МәШҺҮР – ЖҮсіптің лингвистикалық КӨЗҚарастары оқу құралы Павлодар Кереку


Мәшһүр-Жүсіптің (Адамжүсіп ) ғылыми ғұмырнамасы



бет9/105
Дата06.02.2022
өлшемі14,12 Mb.
#38799
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   105
3 Мәшһүр-Жүсіптің (Адамжүсіп ) ғылыми ғұмырнамасы
(1858 - 1931)

Мәшһүр – Жүсіп (Адамжүсіп) артында 30 томдай мол мұра қалдырды. «Қара месі» таусылмайтын қазына. Мәшһүр-Жүсіпке ақындық қайдан дарыды десек, бұған жауапты ақынның өз өлеңінен табамыз:


Орта жүз: Қоңырат, Қыпшақ, Арғын, Найман,
Дүниенің төрт бұрышына қанат жайған.
Біздердің түп атамыз – ақын Құтан,
Деушіге: «Ақын болған Мәшһүр қайдан?»
- дейді.
Мәшһүр-Жүсіп (Адамжүсіп) - ғұлама ғалым, әйгілі фольклорист, тарихшы, ақын, әулие 1858 қой жылы, ережеп айында, жұма күні әкесі - Көпей марқұмның 42 жасында, анасы - Танашқызы Ұлбаланың 18 жасында Қызылтауда Ашамайтас деген жерде дүниеге келген.
Мәшһүр - Жүсіп туған күні Қашқынбай, Босқынбай, Қармыс балалары, Босқынбайдың әйелі Қисық жерден көтеріп алып, кіндігін кескен. Мәшһүр-Жүсіп қисықтық, қыңырлық мінез сол кіндік шешемізден жұққан деп отырады екен.
Ізмұхаммед (Ізден) абыз: - Бұл шырағым жұма күні туды. Атамыз Адам ата жаралған күн. Мұның аты – Адамжүсіп болсын! - депті. Сөйтіп, Мәшһүр-Жүсіптің азан шақырып қойылған шын аты – Адамжүсіп болады. Мәшһүр-Жүсіп 39 жасында тауық жылы Ташкент жаққа барып қайтады. Сонда Қыпшақ - Ыбырай баласы Мұхамеджан: - Шырағым, «Мәшһүр Жүсіп» - деп, жұрт сенің атыңды білмей айтып жүр екен. «Мәшһүр» - деген екіұшты: жақсылықпен де, жаманшылықпен де мәшһүрлік табылады. Сенің атың «Адамжүсіп» - деуге лайық деген екен.
М-Ж. Көпейұлын жете танып, зерттеу жұмысын жүргізу үшін ақын өмірбаянын білу өте маңызды. М-Ж. Көпейұлының өмірбаянына ғылыми тұрғыда әлі түсінік берілген жоқ. Әр түрлі әдебиеттерде туған, өлген жылдары туралы түрлі жазылып келе жатқандығы да сонан болса керек.
М-Ж. Көпейұлының өз тұстастарынан ілгері жағы өзінің өмірбаянын өзі жазып кеткендігі. Қолжазбада болсын, өлеңінде болсын әркез балалық, жігіттік, кәрілік уақытын қосып отырған.
Мысалы:
Заты арғын, нәсілі қазақ, ұраны алаш,
Көпеев-фамилиясы, Мәшһүр Жүсіп
- дейді бір сөзінде, ақын.
М-Ж.Көпейұлының туған жылы күні-бүгінге дейін нақты жазылмай жүр: Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы (1857-1931) (Қазақстан тарихы. Қазақ мемлекет баспасы, 1957. -Б. 581); С.Мұқанов та (1857) жыл туған (С.Мұқанов. Халық мұрасы. - А., Қазақстан, 1974. - Б. 22). Т.Нұртазин (1857) жылы туған (ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті бағдарлама /Октябрь алдындағы дәуір/ - А: 1968. - Б. 10); Б.Кенжебаев (1957-1931) (Б. Кенжебаев. Қазақ халқының ХХ ғасыр басындағы демократ жазушысы. Қазақ мемлекет баспасы, 1958. - Б.57); 1957 жылы туған (Б. Кенжебаев. ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті. - А., Мектеп: 1976. - Б. 63); 1959 жылғы конференцияда М-Ж. Көпейұлының туған жылы туралы кәдімгідей талас туады. Жарыс сөзге шыққан Ш.Кәрібаев: «Х. Сүйіншәлиевтің «Известияға» бастырған бір мақаласында Мұрат, Балқы, Базар, Керделі, Әбубәкір - осылардың шәкірті Мәшһүр болды дейді, Меніңше, Мәшһүрге бұл қиянат. Мәшһүр Мұратқа шәкірт, Балқы Базар Мәшһүрге ұстаз болған жоқ. Әбубәкір 1858 жылы туып, 1930 жылы өлген» -дейді (Әдеби мұра және оны зерттеу. - А., Қазақ ССР Ғылым академиясы: 1961. - Б. 248).
