Мұхтар әуезов абай роман-эпопея (бірінші кітап)
жүктеу/скачать 2,25 Mb. Pdf көрінісі
|
Абай жолы.1 кітап
|
129 - Айында, аптасында бір көреді. Арыз мұңын саған айтпай кімге айтады? Қатты болсаң қасыңа бол! Досыңа, қатын-балаңа қатты боп, қайда барасың өзің? «Жер тәңірісі сенсің» деп қошеметшің айтсын! Бұл жерде, бұл мекенде сен мойныңдағы қарызы мол әкесің, білдің бе? Айтам ғой, «жер тәңірісімін» десең де, аяғың аспаннан салбырап түскен жоқ. Сен де бенденің ұлысың, анадан туғансың. Менмін сені тапқан. Мынау аналар аналық зарын айтады. Кәмшат турасында күйзелтіп, күңрентіп отырсыңдар, сендер, бізді. Тап енді емін, тап ақырғанша! Құтқар анау қаршадай жетімегімді! - деп, қатты бұйрық етіп тоқтады. Үй іші үнсіз еді. Құнанбай тез жауап айта алмай, буылып қалды. Талайдан естімеген үнін есітті; анасының үні - ардың үні боп, қатты қадалып тұр. - Қайтейін?.. Мен қайтейін?.. Кеше исі Арғынның игі жақсысы бұйырды! - деп, шешесіне арыз шағып бір тоқтады. Абайдың аса теріс көргені сол бұйрықтың өзі. - Рақым, мейірбандық жоқ, не деген жаны ашымас, қатыбас байлау сол байлаудың өзі? Тату етер байлау да емес. Көңілге қату бітіретін байлау ғой және Кәмшаттан зорлықпен айырған Жігітекті мұндағы ана, бауыр қайтіп жақын көре алады? Мал алмай, мазасыз масыл жас баланы алғанға олар қайтіп ырза болады? Олардың рақымсыз, надан, топастарына салсаңыз. Кәмшаттың барлығынан да бес байталды артық көрсе қайтесіз? Ендеше, ортамыздағы ең әлсіз, ең пұшайман бір ғарыпты қайда тастап отырмыз? Ит жемеге тастап отырғамыз жоқ па?.. Әкесіне Абай сөзі ұтықты көрінді. Өзі тіпті ойға келмеген соны сөз. Бірақ бұл баласы бір беткеп кетіп отыр. Қазақ жолы, ел салты емес, өзге бір сүрлеуге түсіп кетті. - Әй, шалағай балам-ай, көңілің түзу болғанмен, жолдан тыс жайылып отырсың ғой! Бағанағыдай емес, енді мынау үйдің ішін күйзелткен жайды бірге ойласқандай. Абайды «шалағай» десе де, ақыл кеңесіне алған сияқты. Және бұған жылы жауап айтқаны Ұлжан, Айғызға да жалына бастағаны тәрізді. Анық соның белгісі. Тағы біраз үндемей отырып барып: - Ағайын жолы бұлай ма? Араз елді жамастырам деп, қалыңға қыз да беріседі. Күң есепті, қатып есепті береді. Біз, берсек, етбауыр бала қыл деп беріппіз. Қорлыққа бердік пе? Тек сын Бөжей басында ғой. Біле білсе, менің балам оның баласы болмайтын несі бар еді? Жат деп, жау ұрпағы деп, дұспан көріп кірпідей жиырылса, қарыз оның мойнында емес пе? Тіпті жазықты болсам, мен жазықты шығармын. Бесіктен шығарып, адам ұлы деп, соның баурына берген балам жазықты ма еді? Қатын-қалаш, ауыл аймағына тым құрыса соны ұғындыра алмаса Бөжейдің аяқтағы суға ағып өлгені ғой! - деді. Бұл сөзінде Бөжейді жеңер дәлелі бар еді. Абайдың өзі де өмірінде алғаш рет Бөжейден түңілгендей боп қайтқан. «Қатыны ант ұрған болса, ең болмаса жөнге салса нетті?» - деп ойлаған. Бұл ойын бағана жолшыбай Ғабитханға