Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы мифологиялық лексика 3 Том
жүктеу/скачать 1,02 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Ќара албасты
Түйін. Ібіліс > барыс сияқты діни мифология дәрежесіне дейін көтерілген аңның аты болуы мүмкін. Ыбырсып – сөзі осы ыбылыс <> ібіліс. Қалай дегенмен албасты сөзімен мағынасы жағынан өте тығыз байланысты екендігін зерттеу көрсетті. Ібілістің > ілбріс > илбарыс > ыбылыс > элбэрс > илбис > ірбіс > ала парыс > ал барыс т.б. варианттары ұшырасады. Ібіліс пен албасты (қара албасты) байланысты екендігі жоғарыда айтылғандықтан тағы да қайталап жатпаймыз. Қара эпитеті қосылып албастының жаманшылық іс-әрекеті, рөлі одан сайын күшейді. Тілдің даму барысында қара албасты ықшамдалып, қара бассын түрінде айтылған. Мазмұны жағынан бұл екі тіркестің бір-бірінен айырмашылығы шамалы ғана. Мәшһүр-Жүсіп ібіліс лексикасын албасты сиқты мағынада қолданған. Қара албасты мен қара бассын синоним сөздер екендігі байқалады. Қара албасты. Ќара албасты ќабаќты (Ер Тарѓын, 289); Хан емессіњ – ќасќырсыњ, Ќара албасты басќырсыњ (Махамбет, 45); Жања т‰скен келінін – «Ќара албасты бассын!» (Базар жырау, 109); Ќара албасты басќырсыњ, Алтын таќта жатсањ да (Марѓасќа жырау); Інжіл» «Ќ±ран» - бєрі айтып т±рса – даѓы, Адасып ардан к‰сіп, ќара басар (Шєкєрім, 292); Аќымаќ шал аќылы жоќ жаман састы, Ќозыдан ќорќып итті ќара басты (ЌКБС, 20); Ќ±діретке шек келтірер ќандай пасыќ, Парахзат µлтіртті ѓой ќара басып (М-Ж., 209); Ә. Қайдар: Қара басу «черт попутал; поддаться соблазну» демоническом представлении, где в образе «черта», «беса» выступает переосмысленное понятие *қара – «черный», который призван творить человеку зло и всякие неприятности. По представлениям казахов, олицетворенное существо *қара (в полном варианте – қара албасты – «черный бес», есть и сары албасты, ақ албасты) имеет обыкновение (с наступлением темноты, особенно в грязных, запущенных местах) нападать на человека, особенно на слабых, беременных женщин, а так же на детей, и издеваться над ними, как ему вздумается. Они группами могут нападать и на спящего человека (отсюда и кошмарные сны) и т.д. [112, б.204-205]. С. Қасқабасов албастыны – ќара, ќызыл, сары эпитет-алмасу ауыспалы маѓынада атаѓан болу керек. Ќазаќтыњ «ќара бассын!», «ќара басќыр!» деп ќарѓауы, я болмаса «не ќара басты?» – деуі осы т‰сінікке негізделген болу керек. Жын-сайтанды «сары ќыз» деп, соныњ т‰рінде кµрінеді деп ±ѓыну да «сары албасты» туралы т‰сінікке байланысты болуы да ыќтимал [8, б.110]. Л. Будагов: кир. قربشهќар-баша. ќара бассын, (изъ п. خربجه харбажһә – осленокъ) бранное выраженіе, относимое къ двочкамъ [19, б.49]. Ќазаќтар «албасты басты ма?» – деп, оянбаѓанын айтса, «албасты басќыр» – деп ќарѓауы да осыны білдіреді. Албасты бас + ќыр тіркесіндегі -ќыр ж±рнаѓы (тілекті) ќалау мєнін білдіреді. Ал т±тас алѓыс, ќарѓыстыњ беретін жаѓымды, жаѓымсыз мєні алдыњѓы есім сµздердіњ маѓынасымен єрт‰рлі т±лѓада келіп, етістікпен байланысуыныњ нєтижесінде айќындалады дейді С. Төлекова [118, б.36, 43-45]. Ахметьянов былай дейді: Ќырѓыздарда албын `жынды – ќыз` монѓол тілінен алмасќан сыњайлы. Сібір - тат. албарты `жоѓары кµтерілгенде µте ауыр, ауыр, орашолаќ`, м‰мкін албарсты сµзінен де шыѓуы. Албасты аруаѓына тат. диал. алгазы жатќызуѓа болады (ДС.II; ТТДС: 34), мар. диал. алгазе `ќомаѓай – аруаќ`; ‰й иесі – кінєлаушы, ±саќ т‰йектерді ±рлаушы`, чув. алхас `екі жаќты`, т‰рік., т‰ркім.  лгызы, л кызы ` ‰й иесініњ ќызы, аруаќтыњ ќызы л, як. илбис кыыћа `Ілбістіњ ќызы, соѓыс пен жауыздыќтыњ ќ±дайы. Кµне немесопотамдік almostu `ашулы ќ±дай` (Климов, Эдельман 1979: 57-63) албасты сµзімен генетикалыќ байланысы жоќ болуы м‰мкін дейді [2, б.16-17].
М. Фасмер: албàст «домовой» вятск., албастый, лобастый (от лоб), лопастый – то же и. албаста, лобàста, лопаста «русалка», перм., вятск. Заимств. из тат., казах., кыпчак., крым.-тат., тур. albasty «злой дух» (Радлов. I, 434) чагат. аllast. см. об этой группе Рясянен. Tatl. 20; Паасонен, Сs. Sz. 3 (ЭСРЯ, 1964: 69). В.В. Радлов: алмыс – покрытые шерестью люди, которые, по преданіямъ, когда то жили на Алта; злые духи, служители Эрлика – [10, б.439]. «Х‰н-гурэсу» – «ањ адам» яѓни жабайы адам (Н.М. Прежевальский); «кши-гыик» (кісі киік) (А. Хохлов); «алмас», «алмасты» (Ц. Жамцарано); «биабан-гули» (кавказдыќтар); «ќаптар» (єзірбайжандар); «бигфут», «о-ма», «саскватч» (американдар); «шурали» (татарлар); «албасты» (ќазаќтар); «йети» (непалдыќтар); «ќар адамы» (эскимостар); «жабайы адам» (ќытайлыќтар); т.б. атайды. Албастыны орыстар кісі киік, ќар адамы дегенге саяды. Б±л туралы сан-саќќа ж‰гіртіп т‰рлі ќиял-ѓажайып єњгімелер, ертегілер шыѓарады. Албасты, кісі киік туралы єлемніњ ѓажайып, ќ±пиясы кімді болса да ќызыќтырады. Є.К. Ќабаев ќ±пия ќ±былыстар жµнінде бірталай мєліметтер берді [149, б.21]; Албасты қазақ әдебиетінде көрнекті орын алған діни мифологияның бірі.
жүктеу/скачать 1,02 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|