«Мәшһүрдің өмірбаяны жөнінде қосымша баяндамада аз ғана мәліметтер келтірілген. Баяндамада Мәшһүрді 1857 жылы туған дейді Меніңше, ол 1858 жылы туған. Туған жері Баянаулы дейді, олай емес, Мәшһүрдің өзінің айтуынша, Қызылтауда Назатас деген жерде туған екен. І.Жарылғапов жолдас Мәшһүр білімін көтеру жөнінде Орта Азияның бәрін аралады деді. Мұсылман фанатизімінің орталығы болған Самарқант, Бұхара, Ташкент-бәрінде болды дегенді айтты. Біздегі мәлімет бойынша Мәшһүрдің үш рет ол жаққа барғаны рас. Ол 1880 жылдардың аяғы мен 1890 жылдардың ортасында Бұхарада болып, онда Ұлықбек медресесінде, Ташкентте болған.
Мұсылманша ең жоғары білім алып шыққан деді, бұл туралы біз әлі ештеңе білмейміз» - деді (Әдеби мұра және оны зерттеу. - А., Қазақ ССР Ғылым академия 1961. - Б. 249). Осында айтылып отырған қосымша баяндаманы І.Жарылғапов жасаған. Б.Кенжебаев: «І.Жарылғапов жолдас Мәшһүр Жүсіп туралы қосымша баяндама жасады. І.Жарылғапов өз пікірін дәлелдегенде Мәшһүрдің кітап болып басылған еңбектеріне сүйенбей, қолжазбаларына сүйенді» - дейді (Әдеби мұра және оны зерттеу. - Алматы: Қазақ ССР Ғылым академия 1961. - 249).
Демек, І.Жарылғапов М-Ж. Көпейұлының ғылыми өмірбаянына алғашқы рет қалам сілтеген кісі болып шығады. Біз бұдан үш мәселені анықтаймыз. Біріншіден, М-Ж.Көпейұлының туған жылының жаңсақтығын; екіншіден, туған жерінің дұрыс жазылмағанын; үшінші, Орта Азияға барған сапары туралы деректердің дұрыс еместігі т.б. Бұл жадығаттар кейінгі зерттеулерде де ескерілмей қалған сияқты. Ш. Кәрібаевтің М-Ж. Көпейұлы 1958 жылы туған дегені дұрыс еді. Бірақ, тиянақты дәлелдің жоқтығынан кейінгі оқулықтарда 1957 жылы туған деп қате жазылды. Тіпті, М-Ж. Көпейұлының туған жылын «Қазақстан КП/б/ Орталық Комитетінің «Социалистік Қазақстан» газетінде» «Көпеев-ұлтшыл, діндар ақын» деген атпен жарияланған мақала туралы» 1952 жылғы 10 декабрьдегі қаулысында: «Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің (1853-1931) творчествосы буржуазиялық ұлтшылдық пен діни мистицизм рухын өзек еткен», деп көрсетілді … » («Семей таңы» Семей облысының газеті. №239(/16139)., - 1989). Бұл қаулыда М-Ж. Көпейұлы 1853 жылы туған деп өрескел қате жіберді. Ақынның туған күніне де мән берілмеушілік байқалды. Қалай болса, солай жаза салу ақынды бағаламау болып табылды. Қайым Мұқамедханов пен Қуандық Жүсіп жазған «Мәшһүр - Жүсіп мұрасы жөнінде» - деген көлемді мақала бірден - бір М-Ж. Көпейұлының мұрасын зерттеу, әдеби шығармашылығын талдаудағы құнды жадығат болып табылады. Осы мақалада «М-Ж.Көпеев 1858 жылы Павлодар облысы, Баянауыл ауданында туған» - делінген (Қ.Мұхаметханов., Қ.П.Жүсіпов. «Жұлдыз журналы». // Мәшһүр – Жүсіп мұрасы жөнінде .-№3. 3 март, -1984; Мәшһүр-Жүсіп мұрасы // Білім және еңбек журналы. -№8. -1984; Мәшһүр – Жүсіп қазынасынан. // «Мәдениет және тұрмыс» журналы., №12. -1984); Қ. Жүсіп., Қ.Мұхаметханов.// Мол мұраның иесі. // «Семей таңы» газеті. №210. 3 ноябрь, 1989); Уәлихан Қалижан. Мәшһүр - Жүсіп. -А., Атамұра 1998. - Б. 3); С. Сүтжанов. Мәшһүр мұрасы. -Павлодар: 2001. - Б. 9); С. Дәуітов. Қазақ әдебиеті. №34 (1696). 26 тамыз, 1983); Мәшһүр - Жүсіп Көпеев. Таңдамалы. Қазақ ССР-інің Ғылым баспасы. 1990. – Б. 4); С. Көпеев (ақынның үлкен ұлы Шәрәпиденнің баласы-автор). «Сарыарқа самалы» газеті. №33 (12223). 26 наурыз, 1994); С.Ш. Көпеев. Көпей зираты қамқорлыққа алынса. // Мәшһүр – Жүсіп өмірі. -Павлодар. 2000 . - 132 б);
М-Ж. Көпейұлы өзі бұл турасында былай деп өлеңге қосады:
Қой жылы, жұма күні Қызылтауда,
Көріппіз туып сонда жалған жүзін...

