать 14,12 Mb.
|
| Сермұхаммед. Сермұхаммед жетпістен асып өліп, Қызылтауға сүйегі қойылған.
Көпжасар (Көпей) 1816 жылы (барыс жылы) Қызылтауда өмірге келген. Көпей қораш, уақтау туғаннан: «Көпей» - атанып кеткен. Ал қазақта көпе (көрпеш) қозы деп ерте туған қозыны да айтады. Мысалы, Қозы көрпеш. Бес ағайынның ішіндегі көзге түсе бермейтіні де осы – бала Көпей екен. Көпей он сегіз жасында оқу іздеп Қызылжар қаласына келіпті. Медіреседе оқып жүргенде 3-4 ай қатты ауырып қалған көрінеді. Ауырған айларына есеп айрылысу үшін Қызылжардың ноғай байлары Ахмет, Жаудыр дегендерге қара малайлыққа жалданыпты. Сол ноғайлар Көпейді босатпай өздерімен Ташкент, Түркістанға алып кетіп, саудаға үйретіп, көп қаражат беріп, кейіннен Арқаға саудаға шығарыпты. Өр Қуандықта, Қарсұнда, Керней, Алтеке, Сарымда, Тамада жалғыз қара саудагер болып «Көпей саудагер» атаныпты. Сонда сауда қылып жүргенде, орнығып көбіне жататын жерлері, атақты, іргелі халыққа жағымды байлардың: Алтайда - Игілік байдікі, Төреде Қоңырқұлжанікі, Тоқада – Телқозы, Байқозы, Қарақозыда, Нұра бойында – Елеу мырзанікі, Мәмбетте - Өзден, Сазанда, Алтеке – Сарымда – Жанқұттыда, Тамада – Ханкелділердің қона-жайлары мен үйлері болған. Ол күні Ферғана мен Қоқан, Ташкент Ресей патшалығына бағынбаған, қарамаған уақыт екен. Орысқа қараған қазақ пен сарт жауласып, қазақ Бұхара, Ташкентке сауда жасауға бара алмаған соң, әлгі жоғарыда аты аталған бай саудагерлер сарт жұртынан: кілем, көрпе, өрік, мейіз, күріш сықылды нәрселерді аманат қосып, 10 түйеден, 5 түйеден үй басы құр қалтырмай алдырып отырған. Сөйтіп, жүргенде Ташкент пен Түркістан арасында сарттың «ақ жалауы» керуенді қамап, осында қазақ саудагер Көпей деген бар екен «Үш қозының малы бар, үш елдің малы бар», «Алтай-Игілік, Алдажұман малы бар» - дейді. Соны тауып беріңдер, өзін өлтіреміз, жүгін талаймыз деп қорқытыпты. Содан Ахмет, Жаудыр деген ноғай саудагерлер Ташкенттен шыққан керуенге Көпейді әйел киімін кигізіп, «Ақ жалау» қосынан өткізіп жіберіпті. «Ақ жалау» деген сарттардың қарақшылары отыратын қос болса керек. Қазақта сол уақыттың қиын кезеңін көрсететін: «Ақ жалау барда малы бар деме, Ғазірейіл барда жаным бар деме» - деген мақал-мәтел қалған көрінеді. Елге кетіп бара жатқан Көпейге Қоңырқұлжа төре осында Алтай-Мұрат ішінде Танаш, Қанай деген менің балдыздарым бар. Саған лайық сол Танаштың бір қызы бар. Бұл – менің балдызым, сен соны ал, - дейді. Қанай: - Елсіз, күйсіз қаңғып жүрген Күлікке берер қызым жоқ деген екен. Қоңырқұлжа ашуланып, ол өзі қаршадай бала болса да, көп баланың ішінен Құран оқыған даусына құлағым сүйсінуші еді. Қызыңды дін қуған, оқудың қасиетін білетұғын жанға кез келтірді. Баланың бағын байлама, қызыңды бер деп, бір ауыз сөзбен Қанайдың бетін қайтарған