Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы заттық МӘдениет лексикасы
жүктеу/скачать 6 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Наіза
- Толғамалы ақ сүңгім
- Сүмбі мен сүңгі
- С‰њгіні
- Сүңгідім
- Сүңгі
| Найза. Найза, шоқпар қолында, қылыш белінде (М-Ж., 142); Найзаңның күміс шаптың қияғына (М-Ж., 107); Аќ с‰њгі найза ќолында, Шеге жырау соњында (ЌЖ, 1887. 25); Наіза – копье (Радлов, 1905: 635). Сүңгі найза қатар бір қарудың атауы ретінде де жұмсалады. Шаншитын, түйрейтін қарудың бірі – сүңгі.
Сүңгі. Қарағай найза, қақ сүмбі Қолтыққа қынай қармайды немесе кәуірдің жүрек басынан Сүңгіні сонда салған дейді (Манас). Қоблекеңнің сүңгісі Қызыл қанға боялды (Қобыланды, 72); Көтеріп салған көк сүңгі, Тіріде қанға тоймады (Ер Тарғын, 302 бет); Қара терге бұлғанып, Ақ сүңгіні қолға алып (Ер Тарғын, 290); Емен сапты сүңгімен Еңкейісіп шегініп (Қобыланды, 151 бет); Толғамалы ақ сүңгім, Шанша алмасам маған серт! (Қобыланды, 70); Ырғай сапты сүңгіні, Ырғай, ырғай салысты (Қобыланды, 67 б.); Жоѓарѓы жаѓыныњ биіктігі кісі бойы дейді. М±з болып ќатќан с‰њгі бар дейді (М-Ж., 12). Алты қырлы ақ сүңгі, Оң қолына алғанда (М-Ж., 180); Ертеде сүңгінің: қақ сүмбі, көк сүңгі, ақ сүңгі, емен сапты сүңгі, толғамалы ақ сүңгі, ырғай сапты сүңгі, алты қырлы ақ сүңгі т.б. түрлері болған. Сүмбі мен сүңгі екеу бір, дыбыстық өзгеріске түскен бір ғана қару атаулары. Осындағы сүңгі қару атауы суға сүңгу тіркесіндегі сүңгі және сүлгі сөздерімен семантикалық мағынасы жуық мәндес сөздер деп ойлаймыз. Біздің ойымызша, сүң+гі (пысқы, сүргі) түбір мен қосымшадан құралады. Л.Будагов: тур. тат. сігү сінгїу, сүнгі сÿнїу, тур. скү сÿнÿ, башк. ғынгу хынгу, пика, копье, штыкъ, тоб. айры сүнгі, рогатина, сүнгі сашы ратовище копья, тур. скү дауырнымқ скерстить штыки (арабшадан транскрипциялаған, аударған – А.Қ.) (1869: 638). Т. Байжан сүңгі сөзі көне түркі жазуларында «түйрейтін қару» ұғымын білдіреді. Қарайым. сунгу, тат. сонге, ұйғ. сунук, түрік тіл. сонгі, башқұрт. хонго, ноғай суьнги, – «шаншатын, түйрейтін қару» – найза [120, б.107]. В. Радлов сÿнгÿ (сÿңгÿк) -1) копье, штыкъ – дейді [17, б.802-806]. В. В. Радлов сÿ войско – улуғ сÿ (АТ.) большое войско – деген мағына береді – дейді [17, б.794]. Л. Будагов каз. кир. سومبه سومبوсÿмбö, алт. сÿме, шомполъ (у ружья, монг. сумунъ) [8, б.649]. Л. З. Будагов: тат. су 1) частица, показывающая въ именахъ качественныхъ слабость цвта, а при другихъ уменъшеніе или смсь напр. қрасы - қарасы черноватый, алт. көпше многовато, құмаќшы съ примсью песку. 2) = су вода. 3) въ кир. = су. п. субшы, сторона, часть; близъ, къ, жарсу четыре стороны; четырех сторонній, суысы тутъ и тамъ (1869: 640). С.Е. Малов: су `вода`; аќ су `белая вода` (т.