Мұғауина М. О. Денсаулық сақтау саласының қызметкерлеріне арналған Қазақ тілі

Артық болмас білгенің!

Дені сау адам – табиғаттың ең қымбат жемісі.

1. 
   Cын есімге тән ерекшелікті көрсетіңіз.
   

В) дара және күрделі болуы;

Д) сөйлем мүшесінің қызметін атқаруы;

Е) шырай формасының болуы;

С) басқа сөз таптарынан жасалуы.

2. Тұрақты тіркестердің қайсысының мағынасы сын есім болады?

А)Төбе шашы тік тұрды;

В) Қас пен көздің арасында;

Д) Мұзға отырғызып кету;

Е) Қой аузынан шөп алмас;

С) Біреудің ала жібін аттамау.
3. Күшейтпелі шырайды табыңыз.

А) бозғылт, көкшіл;

В) үлкенірек, күштілеу;

Д) тым нәзік, көкпеңбек;

Е) еңселі, өткір;

С) қуаң, ұзынша.

А) жаңбырлы, айлы;

В) өткір, тапқыр;

Д) сөзшең, өлкелік;

Е) тұщы, сары;

С) өнерлі, сары.

А) үлкен-үлкен, ұзын-ұзын;

В) қара көк, қызыл алма;

Д) қатқылдау, жұмсақтау;

Е) балалы шағалы, үлкенді кішілі;

С) ең үлкен, кіпкішкентай.

Кірпік – ресницы

Көз жүйкесі – глазной нерв

Көз қиығы – разрез глаз

Көз саңлауы – глазная щель

Көз қарағы – хрусталик

Көздің ақ қабығы – склера глаз

Көздің тор қабығы – сетчатка

Жас ағу – слезоотделение

Көз жасы бездері – слезная железа

Жыланкөз – свищ; фистула

Жаңа сөздермен танысыңыз!

Қоршаған орта Химиялық заттар Микроб Өнім Азық-түлік Аллергиялық сырқат Жағымсыз әсер

бронх демікпесі есекжем тері қышымасы бастың жарақаты жүйке жүйесі ішкі секрет жүйесі

Кейбір қоршаған ортаның (химиялық заттар, микробтар мен олардың тіршілігіне қажетті өнімдердің, азық-түліктердің, кейбір өсімдіктердің тозаңы т.б.) аллергендері адам организміне жағымсыз әсер етеді. Оны әркім әр түрлі қабылдайды. Аллергиялық сырқат түрлері: бронх демікпесі, есекжем, аллергиялық тұмау, тері қышымасы, дәрі және тағам аллергиясы, аллергиялық артрит т.б. Аллергия жүйке жүйесі мен ішкі секрет жүйесі (эндокрин) қызметінің бұзылуынан, бастың жарақатынан, көңіл-күйдің жағымсыз әсерінен бүйрек безі қызметінің нашарлауынан туындайды. Аллергиялық аурулардың алдын алу үшін, аллергендерді тауып, олармен байланысты үзу қажет.

3-тапсырма.

Сұхбаттасайық!

– Қандай шағымыңыз бар?

– Көзім ауырады.

– Қалай ауырады?

– Суырылып ауырады.

– Неше күннен бері, көруі қалай?

– 3-4 күн болды, көруі шамалап кетті.

– Қашаннан?

– Ауырғаннан бері қарай.

– Қабырғаға барып тұрып, сол көзіңізді жұмыңыз да, бері қараңыз. Мен таяқшамен көрсетіп тұрған әріптерді атаңыз.

– Сіз көзіңізді көз дәрігеріне тексерттіңіз бе?

– Жоқ.

Денсаулық – баға жетпейтін жалғыз ғана асыл дүние. Ол жақсы болу үшін не уақытты, не күш – жігерді, не еңбекті, тіпті барлық дүниені аямай жұмсау керек. Денсаулық үшін өмірдің бір бөлімінде қиюға болады. Денсаулық–адам өміріндегі ең жоғары бағалы дүние болғандықтан, әр адам баласы өз денсаулығына көңіл бөле қарау қажет, оны орынсыз ысырап етпеу керек, үнемі денсаулықтың қорын көбейтіп отыру керек. Біз денсаулығымызға немқұрайлы қарап, оған үлкен зиян келтіреміз. Әркім өзінің денсаулығының нашарлануына өзі кінәлі. Ауруды ағзаларға жолатпау, адамдардың өз қолында. Сол себепті, әр адам салауатты өмір салтын қалыптастыру керек. Салауатты өмір салтын ынталандыру әрқайсысымыздың дене тәрбиесімен айналысуымызға, дұрыс тамақтануымызға, зиянды әрекеттерден аулақ болып, тазалық пен санитария шараларын сақтауымыз қажет.

Сөздің түбір күйінде беріліп тұрған ұғымы лексикалық мағына деп аталады.

Сөздің жеке тұрғанда болсын, сөйлем ішінде басқа сөздермен қарым-қатынасында болсын, лексикалық мағынасына қосымша беретін мағынасын грамматикалық мағына деп атайды.

Мысалы: Дәрігер – адам арашашысы.

Сөздің лексикалық мағынасына қарай мынадай түрлері бар:

• 
  Сөздің тура мағынасы – сөздің бастапқы мағынасы.
  
• 
  Сөздің ауыспалы мағынасы – сөз мағынасының ауысып, бастапқы мағынасынан өзге мағынада қолданылуы. Сөздің ауыспалы мағынасы екінші сөзбен тіркескенде ғана пайда болады.
  

Тура мағына	Ауыспалы мағына
терең көл ашық терезе өткір қайшы домбыра шерту майлы төстік	терең ой ашық мінез өткір көз сыр шерту майлы дастарқан

Мысалы: Адамның басы.

Судың басы (бұлақ).

Сөздің басы (сәлем).

Таудың басы (шың).
6-тапсырма. Сөйлемдерден ауыспалы мағыналы сөзді табыңыз.

Ол әйеліне алтын алқа сатып алды. Айман оған жылы лебізін білдірді. Түнгі ауа салқындай бастады. Күзгі дала сары жапырақтан көрінбейді. Бұл мәселе туралы басшылармен ақылдасты. Қалада өзбек ұлттық мәдени орталығы бар. Олар ертелі-кеш еңбек етіп жүр. Адамның ықылас-ниеті жақсы болсын. Оны көрмегелі біршама жылдар өтті. Көктемде отырғызылған жас шыбықтардың жапырағы шыға бастапты.

Ат тұяқты келеді,

Ақын тілді келеді.

Қорқыт ата

Өнер – халықтың рухани қазынасы,

Ауруын жасырған өледі.

* * *

Қай жерің ауырса,

* * *

Суық тоңдырады.