Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы метрологиялық терминдер 4 Том
жүктеу/скачать 2,74 Mb.
|
Түйін. Мәшһүр-Жүсіп кез лексемасын ұзындық өлшемі ретінде қолданған. Кез бен сере, сере қарыс мағыналас лексемалар. Сере (төрт елі), сере ќарыс. Тегеуріні төрт елі, Аспаннан Түскен тас түлек (Мәшһүр-Жүсіп). К.К. Юдахин в киргизском языке: сере `ширина слегка раздвинутых четырех пальцев (мера длины); бээнин казысы сере чыгыптыр `слой брюшного жира кобылицы окозался толщиной в четыре пальца` (биенің қазысы сере шығып тұр - А.Қ.). (ЮСл., с. 645). Қазақтар күні бүгінге дейін қазының қалыңдығы «төрт елі» дейді. Шеренің «төрт» деген ұғымымен қатысы барлығын зерттеушілер айтып жүр. `Это сочетание означает «меру ладони, если довольно растопырить пальцы» (Ильминский, 1861. 159); Бір ќызыѓы єр компоненттіњ жеке дара ќолданылатындыѓы. Мысалы, М. Єуезовтіњ шыѓармасында Енді єділет таразысы ќ±рылып, ел арызы тыњдалатын болса, дєл осы сере т‰скен мырза – жуанныњ µздерініњ кµбі жауапкер, айыпкер болар еді. Сере сµзі б±л ќолданыста ќалыњ деген маѓынаны береді. Мєстектердіњ с‰бесі Сере болѓан заман-ай (Н. Наушабаев); Сере, сере, сере ќар, Асты кілењ, ‰сті м±з (Доспамбет); Жалпы, сере сµзі нені білдіреді? Б±л сµзге ќатысты дереккµздерді жанама немесе тура болса да келтіретін боламыз. В.В. Радлов т‰рік жєне ќазаќ тілінде бір маѓынаны білдіреді дейді. Ал, осм., сäрä `жарты`, ќырѓы. серä = сäрä (осм): сер серä карыс `расстояние между большим пальцем и мизинцем (как мера)` (РСл, IV, с. 458). К.К. Юдахин дєл осы маѓынасында ќырѓыз: сере `ширина слегка раздвинутых четырех пальцев (мера длины)`; бээнин казысы сере чыгыптыр `(Юсл, с.645). Т‰ркі тілінде сäрä пäрдä тіркесініњ ќ±рамында кездеседі жєне бірнеше маѓына білдіреді: 1) вуаль, 2) палатка, 3) занавес против мух и комаров. Тел. сäрä `острого, гарпун` т.б. маѓынасын береді (РСл, IV, с. 458, 459). Л. Будагов сере сµзініњ бірнеше маѓынасын береді: сэрэ سره (п) арабша сре 1) бастан жоѓары терењ су. 2) єрт‰рлі жаќсы заттар, жеткіліксіз зат, сирек зат, жоѓарѓы зат; сере адам, сері кісі; 3) жоѓарѓы сапалы алтын тиын, 4) таудаѓы с‰рлеу жол, ќия, селдіњ аѓатын жолы – аударған – А.Қ. Немесе: тур. سره сере араб. жаз. сэрэ пядень (мра маленькая въ 8 дюймовъ, употребляемая въ Италіи и Турцій; мра нсколько больше называется قلرش ќарыс (араб. ќарыс) [8, б.627]. С.