екен. Танаш қызы Ұлбаланың сол уақытта жасы он үшке келген, жылы сиыр екен. Қолына алысымен Қараөткелде Ысхақ деген хазіреттің абыстайы ноғайдың қыздарын жинап оқытады дегенді естіп, Ұлбаланы сол кісіге оқуға беріпті. Бірер жылдың ішінде өзі де зерек Ұлбала сауатты, хат танитын, өз бетімен жаза, оқи алатын дәрежеге жетіпті. Көпей он сегіз жасынан қырық жасына дейін 22 жыл жат жерде барлық жастық шағын, қызықты өмірін қиыншылықпен өткізеді. Көпейдің үйлі-баранды екі ағасы, бір інісі Мағрұп деген болған. Мағрұптың қатыны Қаракесек Ұлдыбай қызы Бөжей, Мәшһүр-Жүсіптің 68 жасында тоқсандамын – деп отырады екен. Қаракесек пен Сүйіндік арасынан Желтау, Шоқпардың маңайынан Күйеушоқы деген жерге бір жаз жайлап, су ағызып егін-жай жасап, еңбек еткен. Қолындағы малдары өсіп сиыры 100-ге, қойы 400-ге жетіпті. Мәшһүр-Жүсіптің үш жасында 1861 жылы «тауық жұты» болып, Көпейдің бар малын қырып кеткен екен. Содан қыстың көзі қырауда Қызылтауға көшіп келіп, жаз шыға «дүние жолдас емес, мал да жолдас емес, ғылым жолдас екен» - деп, Баянауылға қоныс аударыпты. Захар Гришковтың төрт бөлмелі үйін сатып алыпты. Қалалы жер ғой деп Баянауылдың күнбатысынан мешіт салдырыпты. Кейіннен қаланың көкжелкесінде бес шақырым «Смайыл қызылағаш» - деген жерде Сатылған: Асубай, Жұмабай, Сегізбай, Садырбай .сияқты жатақтармен қыстап, үш-төрт жыл солармен аулы аралас, қойы қоралас дегендей бірге тұрған. Көпей хатқа жүйірік, өте сауатты болған адам. Түркі, араб, парсы тілдеріндегі: «Сопы Алдияр», «Хикмат бақырған», «Фазайыл шуһір», «Зүбдәтіл», «Мәсәйіл» т.б. кітаптарды оқып, білгенін жатқа айтып отырған. Ақын: «Мен өз атым Юсуф, қырық тоғыз жаста отырмын. Әкем аты Көпей, жылы барыс еді. Жетпіс үш жасында барыс жылы өліп, Баян аулаға қойылды» - депті. Көпей 1889 жылы 73 мүшелінде Баянауыл қаласында қайтыс болып, Баянауыл қалашығындағы «Көп жатақ» - деп аталатын зиратқа жерленген. С.Көпеев Төлеубайдан естігенін былай хатқа түсіріпті: «Ертеңгілік Мәшһүр атам жанына бір топ адам ертіп зират басына келді. Денесінің ауырлап кеткен шағы еді, орта торы атын дара жектіріп өзі трәшпенке үстіне отырып дұға етті. Зират шеткерілеу, тас қоршауға жақын еді. –Тұрымтай тұсында дегендей заман болып барады. Бұдан былай Көпей әкем басына келіп дұға етіп тұруға жағдай бола ма, болмай ма-ол болжамсыз. Көзім тірісінде мына немерем (Мәшһүр-Жүсіптің үлкен ұлы Шәрәпи осы-Шәрәпидің үлкен ұлы Төлеубай) 1917 жылы туған, Мәшһүр-Жүсіп көзіндей көріп, соңынан ерткен бел немересі-автор) бар және сіздерге әкейдің зиратын көрсетіп қоюға ниет етіп отырмын. Бірде болмаса біреулеріңнің назарларыңда болар деген ойдамын» - депті. Мәшһүр-Жүсіптің бұл айтқаны 1928 жыл екен. жүктеу/скачать 14,12 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|