немесе, Қой жылы бала екенмін жерге түскен,


Кіндігім Қызылтауда Тоқтық кескен ...
(Мәшһүр Жүсіп Көпеев. Таңдамалы. -А., 1990. - Б. 52, 116).
Мұндай нақты мысалдар М-Ж. Көпейұлының өлеңдерінде өте жиі ұшырасады. Сол сияқты «Мәшһүрдің өзінің айтуынша, Қызылтауда Назатас (қазір «Найзатас» деп айтып жүр – автор) деген жерде туған екен деп айтады». «Найзатас» деген жерде дүниеге келеді». М-Ж. Көпейұлының шығармаларынан «Назатас» деген жерде тудым деген сөзді ұшырата алмадық. Тек қана «Қызылтауды» ерекше жырлап өткен. Баянауылда әр тастардың өздерінің аттары болған: «Ақбеттау», «Үш шошақ», «Көгілдір тау», «Зеңгір тас», «Күркетас», «Қойтас», «Серектас», «Көктас», «Аралтас»,«Найзатас», «Ертас» т.б. Демек, М-Ж. Көпейұлы нақты туған жері Қызылтау екен. «Ер туған жеріне» демекші сол байдан ұлықсат алып Қызылтауға қайтып оралады» - деп жазды Көпей бабасы туралы С.Көбеев.
1861 тауық жылы Мәшһүр - Жүсіптің үш жасында әкесі Көпей Қызылтаудан көшіп Қызылағаш, Бұзаутасты қыстаған. Баласының білім алуын ерте ойлаған әке, тауық жылы 1861 жылдары баласы үшін мешіт күзетсем де деген оймен үй салады:
Тауық жылы салам деп бастаған үй, Кемдікпен шатырсыз боп сол жыл бітті.
«Баянда жатақтың өмір кештік» - дейді бір өлеңінде Мәшһүр – Жүсіп. «Сол себепті әулие Қызылтауды тастап, Баян қалашығына көшіп келген» - дейді ақынның немересі С.Көпеев.
Мәшһүр – Жүсіптің әкесі түрікше хат таныған, ескіше сауатты, көкірек көзі ашық адам болған.
М-Ж. Көпейұлы бұл турасында:
Бар еді үш кітабы жазба түркі,
Белгілі жұртқа мағұлым дінге беркі …
Күндіз-түні жалықпастан оқушы еді
Зүбдатіл Масайлыны бізден сұрап
- дейді.
Сөйтіп, әкесінің білімге құштарлығын еске алады. Бала үшін ноғайларға жалданып жұмыс істеп, баласына ескі, жыртық «Мұхаммедия» алып беріпті. Осының бәрі бала Мәшһүр - Жүсіптің ойында қалыпты. Үш теңгеге сатып әперген «Мұқтасардың» өзін қастерлеп ұстап, оқыған Мәшһүр - Жүсіп кейіннен Рабғұзидің «Қиссасу-л әнбиясын» оқығанда бұл кітапты жас кезінде оқи алмағанына қатты өкінеді. Өйткені ол кезде бір құран 15 қой немесе бір аттың құны, «Әптиек» қозылы қой, бес құранды бастыру үшін бір бойдақ қой керек.