Е. Малов: сере род ячменя (кти.: чінко); сере мітан `кушанье из ячменя`. Серке 1) `уксус`; ќара серке `черный (кит.) уксус`; 2) метаф. `детородный член` [19, б.102]. Этимологиялыќ жоба бойынша сäрä ~ серä ~ сере т±лѓасы монѓ. сэрээ `вилка, острога, трезубец, копье с зубцами`салыстыруѓа болады (МРС, с. 377). Осы маѓынада шыѓыс ќазаќстандыќтарда жєне монѓолияда (Болатов Ж, 71 б.) ќолданылады (қараңыз – ЌТДС, 292). Ќарастырып отырѓан нумератив т‰ркі жєне монѓол тілдеріне ортаќ сияќты. Біраќ, Г.И. Рамстедт б±л сµздіњ корей елінде де ќолданылатынына назар аударады. кор. se, set `‰ш`, (serhin `отыз`, sahil `‰ш к‰н` < se – hai – la) маньч. тілінде: sertei `‰шауыз`, монѓ. serege, serige, serije `‰шауыз, шанышќы` > тел. särä `гарпун` (Рамстедт, 1957. 65). Осындай т±лѓаныњ барлыѓын басќада деректер: ноѓ. сенек 1) `шанышќылар`: эик пут сенек `екі тісті шанышќылар`; 2) кн. `асхана шанышќысы (НРС, с. 294); Сенек сµзі `шанышќы` маѓынасында ќазаќ тілінде де кездеседі (ЌТДС, с. 291). Cонымен, сенек сµзініњ ќ±рамындаѓы корейлік se т‰бірлес деп ќарастыруѓа да болады. Біраќ, И.Г. Егоров б±л дериватты этимология жаѓынан шаншу етістігімен байланысты ќарастырады (ЭСЧЯ. С. 186). Келтірілген деректер монѓ. сэрээ, маньчж. сертей `‰ш` деген маѓынаны, ал, т‰рік. сäрä ~ cэрэ ~ сере - - `тµрт` дегенді білдіреді. Бір тілмен екінші тілдіњ арасында алшаќтыќ кездесе береді. Мысалы, салыс.: ќырѓ. серкä ` екі жасар ешкі`, тел. сäркä `‰ш жасар ешкі, семіз ешкі` (РСл, IV, с. 465) [10, б.120-123]. Осыған орай, Будагов кир. серïе – козленокъ по 2-му году, алт. – по 3-му году, кладеный козелъ (сродно съ монг.) – деп жазды [8, б.626]. С.М±ќанов ешкініњ тµлі – лаќ, бір жасќа толѓан, кестірілген еркегініњ аты – серке, ±рѓашысы туша, кестірілген еркегі – серке, кестірілмегені – теке, ±рѓашысы – ешкі екенін жазған [23, б.80]. Ешкініњ серкештен басќа еркеш деген т‰рі бар. М. Қашқари еркеш бір жасар теке: Еркеш еті ем болар, ешкі еті жел болар – деп мысал келтіреді [38, б.125]. С.Е. Малов еркеш – `краденый козел` (РСл, I, 780: чаг. еркеч) [84, б.27]; Ол заманда халифа Аббасияныњ (Ѓатбасия) сарќыншаѓы серке (сірке) жияр сыќылды с±лтан Ѓ±аалдин халифа заманы еді (Мәшһүр-Жүсіп, 79). Сенек сµзі кейбір жерде ауыз ‰й, кіреберіс (колидор) деген маѓына береді – А.Ќ. Сенек – айыр аѓаш (вилы двухпалые), сенек – ќара т‰нек боран (пурга, метель) (С. Аманжолов. 1959: 404). Серлету – жањбырдыњ, жауынныњ шамасын кµрсететін сµз (Б. Қыдырбекұлы. 1993: 85). Сере – зат. Бір нєрсеніњ халыќ арасында ќалыптасќан µлшемі (сере ќазы, сере ќарыс) (ҚТТС, 1961: 261). Є. Болѓанбаев қазаќ ±ѓымында ќазыныњ арыќ – семіздігін: б±лт, пышаќ сырты, ќыл елі, жарты елі, шынашаќ, бір елі, бармаќ, екі елі, ‰ш елі, тµрт елі, сыныќ с‰йем, табан, сере – деп талдайды. Кере. Тура айтќанда ќатарлап ±стаѓанда, тµрт саусаќтыњ ќалыњдыѓындай. Ќазаќ тілінде сол сияќты кереѓар (< кере + ќар) ќ±рамдаѓы сµз де кездеседі. Є. Н±рмаѓамбетов: кере сµзі тунгус – маньчур, монѓол тобындаѓы тілдер дерегінде хир, кірі, кирэ т±лѓалас сµздер «µлшем», «µлшеу» маѓыналарын береді (ССТМЯ, I, 399). Ал, ауыспалы маѓыналары «кµлем», «аумаќ» сияќты т‰сінікке ие. Дегенмен, алѓашќы, т±њѓыш маѓынасын «µлшем» деп ќараймыз. Аныѓыраќ айтќанда, «кере» сµзініњ ќазаќшасы – «µлшеу» (БЖБС, 137). Б±л келтірілген дерек айтылуы жєне ќ±рылымы жаѓынан ±зындыќ µлшемі ретінде кере ќарыс нумеративімен салыстыруѓа болмайды. Мысалы, М. Єуезов шыѓармасында: Біраќ кµпті айтсам ќорќытам деп сіз єуре, ±ќтырам деп ел єуре. Келісе алмас к‰н екен. Кере ќармен кеткеніміз де баяѓы. Сере ќарыс, кере ќарыс, кереѓар (< кере + ќар) мен бірге ќазаќ тілінде жырта ќарыс метрологиясы ќолданылады. Жырта ќарыс, ќап-ќара езулі ауыздан лажсыздыќ сілекейі ш±бырады (Т. Жаќыпбай±лы) [10, б.130-131]. Түйін. Сере > ќалыњдыќ µлшемі (Сере т‰су, сере шыѓу: > төрт елі ќалыңдыќ µлшемі). Мәшһүр-Жүсіп Көпеев сере лексемасының орнына сандық көрсеткішін төрт елі қолданған. Сере мен кере мағыналас сөздер. Сере мен кере екеуі бір ±ѓым тек ќана сере ќалыњдыќ µлшемі (бес саусаќты тарата уыс секілді сыѓымдап салалап ±стау мыс. ќарды, майды, с‰збені, етті т.б.) ал, кере б±л мен матаны кере µлшеу. Кере мен қарыс мағыналас нумеративтер. Қарыс. Атын б±рып, тоќтатып алып єдейі келіп отырѓан жерін ќараса, єлгі жерді ќарыс айырып жіберген екен (Мәшһүр-Жүсіп., 27). Ќањтарда ќарыс жауѓан ќардай болды, Алты аттан сымбыл арќан нардай болды (ЌКБС, 76); В.Д. Колесникова жєне басќа да зерттеушілер ќарыс сµзін екінші айналымдаѓы пайда болѓан сµз дейді. Имя карыш `мера длины между растянутыми большим и средним пальцами` образовано от существительного кары `часть руки от локтя до плеч` при помощи непродуктивного аффикса -ш ~ -с (Колесникова, 194) [10, б.130-131]. Ќарыс зат. Бас бармаќ жєне ортан ќол аралыѓымен µлшенетін мµлшер (ЌТТС, 44). Ќарыс – т‰йе немесе ќой ж‰нінен тоќылѓан киім (М.Ќ.); Л.З. Будагов: карсъ – 1) хрупкій, ломкій. 2) звукъ отъ біенія въ лодоши ќырѓ карысъ = тат. ќарыш. Ќарышъ – 1) расходъ. 2) тур. = ќарышы пядень. 3) тур. смъшеніе (оть ќармќ ќара.: ќаршмќ) (ССТТН, 9). Ќарыс-`четверть` (изменяется пальцами: большими и указательным или средним) РСл, II, 177 (С.Е. Малов, 54); Ќарыстыѓ `длиной в четверть`; ќарыстыѓ марджан `кораллы в четверть длиной` (С.Е. Малов, 54); Э.