Микроэкономика

кезеңіндегі нақты шығындары жатады және олар шығарылатын енімнің өзіндік құнының құрамына кіреді. Оған мыналар жатады: шикізат пен материалдар құны, жұмысшылар мен қызметкерлердің жалақысы, амортизациялық өтемдер, жал төлемі, салықтар.

Ал экономикалық шығындарға біз жалпы, барлық шығындарды жатқызамыз, оның ішінде фирманың өз меншігіндегі сатып алынбайтын өндіріс факторларын

214

пайдаланғандағы айқынсыз шығындар да бар. Бұл фак-торларға меншік иесінің (фирма басқарушысынын) еңбегін, жерді, капиталды - барлық нарық құны бар және оларды балама қолданғанда төлем алуға болатын факторларды жатқызамыз. Сонымен, экономикалық шығындарға біз фирманың өз ресурстарын қолданғандағы табысты да кіргіземіз.

Бұдан былайғы талдауымызда өндірістік шығындарды экономикалық, шығындар деп түсінеміз.

6.1. Өндірістің қысқа мерзім кезеңіндегі шығындары

Бұған дейін айтқанымыздай, қысқа мерзім кезеңі деп - белгілі бір уақыт аралығын айтамыз. Ол уақыт ағымыңда өндірістің кейбір факторлары өзгермей қалады. Сондықтан, қысқа мерзім кезіңінде өндірістің жалпы шығындарын (ТС) анықтағанда, оның тұрақты (ҒС) және айнымалы (УС) шығындарын ажыратады, яғни:

кезеңінде өнім шығару келемінің өзгеруіне байланысты өзгермейтін шығындарды айтамыз. Оларға мыналар жа-тады: амортизациялық өтемдер, жал төлемі, тұрақты салықтар, сақтандыру төлемдері, дербес басқарудың жалақысы және т.б.

215

Жоғарыда көрсетілген анықтамаларға негізделіп, олардың графиктерін түрғыза аламыз. 6.1-суретте айнымалы және тұрақты шығындардың жалпы графигі көрсетілген.

Еңбек өнімділігінің артуымен айнымалы шығындар-

дың VС А нүктесіне дейін төменгі жылдамдықпен өсуі өндірістің бірінші сатысында еңбек өнімділігінің жоғарылауының нәтижесінде өнім шығару көлемінің

тез артуымен түсіндіріледі. Шекті өнімділіктің азаю заңының әсері күшейген кезде, өнім шығару шамасының көбеюіне байланысты айнымалы шығындар да тез қарқынмен өсе бастайды (А нүктесінен бастап қисық бойымен жоғары). ТС қисығы түгелімен VС қисығын қайталайды және соңғысының вертикалъ осімен ҒС-тің жылжуы болып табылады.

6.2. Орташа және шекті шығындар

Өндірістік шығындарды талдағанда, жалпы шығын-дармен қатар орташа және шекті шығындарды да өте жиі қолданамыз.

216

6.2. Орташа және шекті шығындар

Өндірістің орташа жалтты шығындары (АТС) жалпы шығынның (ТС) өндірілген өнім көлеміне (Q) қатынасымен анықталады да, өнімнің бір данасын шығаруға кеткен жалпы шығынды көрсетеді. Сонымен орташа жалпы шығындар мына формуламен есептеледі:

Берілген көрсеткіш өнімнің өзіндік құнының

Өндірістің шекті шығыны (МС) жалпы шығындардың өзгеруінің (АТС) өнім көлемінің өзгеруі (Q) қатынасына тең болады және өнімнің қосымша данасын шығарғанға кетегін қосымша шығындарды көрсетеді, яғни:

Өнім шыұару көлемі өскен кезде түрақты шығындар өзгермейтіндігі белгілі, сондықтан жалпы шығынның өсуі әрқашан айнымалы шығындардың өсуіне тең болады. Осы айтылғандарды ескере отырып, шекті шығынды

Орташа өнімділік пен орташа шығындар арасында, сонымен қатар шекті өнімділік пен шекті шығындар арасында кері байланыс бар. Жоғарыда айтылған бай-ланыстарды түсіну үшін, біз еңбекті тұрақты төлем

217

6-тарау. Өндірістік шығындар

мөлшері бар Р_L жалғыз айнымалы фактор деп қарастырайық. Бұл жағдайда:

Осы жерден біз зерттеп отырған көрсеткіштер ара-сындағы кері байланысты көреміз. МР өскен жағдайда, М/С төмендейді және керісінше МР максимумге жеткен уақытта МС минимумге жетеді. Осындай байланыс АР және АР арасында да бар. 6.2-суретте МС және МР, АС және АР арасындағы өзара байланыстар көрсетілген. Сонымен, табылған нәтижелер өндірістің орташа, шекті шығындары мен өндіріс факторларының өнімділіктерінің арасында тығыз байланыс бар екендігін көрсетеді.

арасындағы өзара байланыс.

219