1863 доңыз жылы Мәшһүр – Жүсіпті бес жасқа толғанда әкесі Көпей Баянауылдың ескі хазіреті Байжан Ишағұлдың медіресесіне бала оқытып жүрген хазірет Нәжімедденге, білім алсын деп беріпті. Нәжімедден хазірет Мәшһүр-Жүсіпті алдына отырғызып «Ағзузы бісмілләні» айтқызыпты.
–А, сопы, балаң Бұхарай – Шәріптің баласындай екен. Бұл – Баланы «Шар кітапты оқысаң, әр кітапты оқырсың!» - деген. «Шар», «Михат» кітаптарынан бастап, оқытайын дейді. Мәшһүр – Жүсіп бас-аяғы 5-6 жасында араб, парсы, шағатай, түрік тілдерін жетік меңгеріп алады, балалардың алды болады.
Мәшһүр - Жүсіп өзі өлеңмен былай дейді:
«Мә»-ні оқыған жоқ менен басқа бала,
Араб, парсы, - өлеңдей жатқа және.
Самардай қақсағаным – бар жазығым,
Үш жылдай жер аударды ата – ана...
немесе:
Атамыз берген екен әуел баста,
Мектепке доңыз жылы дәл бес жаста.
«Ысмайыл Қызылағаш» деген жерде
Бес шақырым жерде ауыл: «Бұзаутаста»
- дейді ақын. Бұдан кейін Баянауыл (қыр қазақтары үшін расында қала сияқты көрінді). Байжан Смағұлдың медіресесінде дәріс алуға отырады. Нәжімеддин қазірет өте білімді адам болған. Тіпті, М-Ж. Көпейұлын білімі үшін еркелетіп «Бұхарлығым» - деп отырады екен. Бір қыс Баянда пәтер жалдап, қыстап шығады. Сәтқожа молдалық құрып, дүкен ұстайды екен. М-Ж. Көпейұлының аулы Бұзаутаста отырады. Мектепке әкесінің қалай алып келгенін бала Мәшһүр - Жүсіп былай өлеңге қосады:
Атамыз дін жолында белін буды,
Бұл Мәшһүр сол секілді ерден туды.
Көшенің қақ басынан қуғанынан,
Жеткенше медресеге атпен қуды.
Бұл - көше (Байжан қазірет) көшесі деп аталады екен. Ауыл балалары емес пе, алысады, жұлысады «Түйебас» ойын қылып жас Мєшћ‰р - Жүсіпті жабылып ұрады екен.
1864 тышқан жылы Жүсіп 6-ты жасында Шөкел ұғлы Дүржанбай халфеден білім алып «Шығыс әдебиетінің» небір қызық жайттарымен танысады. Ауыз әдебиетінің үлгілерін ертегі, жырларды жатқа біліп, ел-ішінде айтып жүреді. 1865 сиыр жылы Жүсіп 7-ті жасқа толады. Қызылтауда тұрған Төртулы халфе Орманшы Қожан дегеннен де дәріс алады.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   105




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет