МӘШҺҮр-жүсіп шығармаларының этномәдени аспектісі 5 Том
жүктеу/скачать 4,49 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- «Сота»
- Түйін
- طاياق , طياق
- Бµрік
- Арафат қ а
Тұлымды қыз, айдарлы ұл бермексің, Құлназар келіп өлді ауылыңа, Ішім оттай күйеді бауырыма. Алты жақсы, жүз жылқы құн бермесең, Есекем таңба болар сауырыңа
«Сота» – диуананың таяғы. Мойнындағы сотамен Әрқайсысын бір салды (Алпамыс, 243); Сотасы ұзын батырдың жанына жетіп барады (Мәшһүр-Жүсіп, 231). Слова, значения которых понятны в общих чертах, но не ясны в этимологияческом отношении и которые не ассоциируются с какими либо конкретными предметами или понятиями. Например, сота (Мойнындағы сотамен әрқайсысын бір салды – АБ, 81) «разновидность дубины» [141, б.29-30]. Сöт = саут *панцыръ (В. Радлов, Том. 4. Часть 1. – С. 556). Па`нцирь, -я, м.1. В старину металлическая, из колец и пластин, одежда для защиты тела от ударов холодным оружием. Түйін. Расында сота ұрыс қаруының бір түрі болған. Кейін киім атауына ауысуы мүмкін. Сота сөзі дыбыстық өзгеріске түскен шот сөзі емес пе екен. Мүмкін сот <> шот (шоқпар) деп көрсетуге болар. Таяқ соғатын, ұратын қарудың түрі. Таяқ. Бұл жолда есі бүтін деген жандар, Таяғын қалпағы мен танымаған (Мәшһүр-Жүсіп., 113); Таяғын атасының он бесте алды (Мәшһүр-Жүсіп., 143); Таяқ – қорғаныс және күн көріс құралы болған. Таяқ > таяныш сөздерінің шығу тегі бір сияқты. Таяқ сөзінен көптеген түркі сөздері туындағаны байқалады. Тая етістігінің негізі ХI ғасырда көне түркі ескерткіштерінде байқалған. Бірақ, бұл сөз оған дейін де тіршілік еткен. Оған куә таяқ және туынды таян сөздері. Таяқ (ағаш таяқ), таяқ (тірегі) – деген мағынада да жұмсалады. Тайан `опираться, подпираться` (Малов, 109). Таймыр, тайга сөздері тай түбірінен шығуы мүмкін. Тур. тат. طاياق, طياق даякъ, дж. تياغ, تاياغ, ад. داياق, подпора, колъ, палка, посохъ, вха (Будагов, 732). Ә. Қайдар тая (Алпамыс тая белінде, Өңі суық батырдың – ҚБ, 464) – предпологаемое значение «разновидность меча» – дейді [141, б.30]; Тая > таяқ соғыс қаруы. Сота, тая, күрзі т.б. сөздердің этимологиясы әлі нақты анықтауға келмейтінін жазады (Ә. Қайдар, 1998. – Б. 37) [7, б.319-320]. «Көкпар» – ұлттық ойын. Кµкбары – ќ±нан, дµнен атын шауып, Жиылысар ќонаќ болып сойып ќойын (М-Ж., 43); Кµкпарын шауып к‰ніге, Ќыз ойнаѓын ќып жатыр (Алпамыс, 183); Б±л сµздіњ шыѓуы туралы ѓалым-этнографтар Шыѓыс елдеріндегі ањызбен байланыстырады. Ењ мањызды маѓынасы Є. Марѓ±ланныњ айтуы бойынша мынадай. Ерте, ерте ертеде ешкі ж‰ні бµртеде халыќ бір-бірімен алакµз болып, екіге жарылѓанда Ќиян мен Ноѓай деген екі жігіт туѓан жерлерін тастап, алысќа адам аяѓы баспаѓан Алтай тауларына шыѓып кетіпті-мыс. Б±л жерде олар, Ергенек ќон деген терењ ‰њгірді ќоныс ќылыпты. 200 жыл µтіпті. Содан бері олардыњ ‰рім-б±таќтарыныњ саны µсіп-жетіліп, ‰њгірге сыймайтындай дєрежеге жетіпті. Содан олар не болса да б±л арадан ќ±тылуды ойлапты. Біраќ, Ќиян мен Ноѓай ±рпаќтары барлыќ биік тауларѓа шыѓып, шыњдар мен ќияларды орап, ќоршап алады. Баќыттарына орай бір тау Теміртау – темір болып шыѓады. Ќиян ±рпаќтарыныњ арасындаѓы ±ста тауды балќытып жіберуді ±сынады, тау аѓып кету ‰шін жетпіс жерден жетпіс ±ста пешін кµмірмен жаѓады. Сµйтіп, т‰йе ‰стіндегі ќомымен µтіп кететіндей жол салады. Осы салынѓан жолдан таулы Ќиян тау ќаќпанынан кењ жазыќ далаѓа шыѓып ќ±тылады. Сол кезден бастап Ќиян ±рпаќтары бµрте шене аталып кетті. Бірнеше жыл µткен соњ Шыњѓыс д‰ниеге келді. Осы уаќыттан бастап халыќтыњ салтына єр жыл сайын, сегіз айда бір рет той жєне кµк бµрі ( > кµкпар) тарту ±йымдастырылады, ќазіргі кезде `ешкі тартады`. Є. Марѓ±лан, бµрте шене кµк бµрі `ќасќыр` жєне кµктіњ ќ±сына сай келеді. Кµктіњ ќ±сы сµз тіркесіндегі кµк сµзініњ маѓынасы `аспан (тєњір) ±ѓымымен астасады дейді (Жанпейіс., 92; Марғұл., 73). Бөрі, шене, құмай, көк құсы деген бөлімді қараңыз. ¤. Тілеуќабыл±лыныњ да кµк бµрі туралы айтќанында да бірталай ќызыќты материалдар бар: Ќазѓаќ к‰нбиге бір кµк бµрі шабады, арыстар лап беріп бµріні ±стап, ќолды-аяѓын тартып, борша-боршасын шыѓарады. Б±л кездейсоќтан болѓан оќиѓа ойынѓа айналады. Ќазѓаќ к‰нбиге кµкпар тарту ±найды, ендігі жерде тойда, жиында тірі кµк бµріні тартып ойын жасау дєст‰рге айналады. Л.З. Будагов: У кочевыхъ народовъ пиршество при свадебныхъ и другихъ случаяхъ состоить въ угощеніи гостей, конской скачк съ призами, борьб, стрлб и пр. У туркменъ существуеть свадебный обрядъ, по которому невста, окутанная съ ногъ до головы вуалью, должна состязаться въ скачк съ своимъ женихомъ, надъ которымъ нердко она беретъ верхъ. Если при этомъ невста держить на колняхь заколотую овцу или козу, и преслдуемая женихомъ и прочею молодежью, должна, на всемъ скаку, разными изворотами, избжать похищенія у нея овцы, то обрядъ этоть называется кµк бµрі т.е. зеленый вольк. – Вамб. По писаніию Болотова, такая скачку у кирг. называется купь – бюре, много вольковъ? См. Русск. Въсти. 1866, Мартъ, Сыръ-Дарья, стр. 190 [8, б.754]. «Кµкпар» сияќты жаугершілік заманда «с‰йекке таласу» да болѓан. О. Ошанов: «¤йткені ќарсыластар денені іліп алып кетіп, кµз алдыларында с‰йекті ќорлауѓа тырысќан. Оны «маќалай» ќылды дейді» (// Ќазаќ єдебиеті. – 2003. – № 12 (2798). Кµкпардан (кµк + пар // бар // бор // бµр (-ы/-і) кµк // бµрі екі маѓыналы сµз болѓанымен: сын + зат семантикалыќ маѓынасы µте жаќын бірініњ орнына бірі ж‰рген сµз сияќты. Кµк – т‰с (т‰р) атауы екені белгілі. Кµк `голубой`, `синий`; кµк от `зеленая трава`; кµк ат `серая лошадь`; теске кµк й±ргеш ханып-тро `на зубе появилась чернота`; см. к±к. РСл., II. 1218 (Малов, 68). Н. Уєлиев кµген сµзіне байланысты (кµбіне тарамыс, ќайыстан жасалѓан) деген маѓынаны білдіретін кµк деген сµз екендігі ќазір ±мыт болды. Махмут Ќашќаридіњ сµздігінде (ХI ѓ.) кµк «тігіс» деген маѓынаны білдіреді – дейді. Ш. Дєркенбай: Осы жолмен алынѓан былѓарыныњ т‰сі кµкшілдеу – жасыл болып келеді. Ќазаќ шеберлері оны «кµк былѓары» немесе былѓарыныњ сапасын арттыру ‰шін, кµбінесе ќоњды малдыњ сауыр терісінен илейтіндіктен «кµксауыр» деген (// Қазақ әдебиеті. – 1992. – № 50 (2280)). Б.Ќ. Тлепин Н. Уєлиевтіњ «кµген» сµзіне байланысты айтылѓан пікірін ќолдай келе, б±л атау ќырѓыз тілінде де «кµген», ал т‰ркм.: «кµкен», моњ,.: «хеген» т±лѓаларында беріледі, маѓыналарында µзара алшаќтыќ жоќ дейді. Р. Шойбеков: кµк ‰немі т‰р-т‰с ±ѓымын білдіре бермейді. Мєселен, кереге кµктейтін ќайыс таспаны кµк – деп атайды. М±ныњ т‰р-т‰ске ешќандай ќатысы жоќ. «Кµк от» `зеленая трава` (С. Малов). Демек, тері, шөп ұғымына байланысты «көк» түр атауы тумаған сияқты. А. Сейдімбетов: Кµшпелілер д‰ние танымы бойынша табынар тєњірі – кµк аспан., шексіз єлем болса, сол кµк аспан мен шексіз єлемніњ ењ ќ±діретті жаратылысы – кµктегі к‰н – дейді (// Ана тілі. 1992. шілденіњ 23-і,). Ә. Қайдар: көк сөзі де бірнеше мағынада қолданылады: бірінші көк – аспан демек. Және көк – құт. Және көк– айналаның көктеуі. Және көк – қабарған. Және көк – от – өлең және көкөністі де білдіреді – деген. «Кµк» > аспан + су + жер = кµк – деп, айтамыз. Олай болса, кµк бµрі (кµк) т‰сіне байланысты кµк емес, кµк тєњір ±ѓымымен (тотемизмге) байланысты туѓан кµк – деп білеміз. Олай болса, кµк тєњірініњ жердегі жаратылысыныњ бірі – кµк немесе кµк бµрі болып табылады. Бµрі кµпшілік т‰ркі тілдерінде «ќасќыр» деген ±ѓымда ж±мсалады (бөрі, қасқыр бөлімдерін қараңыз). Алт., `бöру`; тув., бµру`; ноѓ., тат., баш., ±йѓ. бьори, б‰ре, бµрµ; буря., монѓ., буруу деп б±зауды жєне єр т‰рлі таѓы ањныњ (аю, барыс т.б.), малдыњ (б±ѓыныњ) жылѓа толмаѓан тµлін айтады. Бµрі сµзіне ќосылып кµк сµзі «мыќты, азулы, наѓыз кµк жал ќасќыр» деген ±ѓымды білдіреді. Тува тілінде кµк жал ќасќыр кµк бµр‰ дейді. Кµкпар сµзі кµк жєне бµрі деген екі сµзден ќ±ралѓан. Бастапќы б дыбысыныњ ќатањдап п-ѓа айналуына бірінші сµздегі ќатањ к дыбысы єсер еткен. Екпінніњ алдыњѓы дауыстыѓа т‰суімен байланысты і дыбысы т‰сіп ќалѓан (ЌТЌЭС, 104). Ѓ. М±сабаев: т‰ркілер ќасќырды бµрі деп, ќойды ‰ркітіп ‰рейін ±шыратын ќылыѓымен атаса (бµріктіру, бµрігу етістігін салыстыр), фин зузу деп, ж‰йріктігіне ќарай атауы – Алтай тілдерінен угро-фин тілдерініњ алѓашќы ажырай бастаѓанын кµрсетеді. Ќой екі тілге бірдей болса, тµбет итті финдер ќой к‰зетіне жарайтынын ескеріп ќой – ра (ќой + ра) деп атаѓан, кµне барыс жалѓауына (-ра ќосымшасын) ж±рнаќ етіп алѓандығын айтады. А. Джунусбеков, Ж. Абуов: Возьмем этимологию слова кµкпар `козлодрание`, которое якобы образовано из сочетания кµк буквально `синий`, здесь в значении `серый`, и бµрі `волк`. Этимологи утверждают, что происхождение этого слова связано с традицией организации облавы на волков. Не будем спорить. Но лингвистическое объяснение происхождения слова кµкпар не укладываются в разумную фонетическую теорию. Оба слова, из которых якобы образовалось кµкпар, имеют мягкий губной сингармонический тембр. Следовательно, в ритмической группе (фонетическом слове) этот признак при отсутствии каких-либо помех должен усиливаться. Тем не менее происходит ничем не объяснимая делабиализация и утрата свойственного слову сингормотембра. Если учесть, что лабиальный сингармонизм в тюркских языках не такое уж слабое фонетическое явление, каким его представляют в лингвистической литературе, а в равной степени с лингвальным сингармонизмом функционально нагруженный просодический признак слова, то к вышеприведенному этимологическому объяснению слова кµкпар следует отнестись критически. Добавим, что оглушение звонкого губно-губного б еще объяснимо: будем полагать, что это комбинаторное влияние глухого среднеязычного ќ. Но чем объяснить чередование огубленного мягкого (среднеязычного) µ с негубленным твердым (заднеязычным) µ с неогубленным твердым (заднеязычным) а, а также выпадение конечнего гласного і ? Если даже примем теорию акцентной организации тюркского слова, согласно которой ударение падает на последний слог, то чем можно объяснить выпадение вокального сегмента последнего ударного слога? Непонятных фонетических противоречий в этимологии этого слова более чем достаточно – деп талдады (Жүнісбек., 184). Расында да, кµкпар//кµкбµрі: пар//бµрі сµздері ќандай фонетикалыќ µзгерістерге ±шыраѓан. Кµкпар//кµкбµрі тіркесіндегі: п/б, а/µ (і) байырѓы сµздердіњ айтылуындаѓы орфоэпиялыќ варианттылыќ болуы м‰мкін (Ұйық., 109). Кµрші дыбыс к-ніњ єсерінен п/б болып µзгерді. А/µ б±л дыбыстардыњ т‰ркі тілінде алмаса ќоюы оњай емес. Тек ќана а > о µтуі арќылы болатын ‰рдіс. Одан кейін барып о/µ о дыбысыныњ жіњішке сыњары – µ. Б±л да жалпы т‰ркілік дауысты фонемалардыњ ќатарына жатады. Дыбысталу ерекшелігі жаѓынан ѓана емес, ќолданылу ерекшелігі жаѓынан да о дыбысы µзініњ жуан сыњарыныњ іздерін ќайталайды (Том., 45). І дыбысына байланысты жоѓарыда айтылды. Кµкпар//кµк бµрі тіркесініњ µзгерісін осылай жорамалдауѓа болады деп ойлаймыз. Е. Жанпейісов бµрі тува диалектісінде бµрук / börük т±лѓасында ±шырасады (ЭСТЯ-1980, – С. 220.). Соњѓысы оныњ кµне фонетикалыќ варианты болып табылады. Ол µзініњ кµне фонетикалыќ сипатын ќазаќ тілінде: бµлтірік бµрік астында; жау жоќ деме, жар астында, бµрі жоќ деме бµрік астында саќтаѓан. Бµрік сµзініњ этимологиясын ќаз. бµрігу, бµріктіру `ісініп ќабыну, кµтерілу, кеудесін соѓу` (адамѓа) ќатысты ќолданады. Ќырм., ќ±м., ќаз. bür `суда кµтерілу`, заттыњ бетіндегі б‰р, томпашыќ`; ќырм., ќ±м. bür `жапыраќ, тел., алт., саг. пÿр`теректіњ жапыраѓы`; бÿрÿк `єжім, ќатпар` (РСл, IV, с. 1397, 1885, 1888); МК. börі `б±лаќтыњ кµзін ќалпына келтіру` (ДТС, с. 113); ýќ учига ýтказилган темир халќа` (Индекс – С.76); Сондыќтан да, жау жоқ деме жар астында, бµрі жоќ деме бµрік астында дегенді `жау жоќ деп айтпа, бµрі жоќ деп айтпа (дµњніњ, жотаныњ, тµбешік) т.б. ±ѓыну керек сияќты (бұл туралы бөктергі бөлімінде тағы да айтылады). М. Рясянен жалпы börі ќатарына ќаз. böltürük < bör-lürük `бµлтірік` маѓынасында ќосады. Кµк жєне бµрі-ден т±ратын кµкпар композициясы бірќатар т‰ркі елдерінде, соныњ ішінде ќазаќтар µздерініњ кµне айтылуын саќтаѓан, ќырѓ. кµкбµр‰, немесе кµк бµр‰ / кµк пµр‰ `ешкіні алып ќашу, ешкі тарту`, наќты айтќанда `с±р бµрі`(ЮСл, с. 418), чаг. kök bürі `‰йлену тойы, ‰йлену ойыны` (Попе Н.Н. Монг. сл., с.247.); ќаз. кµкбµрі: Кµкбµрі ќылып д±шпанын Тау мен тасты к‰њірентті (Ќобыланды батыр); Б±л ойын басќа атпен де белгілі: улак, улак тартыш (диал. торпак тыртыш, кµкпµр‰//кµкмµр‰). Кµкбµр‰: µзб. улоќ, кýпкари; баш., к‰к б‰ре (Ишбердин, Уфа, 1969. – 44 б.). Жоѓарыда келтірілгендерден кµрінгендей, этнографиялыќ композиция кµк бµрі > кµкпар былай трансформацияланды: кµк бµрі > кµк пµрі > кµкпары > кµкпар. Салыст.: «ноѓ. байрак акашув этн. `ту ‰шін к‰рес (‰йлену тойында жігіттердіњ туѓа ие болу ‰шін бір-бірімен к‰ресі, жарысы)`» (НРС, – С. 66) (Жанпейіс., – Б. 91-95; 38-44). Немесе: кµк + бµр ~ пµр ~ бµр ~ і = К¤К Б¤РІ. Кµк пен бµрі сµздері осылай тоѓысты. Кµк бµрі сµзі ќазаќ халќыныњ т±рмыс-салтынан берік орын алды. Мысалы, Р. Шойбеков зергерлік µнерге ±сталыќќа байланысты бµріауыз атауына ќасќырдыњ мыќты тісі негіз болѓандыѓын жазады. М.Ш. ¤мірбекова: ањѓа, ањныњ дене м‰шелеріне байланысты ою-µрнек атауларын зерттеп: «Бµрікµз» – бµрініњ кµзін т±спалдап т±ратын µрнек атауы. «Бµріќ±лаќ» (Шойбеков те атап µтеді, 12 бет) – ќасќырдыњ басын, ќ±лаѓын, сондай-аќ «бµріќ±лаќ» деп аталатын жапыраќты бейнелейтін µрнек атауы. Кµкпардыњ т‰рлері: лаќ кµкпар, серке кµкпар, тана кµкпар, айналма кµкпар, теке кµкпар (бір ѓана белгіленген жерге апарып тастау), мєре кµкпар (екі шеттен мєрелі жер белгілеп, серкені ортаѓа тастайды, серкені єр жаќ µз мєресіне апаруѓа таласады), алып ќашпай кµкпар (серкені алып ќашып, жеткізбей ќ±тылып кету) (// Ана тілі. – 1990. – № 21). Кµкпардыњ жаппай тарту, дода тарту болып екіге бµлінеді. Кейде б±л т‰рі марта тарту деп аталады. Іле µњірінде ќызай тарту дейтін т‰рі бар. Кµкпарды єкеп тастаѓаннан кейін, «кµгерт», «кµгерт», «кµгерт» – деп ќайталап, айѓайлайтын болѓан (Т. Б‰йенбаев). Ќырѓыздарда кµкбµр‰: аламан немесе жайма тартыш – соњѓы ойында барлыќ ойыншылар ќатысып сыйѓа тушаны алады. Чубама тартыш немесе чубатма-мєре алыста болады; оњт‰стік. диал. шавулак (шап улак) (шап-ты Юдахин иранныњ сµзі дейді КРС, – С.894) – ойынныњ бас кезі, тушаны бір ауылдан екінші ауылѓа апарады. Ќырѓыздар ‰йлену тойында достары не туыстары шавулак єкелген, тушаны дайындап ауылѓа аттандырѓан. Шавулак (шап + улак) т±рады. Шап `ойын кезіндегі жаза` деп ќарайды (КРсл, с.901). Мысалы, шап ал `ќолдыњ саусаѓымен ќолдан ±ру` бізше шап деген сµз `шапшањдыќ, тездікке` ±ќсас жасалѓан сµз – дейді. Сµйтіп, шавулактыњ бірінші компоненті ќырѓыздыњ µз сµзі дейді. Ал, кµкбµр‰ (диал. кµпкµр‰, кµкмµр‰) екі: кµк жєне бµр‰-ден т±рады. Баскаковтар м > б дыбыстарыныњ алмасуын кµрсетеді (Баск., 21). Ќырѓыздарда ќасќырларды аулау ойыны болѓан, осыдан келіп улаќ тартыш келіп шыќќан, оныњ синонимі кµк бµр‰ тура айтќанда `с±р ќасќыр`. Кµк бµр‰ сµзініњ бірінші компоненті `алѓан бетінен ќайтпайды, ќайсар, бір беткей` маѓына беріп, эпитет ретінде ќалыптасты: ќарањыз.: кµк жал ќасќыр `кµкшіл жалы бар, кєрі ќасќыр` (Радлов, 1219.). ќырѓ. кµк жал кµкшіл жалды (ќасќырдыњ эпитеті). Батыр, ќорыќпайтын (ертегілердегі батырлардыњ эпитеттері); кµк жалдыќ батырлыќ, ж‰рек ж±тќан; Кµпкµру//кµкмµр‰ фонетикалық варианты. Г. Вамбери екінші компонент бµр, бор `с±р` (1879, с.202). Кейбір ѓалымдар Иран сµзі дейді (Абаев, 1958). К. Броккельман бµµри, бµри – туынды етістік, кµне -ы (і)-еске т‰сіріњіз – автор) ж±рнаѓыныњ єсерінен пайда болѓан дейді (1954). Б±л арада Г. Вамбери пікірі д±рыстау, себебі бµр‰ кµкжал жєне карышкыр сияќты екінші айналымдаѓы аты дейді (ДТС). (О.Абдувалиев. Пройсхождении некоторых конноспортивных терминов в Киргизском языке, Фрунзе. Вопросы тюркского языкознания. 38-39 б.). Т. Єлімќ±ловтыњ «Кµкпар» деген єњгімесі осы таќырыптыњ мєн-маѓынасын ашуѓа септігі тиеді деп ойлаймыз. Түйін. Көкпар ұлттық календарлық ойынның бір түрі. Көкпар > көк бөрі екі сөзден құралған. Көк пен бөрі екі діни мифтің қосылысы. Кейіннен ойынның атауына ауысқан. Көк, бөрі тотеммен тікелей байланысты. Бұлар тәңірмен де байланысты сияқты. Мәшһүр-Жүсіп Көпеев көкпарды ұлттық ойын ретінде қолданған. Көк пен бөрі (көкпар) ойын түріне айналғаннан кейін өзінің мифтік құдіретін жойды. Бөрінің өзі көкке табынған. Құрғақшылық жұттың бір түрі. Оның құтылу жолы көкке табынып, жадылау арқылы жаңбыр шақыру деп түсінді [7, б.146-150]. «Мектеп» – жас ±рпаќќа білім, тәрбие беретін мекеме; білім беру жүйесінің негізгі буыны. Мектепердің түрлері: 1) білім беру сипатына ќарай: жалпы білім беретін және кәсіптік; 2) берілетін білім көлеміне қарай: бастауыш, орта, жоғары; 3) балаларды жынысына ќарай бөліп оќытатын мектепер; 4) оқытудың тілдік нысанына ќарай: а) ±лт мектебі; ә) орыс тілді мектеп, аралас тілді мектеп; 5) дінге ќатысына ќарай: діни зайырлы; 6) меншік түріне ќарай: мемлекеттік, ќоғамдық және жеке меншік (ақылы) мектепер болып сараланады; ќ. Ќазаќстан (оќу-ағарту ж‰йесі). Мәшһүр-Жүсіп Көпеев: Деп айтты : – Оқымаймын, хатты танып, Жасымнан көргемін жоқ мектеп барып. Ішінде бұл хысырыиардың жазуы жоқ, Қолға алып қарағанмен назар салып [68, б.446, 9, б.52].
– Неге арнасањ, сонымен т±рдыќ! – дейді. – Сауап, ѓазап жаѓына бастырмай-аќ, Еркімізбен жай ќойсањ, ќ±лдыќ! – дейді [68, б.108, 9. б.25]. «Арафат тауы» – Арафат (арабтың Арафатун) – Арабиядағы Мекке қаласынан 20 км қашықтықта жатқан ұзындығы 11-12 км, ені 6,5 км келетін ойпат және оны солтүстік жағынан қоршап тұрған тау сілемі. Арафатта қажылықтың негізгі рәсімі өткізіледі. Осы Адам ата мен Хауа ана кездескен. Арафат тауы басына мұнара орнатылып, оған дейін баспалдақ салынған. Осы баспалдақтың 60-басқышында алаң бар. Бұл арада арафа күні аталады. Арафат қасиетті мекен саналатындықтан мұнда тек қажылық кезіндегі рәсім ғана өткізіледі. Ешкімнің онда тұруына, тіршілік жасауына болмайды, оған тыйым салынады. Жөнелдік түйе мініп Арафатқа, Кіндік жер екі ортасы жортар атқа. Түйемен екі қонып әзер жеттік, Жаңылыс-жазбаған соң бәрін хатқа [69, б.423, 9, б.204]. «Сарыарқа – арқа» – Ќазаќстанныњ б‰кіл орталыќ бµлігін алып жатќан аймаќ. Солтүстікте Солт‰стік ќазаќ жазыѓынан оњтүстікте Бетпаќдала мен Балќаш кµліне дейінгі аралыќта орналасќан. Батыста Торѓай ‰стіртіне тіреледі. Шыѓыстаѓы шекарасы Балќаш кµлініњ солт.- шыѓыс шетінен Тарбаѓатайдыњ етегіне, онан Зайсан ќазан-ш±њќырыныњ шетін ала Ќалба жотасына дейін жетеді. Батыстан шыѓысќа ќарай 1200 км-ге созылып жатыр. Сарыарқа шекарасы турасында Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы өзінің «Сарыарқаның тарихи әңгімесі, Сарыарқаның кімдікі екендігі?» атты кітабында: «Күнбатысы – Сырдария, күншығысы – ұзын аққан Ертіс, оңтүстігі – Жетісу, солтүстігі – Еділ, Жайық», – деп жазды. Сарыарқа, өсіп-өнген жерлерім-ай! Дін үшін қылған қайрат шерлерім- ай! Хақ жолға жанын қиып, басын берген, Шайтанға ерлік қылған ерлерім-ай [70, б.564, 9 б.212]. «Алаш» – Алаш (ежелгі түрік сөзі: бауырластар, қандастар, туыстар) – көне заманда, түркі халықтары бөліне қоймаған қауым кезінде дүниеге келген ұғым. Ортағасырлық және одан ерте кезеңдегі деректерде қазақтың өз алдына ел болып хандық құрғанға дейінгі ежелгі тайпаларының ортақ атауы. Алаш аты тарихта кездесетін ең көне атаулардың қатарына жатады. Моңғол-татар – қазақ шежірелерінде Алаш (Алашы) хан туралы айтылады. Кеген тас жазуында (б.з.б. 4 ғасыр шамасында) «Қаған алты бөріг алаш(а) ерті» деген жолдар, Алтай тауының Сібір жағында (Тува) Алаш атты өзен, Алаш атты тау сілемдері бар. Алаш атауы бүгінгі күнге дейін түрікмен, қырғыз, қазақ, ноғай, т.