В. Севортян -ш ~ -с аффикстері туралы «образуя от более древних имен новые существительные, может придавать им наряду с другими значениями также значение уподобительно – уменьшительное. Исходя из этого есть основание рассматривать карыш `пядь, четверть` как выражение уменьшенной меры длины по отношению к большой мере – локтю, обозначенной словом кары». В.Д. Колесникова от этой же основы выводит кирг. карылуу `сильный, плечистый`, давая также ее фонетические варианты: кар ~ гары ~ хара ~ хары ~ хур ~ кару (Колесникова, 194). Ќазаќ тілініњ ќарулы сµзініњ шыѓуына кару ±зындыќ µлшемі болып табылатын т‰бір негіз болѓан сияќты. Дыйканов ќырѓ. карыш сµзін екі морфемадан: кар `ќол` жєне – иш (ич)`ішкі ќ±рылыс` ќолдыњ ішкі ќарыныњ созылуымен т‰сіндіреді (Дыйканов К.Д. 105) [10, б.130]. Осы орайда қарыс – бас бармаќ жєне ортан ќол аралыѓымен µлшенетін мµлшер (ЌТТС, 44) – деген т‰сінік жањылыс берілген, ортан ќол деген ќол болмайтыны белгілі, оныњ орнына: шынтаќ, ќолдыњ ќары, иыќ т.б. аталады (З. Жµкебайќызы, С. Сейсенбекќызы. Тєнтану. 1996: 55-57). Емес екен қос тағы тым онша алыс, –Шырағым, жүре ғой! – деп, барды қарыс (Мәшһүр-Жүсіп., 117); *Ќарыс сµзініњ тууына ќар т‰бірі єсер еткені сµзсіз. Л.З. Будагов: тур. тат. қарыш карышъ қарұш, қаршы, кир. қарыш четверть длины (аршина), пядень (а. шир, п. ұшп вэдж, эбь - бэ – дэстъ) кир. кере қарыс мра лодони, если доволно растопырить пальцы, если қарсамық мрить четвертью, башк. аун қарсшаиық десять четвертныхъ (т.е. шириною въ четверть) лубковъ. Немесе: *ќары 1) = ќар± жєне ќарысы локать. 2) аршинь архитекторовъ: въ одномъ агажnь считалось такихъ аршиновъ 12, 000, по этому агаджъ или іыгаджъ (инаѓаш – иыќ аѓаш – А.Ќ) = нашимъ 8 верстамъ; ќарылдымќ у Баб. мрить аршиномъ: слон большое и проворное животное; цна его сообразна величин, продають его по аршинамъ (смривъ велечину), чмъ онъ больше, тмъ дороже; разсказывають, что на нкоторыхъ островахъ бываютъ слоны въ 10 аршинъ (стр. 356). Въ Хив ќары мра длины, веревка = 2 нашимъ арш. Въ туркест. Области ханскій кары = 3 арш. Или 2 ханскимъ гязамъ, а базарный = 2  арш [8, б.13].
А. Ибатов ќарыс (ќар + ыс) т‰бір мен -ыс (‰стеу) – десе [18, б.134]; М. Томанов қары сын есім, қартай етістік дейді [39, б.278]; Ш. Уєлиханов «хариту» бұзылып берілген – пікір дєлелді емес, «Кєрі жілік» – «ќар» деген, ќанат, иыќ деген сµзден шыќќан: «кєрі жілік» иыќтыњ с‰йегі. Ќазаќша «ќар» – монѓолдыњ «гар»: монѓолша бурунгар – оњ ќанат, джунгар – сол ќанат – дегенді айтады [40, б.549]. Будаговтыњ айтуынша ќары лексемасы аршын ±ѓымымен сай болѓан. Ќары «иінаѓаш» сияќты µлшем бірлігі де болѓан. Жалпы, ќары сµзі т‰рлі µлшем бірлігін кµрсеткен. Мысалы, Хиуа хандыѓында ќары `±зын жіп` µлшемін білдірген. Карагъ – 1) рука, локоть (Будагов, 46); Ќар самыќ `кость в нижней части руки`; см. йусын. ср. монг.: ќар, ѓар `рука`; ќар `ногать`. Подгорбунский (С. Малов, 53); Қары – `старый, старуха` аджықа (алжыған – А.Қ.) (С. Малов, 54). Є. Ќайдаров: Ќазаќ тілінде ќолдыњ шынашаќ пен иыќ арасындаѓы с‰йегін ќар (ќолдыњ ќары) деп атайды. Б±л сµз басќа т‰ркі тілдерінде де, кµне т‰ркі тілінде де кездеседі: ќар «верхняя часть руки», «плечо» (ДТС, с. 422). Моѓол тілінде гар «ќол» маѓынасында ќолданылады. Осыѓан ќарап кей ѓалымдар ќар сµзі т‰ркі тіліне кµне монѓол тілінен енген деген жорамал айтады. Єрине, б±л дєлелді емес. Ќар сµзі т‰ркі тілдерінде кењінен тарап, кµптеген туынды т±лѓалар жасаѓан: ќарма, ќарыс; ќарына тартпаѓанныњ ќары сынсын т.б. Ал монѓол тілдерінде б±л сµздер жоќ – дейді [41, б.76]. Ќар монѓолша ќол деген сµз (Ќ. Ж±банов, 75); Б. Базылхан: мєселен, меніњ есебімше «ќар» т‰бір сµзінен ќазаќ тілінде 260-тай, моњѓол тілінде 240-тай сµз туындайды. Б±л туынды сµздерден 200-дей сµздіњ т±лѓасы да, маѓынасы да дєл сєйкеседі. Екі тілдегі «ќар» т‰бірлі туынды сµздердіњ 80 проценті сєйкесуі М. Свадештіњ, П. Хайдудыњ жоѓарыда айтќан есебінше мыњ (1000) жылдыњ алдындаѓы ортаќтыќ болып шыѓады. Сонда екі с±раќ туады: 1) «ќар» т‰бірі ќай ѓасырда ќалыптасќан деуге болады? Яѓни біздіњ эрадан б±рын ќалыптасќан ба? Єлде, біздіњ эрадан соњ ќалыптасќан ба? – «ќар» т‰бір сµзі біздіњ эрадан бірнеше он мыњдаѓан жыл б±рын ќалыптасќаны дау тудырмайды. 2) Дж. Клоусонныњ, Г. Дефердіњ, В. Котвичтіњ ортаќ сµздерді кірме сµз – деп, дєлелдеуінше, меніњ дєлелдеген «ќар» т‰бір сµзім ќазаќ тілінен монѓол тіліне ауысќан кірме сµз бе, єлде моњѓол тілінен ќазаќ тіліне ауысќан кірме сµз бе? – Жоќ. Кірме т‰бір емес. ¤йткені, «ќар» т‰бір сµзініњ «ќа» т‰бір морфемасы да «р» ќосымша морфемасы да, алтайлыќ тектіл дєуіріндегі ортаќ элемент жєне ќазірге дейін т‰ркі, монѓол, тунгус-маньчжур, жапон, корей тілдерінде осы т±лѓасында саќталып келді де, осы т‰бір сµзден кµптеген туынды сµздер пайда болды. Мысалы, «ќар» т‰бір сµзі де, онан туындаѓан кµптеген сµздер де т‰ркі, монѓол, тунгус-маньчжур, жапон, корей тілдерініњ ќазіргі сµздік ќорында кездеседі (Напил Б. О.) [42, б.6-7]. Ш. Сарыбаев ќарына тартпаѓанныњ ќары сынсын б±л сµз (қары-автор) батыс говорлар тобында µз алдына жеке т±рып та ќолданылатын – дейді [43, б.497]. Адамныњ ќары (ќолы) µзіне ењ жаќын м‰шесі соѓан байланысты туыстыќ маѓынаны да берген. Мысалы: Амандаспай аттандым, Ата, ана, ќарыма, жолыѓыспай жµнелдім, Алланыњ ќосќан жарына (Махамбет); Ќар т‰бірінен µрбіген сµздер т‰рлі маѓына береді. Мысалы, єйелдіњ ќары, еркектіњ ќоры к‰лкішіл (Мақал); Қары* (кєрі – жасы ±лѓайѓан деген маѓынада – А.Ќ.). Қараңыз: [12, б.542-543]; Ш. Сарыбаев [43, б.497, 44, б.36-37]. Тілімізде синонимдес кєрі // ќары (диалектизм) // ќарт деген бар (ЌТЌЭС, 122 ); Л. Будагов. قار Ќар – бесчестная женщина ќары, قاري بجه قاربشه (ќар біше, кєрі бие), ругательное выраженія относимо къ двочкамъ; قاري кары – ќары старый, древній, опытный; осм. женщина вообще, жена, قاري المق ќары алќ жениться, ќары кісі старый человкъ, старикъ, ќаз. қартаймаќ قارجق, قارتقهباق ќарі; т.б. [8, б.8-12]. Ќары –`стареть`, сен ќармін – дыр, на `ты не стар`; мен ќарып – тро `а я состарился`; карыш – `собака` (?), `старуха` (?). ќарі `старый` (Малов, 54 - 55); Будаговтың сөздігінен алынған мына дерекке тағы да көңіл аударсақ: алт. карсъ – 1) хрупкій, ломкій. 2) дж. звукъ отъ біенія въ лодоши; кир. карышъ – 1) расходъ. 2) тур. пядень. 3) тур. смшеніе, смятеніе – деп түсіндіреді [8, б.9]. Мысалы, қазақтар жаман ќар деп ќарѓап-сілеп жатады; ¦ры-ќары дегендегі ќар сөзі (с‰йекпен байланысты*) айтылады. *Ќары жілікте (кєрі жілік) осы ќолмен байланысты – А.Ќ. Ќары жілікті ќазаќ ‰йге тура монѓолдар сияќты жасап, орналастырады. Гомбоевтыњ* айтуынша, монѓолдар ж±ќа екі с‰йектіњ арасына шµп тыѓады. С‰йек осы к‰йде ќ±рыќ ±стаѓан баќташыѓа ±ќсайды. Ќазаќтардыњ наным-сенімдерінде, ќары жілік адамѓа ±ќсаѓан бейнесімен ±ры-ќарыдан саќтайды. Ќазаќтар б±л с‰йекті – ќары жілік дейді. Ќары µзгертілген хариту* сµзініњ баламасы емес пе екен? Осы ќары жілікті ќазаќтар ер-т±рманныњ єбзелі есебінде, жєне ат пен ер-тоќымды саќтаушы деген нанымда, ердіњ алдыњѓы ќасына іліп ќойды. Жалпы ќары жілік турасында ќазаќтарда мынадай да ањыз бар: ¦рылар бірнеше к‰н, бір ќазаќ байыныњ малын торыпты. Т‰ні бойы малдыњ мањында ќ±рыќ ±стаѓан кісілер ж‰ріп, ±рылар ештење ала алмайды. ¦рылар µзара аќылдасып: байдыњ ќызы мен єйелінен басќа ќорѓан болатын не ±лы, не ќ±лдары, не туыстары жоќ, осынша адам ќайдан пайда бола кеткен деп тањданысады. Сонан соњ ±рылар ќ±дайы ќонаќпыз деп, байдыњ адал ниетіне риза болысќан ±рылар т±рып: – бірнеше к‰ннен бері малыњды торып, ештење ала алмадыќ, ќандай ќасиетіњіз бар? – деп с±райды. Бай сонда: – Ешќандай да ќасиетім жоќ, кµріпкелім жєне жоќ, меніњ б±зылмайтын бір-аќ зањым бар. Єкем µлерінде, бір µсиет айтып еді. – «Балам, мен саѓан бір µсиет айтам, егер соны орындасањ дєулет басыңнан ±шпайды. Ќанша ќой сойсањ, ќары жілігін тастама, оларды кептіріп босаѓаѓа, шањыраќќа іле бер», – деген. Мен сол єкем айтќан µсиеттен єлі к‰нге дейін айныѓаным жоќ. Ќ±дайѓа ш‰кір, меніњ малымнан тышќаќ лаќты ќасќыр жеп, немесе жоѓалѓанын кµргенім жоќ, – дейді. ¦рылар жан-жаѓына ќараса, соншама кµп ќары жілікті – ќар с‰йекті кµреді. Оларѓа байдыњ малын ќорып ж‰рген кµп баќташылар болып кµрінген осы ќары жіліктер екен дейді Ш. Уєлиханов [40, б.187]. Ќартайшаќжілік – кєріжілік жасы ±заќ, басы аман болуѓа ырымдап, жеті дєм – ќой еті, сиыр еті, жылќы еті, ешкі еті, т‰йе еті, су, т±з жетеуі ќосылып асылады – дейді Ө. Тілеуқабылұлы [45, б.410]. «¦ры ќартайса, сопы болады: ќары ќартайса бибі болады; б‰ркіт ќартайса тышќаншыл болады». Сондай сµздер бекер бола ма? Міне, біз де ќартайѓан соњ, ертегішіл болдыќ (М-Ж., 59). Хєкидер* харамидан* болѓаннан соњ, ¦ры-ќары кетпей ќайтсін атќа мініп? (М. Дулат, 29); *Хєкиндер – єкім, білгіш; *Харамидан – арам деп түсінік берілген; Қорыта келгенде ќарыс ќазаќ халќыныњ тµл метрологиясына жатады: (ќар+ыс) т‰бір мен ќосымшадан т±рады. -ыс ж±рнаѓыныњ нєтижесінде жања нумератив ќарыс пайда болѓан деуге негіз бар. Є. Ќайдаров, Б. Базылхан ќар кµне т‰ркілік т‰бір сµз екендігін айтады. Ќар сµзінен µрбіген туынды сµздердіњ ќазаќ тілінде кµп екендігін жєне єрт‰рлі маѓына беретіндігін ескере келіп, расында да ќар т‰бір сµзі т‰ркініњ µз сµзі екендігіне сенуге болады. Ќарыс нумеративініњ шыѓуы тікелей ќар (ќол) адамныњ дене ќ±рылысына, м‰шесіне байланысты шыќќан деп ойлаймыз. Кейбір т‰ркі тілдеріндегі нумеративтерді ќарастыра келіп олардыњ арасында айырмашылыќ барын байќауѓа болады. Салыс.: µзб. ќари тарих. `±зындыќ µлшемі, 140 – 45 см тењ` (УзРС, с. 605); ќары 1) `иыќ (часть руки от локтя до кити)`; 2) ауыз. `±зындыќ µлшемі, метрге жуыќ – кеуденіњ орта т±сынан ќолды созѓандаѓы саусаќтыњ ±шына дейін` (КкРС, с. 382); Ќарыс нумеративі бір сан есімімен тіркеседі: Мысалы: – ¤з заманындаѓы адамныњ асыќ-жілігінен Шоњ бидіњ асыќ-жілігі бір ќарыс ±зын екен. Єдейі ќарыстап кµрдім. – дейді, – бір сонам жєне бар (М-Ж., 190); Жолшыбай т‰зге отырѓан кім деп ќараса, біреуініњ зєрі тоњды бір ќарыс айырып жіберген екен (М-Ж., 16 ); Бойы бір ќарыс, кемпірдіњ кебежесіндей еді (М-Ж., 36); Қарыс және сынық сөздері сүйем нуменативімен қатар қолданылады: Тасќа шаншып найзасын, Ќарыс с‰йем бойлатып (Алпамыс, 127); Алдыңғыдан артқы аяқ, Сынық сүйем кем басты (Қобыланды, 58); Қарыс нумеративін көбіне алты сан есімімен тіркесе қолданылатыны байқалады. Мысалы: Азуы алты ќарыс айдаћармен Кезекті сµз жібермей салысќаныњ (М. Дулат, 36); Азуы алты ќарыс айдаћармен (М. Дулат, 36); Орнымнан ‰ш ±мтылып т±ра алмадым, Мылтыѓым тиді маѓан алты ќарыс (ЌКБС, 160); – Кез келген б±йрыќты ањды жібермейді, Мылтыѓым алты ќарыс, кµрсет маѓан! (ЌКБС, 15); Матадан киім пішкенде: ќ±лаш, ќарыс (кере ќарыс, жарты ќарыс) т.