е. вода)`вода с молоком, употребляются при шамансикх церемониях. суалма `груша`; ачыѓ су `водка`; су телык `колодец` (букв. водяная дыра); су кел – `затоплять`. АшмСл., ХVII, 171 и 205, 267: шыв, шу. РСл., IV6 743; Cу кит. Попов, 473: су черыѓ `войско «су» (какой – то отряд войска); чі жу `семь родов (костей)` (1957. 105).. Ѓ. М±сабаев найзаныњ бір аты – кµне т‰ркілер тілінде с‰њгі. Оныњ арѓы тегі – су – жауынгер, ќол (войн) – дейді. Сµйтіп, су, с‰+њ, с‰њ+іш+ті деген етістік кµне ескерткіштерде кездеседі [85, б.119]. Иегірмі с‰њіс с‰њісміс (14), Табѓачќа йеті йегірмі с‰њ‰сді (36) (ЕДӘ). С‰њ‰к – с‰њгі, су – єскер (Айдаров, 156); Су – єскер (Ќашќари, 167). С‰њгі ќылыш (сабля). Тур. КО. (Аманжолов, 407); С‰њгі «пика», ее разновидности – толѓамалы аќ с‰њгі, алты ќ±лаш аќ с‰њгі, ырѓай сапты с‰њгі, тµрт ќырлаѓан кµк с‰њгі, асылдан соќќан аќ с‰њгі и др [66, б.32]. Найза – с‰њгі [121, б.15]. Демек, с‰њгі ќылыш емес, найза болды. С‰њгі мен су расында о баста бір мағына берген сияќты. Су (єскер), жау ( д±шпан ), жауынгер (жау + ын + гер ) жау (жањбыр жауу, су болу) арѓы тегі су «ішетін» сµзімен семантикалыќ жаѓынан байланысты сияќты. Су (ішетін) су (єскер) болуыныњ бір себебі, ќаптап келу, ќыру мағынасына байланысты. Топан су ќаптады. Кµне т‰ріктер ‰шін кµпке дейін ќалыњ нµпір, жау, ќаптап келіп ќалѓан су сияќты елестеді. Сондыќтан, олар єскерді «су» – деді. Сел, су тасќыны жеті ж±ттыњ бірі болып тегіннен тегін есептелмеді. С‰њгіні ‰шкір ќылып жасау керек деген ойдыњ µзі судыњ еріп аѓып барып ‰шкірленіп ќатып ќалуынан барып уєжденген ±ѓым, одан барып заттыќ мєнді сµзге айналѓан. С‰њгі сµзін «суѓа с‰њгі» деген тіркесте ќолданамыз. Мысалы: Жасымнан сөз өнерін тудым ойлай, Сүңгідім'>Сүңгідім көлден көлге бойлай-бойлай! (М-Ж., 124). С‰њгі сµзі єр т‰рлі мағынада ќолданылѓанымен, барлыѓыныњ т‰бірі бір сияќты. Жұбанов түркі сүңгі дегенді сүңгек дейді, ол сүйек мағынасында екендігін айтады [12, б.121]. Сүңгек > сүйек қарудың сүйектен жасалғанын айтса керек. Су > сүңгі. Суылық > сүңгі > сүлгі лексемалары түбірлес сияқты. Сүңгі түйрейтін қарудың түрі болса, селебе шабатын қарудың бір түрі. Каталог: fulltext -> transactions transactions -> Казахстан республикасының Ғылым және білім министрлігі transactions -> Азамат Тілеуберді transactions -> Қырықбай Аллаберген тарих және баспасөЗ Қазақ мерзімді баспасөзінде тарихтың «ақтаңдақ» мәселелерінің жазылуыбаспасөзінде тарихтың transactions -> Екінші кітап transactions -> МӘШҺҮР – ЖҮсіптің лингвистикалық КӨЗҚарастары оқу құралы Павлодар Кереку transactions -> МӘШҺҮр тағылымы жинақ 2 Том transactions -> Е. Жұматаева жоғары мектепте оқытудың біртұтас дидактикалық ЖҮйесінің теориясы монография Павлодар 2012 Кереку жүктеу/скачать 6 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|