б. халықтардың есінде сақталған. Кеген тас жазуында «алты бөріг» («алты қасқыр») деген сөздің «алты алаш» мағынасын беретіні жөнінде (үйсін, қаңлы, қырғыз, хақас, татаб-татар, сянь-би-ғұн тайпалары) ғылыми болжамдар бар. Алаш туралы аңыздарда мал-мүлікке жеке меншік болмаған кездегі қауым тұрмысының сілемі байқалады. «Алаш – алаш болғанда, Ала тай ат болғанда, Таңбасыз тай, енсіз қой болғанда» деп келетін сөздер осыған меңзейді. Қазақ халқының басын құраған ежелгі тайпалардың көпшілігі Оғыз қағанға бағынғанын ескерсек, «Алты Алаш» деген ұғымды оғыздың алты ұлына ерген ел деп те түсінуге болады. Бұл тұрғыдан алғанда Алаш деген ортақ түркілік атау Алтын Орда (Қыпшақ мемлекеті) ыдырағаннан кейінгі кезде қайтадан жаңғырған бауырлас түркі халықтарының басын біріктіру ұраны, ортақ атауы да болған сияқты. Ал енді, қара қазақ шақыратын «Алаш» ұраны «Алаш – алаш болғанда, Алаша хан болғанда, бұл қалмаққа не қылмадық» – деген сөздер кейінгі Алаша есімімен байланысты деу қисынға келеді. Бұл орайда ел арасынан жиналған аңыз-әңгімелер, жазбалар мен ғылыми мақалалардың бірінде – алапес болып туған бала, екіншісінде – алашаға отырғызып көтерген хан, үшіншісінде – Ұлытаудан асырып тастаған баланың әскербасы болғаны, төртіншісінде – ќалмақты қорқыту үшін «Алаш» сөзін ұран еткені айтылады. Соның қай-ќайсысы да Алаштың хан болғандығын, қара халықты соңынан ертіп, айбарының асқандығын дәріптейді. Ескі шежіре деректерінде Алаш атауы қазақ халқының синонимі ретінде келтіріледі. Мысалы, Қадырғали Жалайыр өз еңбегінде қазақтың орнына Алаш атауын қолданады. Шежірелердің бірінде Алашқа өзбек, түрікмен, қарақалпақ, қырғыз, қазақ, ноғайды жатқызады. «Қамбар батыр» жырында («Тамашаға жиылсын, Алты Алаштың баласы»), Бұқар жыраудың Абылай ханға айтқанында («Он сан Алаш баласын, жұмсап бір тұрсың қолыңмен»), Махамбеттің («Алты сан Алаш ат бөліп, тізгінін берсе қолыма») өлеңдерінде Алаш сөзі қазақ атауының баламасы ретінде берілген. «Атамыз – Алаш, керегеміз – ағаш» деген қазақ халқы ұлттық тәуелсіздік жолындағы күресінде ежелгі Алаш ұғымына қайта оралып, оны бостандық пен бірліктің ұраны етіп алды. Соның дєлелі ретінде «Алаш қозғалысы», «Алашорда», «Алаш» деген ұғымдарды атауға болады. «Алаш азаматы» деу қазақ халқының ауыз бірлігіне, елдің, жердің тұтастығына меңзейді. Каталог: fulltext -> buuk buuk -> Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі жүсіпов нартай қуандықҰЛЫ buuk -> Мамандыққа кіріспе «Музыкалық білім» buuk -> МӘШҺҮР – ЖҮсіптің лингвистикалық КӨЗҚарастары оқу құралы Павлодар Кереку buuk -> Кітаптану және кітап тарихы 050418 «Кітапханатану және библиография» buuk -> Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі buuk -> Психотерапия технологиялары buuk -> ДӘСТҮР – ДӘріс қазақ тілі пәнінен студенттерге арналған оқу құралы Павлодар Кереку 2010 Т. Х. Сматаев ДӘСТҮР – ДӘріс buuk -> Ашимбетова Р. Д. Журналистің тіл мәдениеті Оқу құралы 050504 «Журналистика» мамандығының студенттеріне арналған Павлодар жүктеу/скачать 4,49 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|