айтқан-ды. Ұлжан мен Жұмабай және Айғыз боп Бөжейдің қатынын кінәлады. Ол жақтан жаңғыз аяқтап кеп жатқан суық қатал сөздердің бірталайын айтысып 130 етті. Айғыз тұп-тура аямай: «Дұспандық етіп жүрген Бөжейдің қатыны» деп байлады. Осының ертеңінде Құнанбайдың сәлемімен Бөжей аулына Жұмабай барып қайтты. Көршілес, картаң қатынның бірін Айғыз да Бөжейдің бәйбішесіне жіберген. Оған: - Балама өгейлік қып отыр. Ақылы болса, ары болса, бүйтер ме еді? Күтімсіздікпен дертті қыпты, - деген кінәлар айтқызды. Жұмабай Бөжей аулынан түнеріп қайтты. Ол келгенде Абай барлық Бөжей жауабына түгел қанды. Бөжей қасында Байдалы, Түсіптер бар еді. Қатыны да Айғыз жағынан есіткендерін жеткізген-ді. Үй ішімен, ағайынымен күңкілдесіп алып, Бөжей Құнанбайға ашулы жауап айтыпты. - Құнанбай жаққан отқа менің арым өртенді. «Жарасы жазылды, сынығы бітті» дей ме екен? Не жаны жүр деп ойлайды екен шыбын кеудемде? Әлде өзгелер үйелменімен өртенсе де, өзімнен бұрау сынбасын дей ме? Құнанбайдан не шықты. Шашыраған бір ұрығы ма? Сұрау салмай, мазамды алмай тек жүрсін, күйдірмесін ағайын! - депті. Үлкен ызаның сызы жатыр. Тоңы жібімеген араздық қайтадан тағы бір рет: «Мен арылған жоқпын!» дегендей жота көрсетті. Құнанбай демігіп тыныс алып, қап-қара боп кетті. Бөжейдің бұл жауабынан Абай да қатты түңілген еді. - Адамшылық рақым қайда? Өзге емес, ақылсыз, надан қатыны емес, Бөжей өзі өсте ме екен? Көз алдында соншалық жазықсыз нәрестені ұзақ өлімге бұйырып, сол үшін және биттей де шімірікпеу не деген қаттылық? Әншейінде мінезді, мейірбан көрінетін сырты екен ғой. Өзіне сын жетпей, жұртты сынап жүргенде сүйтеді екен ғой. Ендеше, жауығып, қарсыласып, кінәлап жүрген Құнанбайдан қай қасиетімен артты? - деп, аса наразы боп қалды. Құнанбай бұл арада шешілген жоқ. Жалғыз-ақ Абайға қарап: - Менің балам адамзат баласы емес, өштескен қасқырдың күшігіндей көрінгені ғой. Көрге бірге кететін жаулық десеңші мынаны. Аузына осы тірі жүрген ұрпағымның қайсысы түссе де, шайнап тастағалы, көзге шұқып жоқ еткелі отырған түр ғой мынау! Жалғыз-ақ тәуекел! Тостым, күттім артын! - деп, тоқырап қалды. Осыдан кейін аз күн еткен соң, Бөжей аулынан Айғыздар күткен жаман хабар оқыс келді. Кәмшат өліпті. Және таңертең өлген баланы сол күні түс ауа қойып та бітіріпті. Керек десе, Құнанбай аулына, Айғыздай көзі тірі шешесіне хабар да айтпапты. Айғыз бен Ұлжандар есіткенде бүгін қойшыдан есітіп отыр. Жалғыз Құнанбай емес, бастығы Зере болып, Абай болып, Бөжей мінезіне шынымен аса қатты ренжіді. Әнеугі жауап бір көңіл қалдырған болса, мынау ісі тіпті бір қырыс надандық пен қаталдық тәрізді. Бөжей өзі осыны сезген болу керек. Кәмшат елген күні, ол: «Айғызға хабар қылсақ нетеді?» деп, үй ішімен, Байдалымен ақылдасқан еді. Бірақ осы аз күннің ішінде Құнанбайдың Жігітек жерінен Бөкеншіге қоныс әперіп отырғанын айтып, Байдалы ырық бермеді. |