б. атап кµрсетеді (Ә. Болғанбаев. Өлшемдік ұғымды білдіру // Қазақстан мектебі. №3. 1984:76). Түйін. Ә. Қайдар қарыс монғол емес түріктің түбір тұлғасы екендігін, туынды сөздер: қарама, қарыс, қарына тартпағанның қары сынсын т.б. арқылы дәлелдейді (Түркітануға кіріспе. – Алматы: Арыс. 2004. – 118 б.). Қарыс (қар+ыс) түбір және -ыс үстеу қосымшасынан құралған. Мәшһүр-Жүсіп шығармаларында -ыс, -ын қосымшалары (сауын-салық), -ым (сауым-уақыт) көбіне үстеулі (мөлшер, мезгіл) мәнді сөздер жасайтыны байқалды. Мәшһүр-Жүсіп қарыс нумеративін тереңдік өлшемі мағынасында көбіне бір, алты сан есімімен тіркесте қолданған. Қарыс пен сүйем өлшем бірлігі ретінде мағыналық жақындығы барлығы байқалады. С‰йем. С‰йем – `расстояние между большим и указательным пальцами`. С‰йем сµзініњ мынадай фонетикалыќ варианттары бар: sögem ~ sögüm, монѓ. (хал.) сµµм, бур. ћµµм, ойр. sögem, ќалм. söm `бес (бас бармаќ пен с±ќ саусаќтыњ арасын ашќандаѓы ќашыќтыќ, егер олардыњ арасы ашылѓан болса)`; шаѓ., осм. сöjäm ~ алт., тел., шор. сööm, ќырѓ. сÿäm, тоб., ќаз. сÿjäm ~ ќырѓ. ~ сÿjäm ~ сÿäm, саг., койб. сÿÿm `  , бас бармаќ пен с±ќ саусаќтыњ ±шына дейін`. В.Д. Колесникова кейбір т‰ркі тілінде оныњ ішінде ќырѓыз жєне якут (саха) елдерінде «с‰йем» сµзі `бес, ` с±ќ саусаќ пен саусаќ аралыѓы, маѓынасында кездесетінін атап µтеді. Осыѓан байланысты т‰ркімен тіліндегі: суем бармак `с±ќ саусаќ`, башам бармак `‰лкен саусаќ` жєне кулем бармак `шынашаќ`, метрологиялыќ т±рѓыдан келгенде суе жєне -м баш `бас, басќы, басшы` - (а) м, куле `ќ±йрыѓы шабылѓан, шолаќ, жетімсіз` жєне -м, б±л монѓ. sögem > söge `с±ќ саусаќ` деген маѓынада ж±мсалады дейді (Колесникова, 195-197) [10, б.127].
Є. Ќайдаровтың «¤лшем» маѓынасындаѓы с‰йем сµзі де т‰ркі – монѓол тілдерінде бірдей кездеседі. Монѓол тілінде сµµм, якут тілінде с‰йµм. Э.К. Пекарский т‰ркі тілдерінде б±л сµздіњ сäуäм, сöм, сум, суäм формалары барлыѓын ескертеді (II том. 2398) [41, б.76]. Є. Н±рмаѓамбетов: Ќырѓыз тілінде осы маѓынаны «сµµм» сµзі ±ѓындырады. Осы тіл дерегіне одан єрі зер салсаќ, «сµµмей» т±лѓасын кездестіріп, маѓынасы – біздегі «сµм‰йэ» сµзі «с±ќ ќол» маѓынасында ±шырасады (Як.-рус. сл., 1972, 336); Тунгус – маньчжур тобындаѓы тілдердіњ кейбіреуінен де осыны байќаймыз (ССТМЯ, II, 1977, 125). Тілдік деректер мєліметін ќорыта келгенде, «с‰йем» сµзініњ алѓашќы маѓынасы – с±ќ ќол [46, б.257]. жүктеу/скачать 2,74 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|