Мұхтар әуезов абай роман-эпопея (бірінші кітап)

 
МҰХТАР ӘУЕЗОВ
 
АБАЙ 
Роман-эпопея 
(БІРІНШІ КІТАП) 
 
 
 
МАЗМҰНЫ 
 
 
ҚАЙТҚАНДА 
3 
 
ҚАТ-ҚАБАТТА 
46 
 
ЖОЛДА 
71 
 
ШЫТЫРМАНДА 
108 
 
БЕЛ-БЕЛЕСТЕ 
145 
 
ӨРДЕ 
186 
 
ҚИЯДА 
225 
 
 

 
2 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ҚАЙТҚАНДА 
 
1 
Үш күндік жолдың бүгінгі, соңғы күніне шәкірт бала барын салды. 
Қорықтан күн шыға атқа мінейік деп асық-қанды. Бұны қаладан алып қайтқалы 
барған ағайыны Байтасты да таң атар-атпастан өзі оятып тұрғызып еді. 
Күнұзын аттан да түcпей, өзге жүргіншілерден оқ бойы алда отырған. Кей-
кейде өзіне таныс Көкүйрім мен Буратиген, Тақырбұлақ сияқты қоныс-
құдықтардың тұс-тұсына келгенде бала оқшау шығып, астындағы жарау құла 
бестісін ағызып-ағызып та алады. 
Арттағылар - Байтас пен жорға Жұмабай: 
- Мына баланың ауылға асығуын-ай! 
- Сорлы бала қыстай іш-құста болып қалған-ау, - деседі. Шәкірт бала ұзап 
кеткенде бұлар да еріксіз желе шоқырақтап шауып отырып қуып жетеді. Жорға 
Жұмабайдың тақымында қара шоқпары бар. Байтастың да аяғының басына 
ілген ұзын қайың сойылы бар-ды. Тақырбұлақ түсына келгенде Байтастар 
баланы жеке шабудан тежеп: 
- Енді бізден ұзап кетпе! Анау Есембайдың жырасын білесің ғой!.. Ұры 
жатады...- деді. 
- Сені мен бізді манадан көріп отыр! «Қоқырақтап жалғыз шабатын неме 
екен, түсіріп атын әпкел өзінің!» - дейді де, сені төбеден бір-ақ нұқып, мына 
бәйге бестіңді алады да кете барады, - деді Жұмабай да. 
- Е, сендер ше? Сендер беріп жібересіңдер ме? 
- Ойбай, бізде не қауқар бар? Біз екеу-ақ... 
- Олар самсаған сары қол. Бұл Есембайда ұдайы жау жатады. Тек бізді 
өзіміздің елдің адамы деп аман қалдырмаса, жер жаман, - деп Жұмабай шошыта 
сөйлегісі келеді. 
Баланың қытығына тиетіні осы жері. 
- Әйтеуір сендерден дәрмен жоқ екен, ендеше бірге жүрдім не, жеке 
жүрдім не? Ал кеттім! - деп, соқтырта жөнелді. Бұл - Тақырбұлақтан өте 
бергенде бастағаны еді. 
Содан жаңағы қауіпті деген Есембайға жеткенше, артына бірде-бір қараған 
жоқ. Көз ұшына кетіп ұзап алып, ылғи жапа-жалғыз шауып отырған. 

 
3 
Жолдың бұл тұстары ылғи белес-белес болатын. Осы қазіргідей боп жұрт 
Шыңғысқа, жайлауға қарай көшкен-де елсіз боп қалатын жер. Алыстан жолды 
бағып отыратын тұрғылары бар. Тақ иек артпадан, өкпе тұстан жүргіншіге 
жауды қоян-қолтық, құшақтастыра түсіретін ұры сай, жасырын жыралары да 
бар. 
Бұдан бұрынғы екі күндік жолда үлкендер жылдам жүрмей, баланың 
шыдамын әбден тауысқан-ды. Ол сондықтан, бүгін ауылға жететін күні 
үлкендерді еріксіз қатты жүргізудің айласын тапқанына дән ырза. Күні бойы 
осылай етуге байлаған. 
- Бала деген қорқар болар еді. Ес бар ма өзіңде, пәруәрдігер, - деп Байтас 
бабын таба алмай басын шайқайды. 
Жұмабай әбден болмаған соң: 
- Қап, мынаның баласы!.. «Мен бөрінің бөлтірігімін» деп келеді-ау! Қой, не 
де болса қалмайық енді. Байтас, жүр! - деп шаба жөнелді. Екеуі де жарыса 
бастады. 
Байтастың мінгені Құнанбайдың қара жал бурыл аты, дәмелі бәйге аттың 
бірі еді. Жұмабайдың астындағы да сол Құнанбайдікі - Найманкөк деген үлкен 
ақкөк ат болатын. Екеуі жарыса жөнелгенде, амалсыз егеске түсіп, «мен озам, 
мен озаммен» тепкілесіп, созыла берді. Бір белден асып екінші белдің өріне 
қарай тоқтамай жарысып келе жатты. Осы өрде бурыл ат есік пен төрдей алға 
түсе беріп еді. Белге шығып алып шауып келе жатып қарағанда, бала көрінбеді. 
Бұлар тағы да сілтесе бермек болды. Сөйтіп, осы белдің ойына қарай құлай 
бергенде, жорға Жұмабай арт жағынан, сол иығы тұсынан тасырлатып кеп 
қосылған бір дүсірді есітті. Дәл Есембай биігінің тұсы. Және дәл Есембай 
жырасының өзі екен. 
- Әй, кәпір, содан қосылған жау болды-ау. Баланы алып, бізді баққан екен-
ау! - деп ақкөк атты тепкілей берді. Артына қорқақтай қарап, шала бұрылып, 
көз қиығын тастап көрді. 
- Мас көзіңді, мас! - деп, әзірейілдей төніп келе жатқан бірдеме. Атын да, 
кісісін де болжай алмады. Әдейі танытпайын деп, бет-аузын таңып алыпты. Бұл 
өңірдегі күндіз шабатын ұрының әдеті. Байтаста үн жоқ, өз бетімен зымғап 
барады. Қолды болса болатын жорға Жұмабай. 
Енді не де болса жанды қармайын деп, тақымындағы шоқпарына жабысты. 
Соны суыра беріп: 
«Әй, анау да көк желкеден ұрады-ау!» - деп жасқаншақтап келе жатыр еді. 
Қуғыншы ойлағандай-ақ шоқпарды жөндеп суыртпады. Тақымынан толық 
шығарып алғанша бастырмалатып кеп, Жұмабайдың қалың қара тымағын 
көзіне қарай баса кигізіп жіберіп, сол сәтте шоқпарға жармасты. Жұмабайдың 
басын көтеріп, тымағын түзеуге мұршасы келмеді. Тартысуға да қорғаншақ, 
шабуға да мүгедек болып қалды. Сүйткенше, жырынды жау мұның жаңағыдай 
сасқалаңымен пайдаланып, шоқпарды да тартып алды. 
Енді, ақ боз ат та бірдемеге тіреліп тоқтағандай. Жұмабай зорға дегенде 
бойын түзеп ап, жаңа ғана тымағын кейін қайырып қап еді. 
Қараса, бұның шоқпарын тартып ап, ақ боз аттың алдынан көлденең 
шығып, қазір шексілесі қатып, үнсіз күліп тұрған бағанағы шәкірт бала. Өзі 
айтқан «Құнанбайдың бөлтірігі» - Абай екен.