Монография Ақтөбе-2019 ббк 74. 58 Т 65 Пікір жазғандар: сардарова ж. И

барысында бұқаралық сипатта көптеген іс-шаралар атқарылды. Ал соңғы 
жылдарда нарықтық экономиканың өмірге терең енуі мен батыстық өркениеттің 
«жемісі» бұқаралық мәдениеттің жаппай ықпалы мен тегеуріні дәстүрлі 
мәдениеттің дамуына барынша кері әсерін тигізуде. Ұмыт қалған дәстүрлер 
мен ұлттық дүниетаным ғылыми тұрғыда зерттеле бастады. 
Бүгінгі таңда кез-келген ұлттың, кез-келген мемлекеттің тағдыры жалпы 
адамзаттық даму үрдісімен тікелей байланысты болғандықтан мәдениет мәселесі 
отандық ғалымдар М. Әуезов [165], Ә. Кекілбаев [166], М. Қозыбаев [167], Ә. 
Нысанбаев [168], А. Сейдімбек [169], Ж. Алтаев [170], А.Қасабеков [171], 
Ғ.Есім [172] т.б. зерттеу нысанасына айналды. Бұл ғалымдар ұлттық мәдениет 
саласында іргелі зерттеулер жүргізіп, қазақ мәдениетін өркениеттілік негізде 
тану бағытын ұстанып, рухани мәдениеттің тарихи жасалуын айқындап, 
олардың дүниетанымдық ерекшеліктерін саралады. 
Ұлттық мәдениет мәселесін зерттеуде академик М.Қозыбаев: «Ең 
алдымен 
мәдениетке 
қатысты 
халықтық 
мұраны 
догматикалық, 
схоластикалық тұрғыдан қараудан бас тарту керек. Мәдениет тарихын келте 
түсініп, оны сауатсыздықты жою, жоғары білім беру, интеллигенция даярлау 
аясында ғана қарауды қою керек. Ұлттық мәдениеттің сан-саласын 
дүниежүзілік ғылымның жетістіктері тұрғысынан зерттейтін күн туды» , - деп 
атап көрсетеді [167, 110 б.]. 
Қазақтың ұлттық мәдениетінің дамуын этногенетикалық тұрғыдан 
зерттеген академик Ә.Нысанбаев:
«
Елдердің, халықтардың, мемлекеттердің 
ерекшелігін саяси немесе экономикалық жүйе белгілемейді, ең алдымен сол 
елдің мәдени-өркениетті төлтумалығы белгілейді», - деген пікір ұсынады, ал 
А.Сейдімбек: «Қандай саяси-әлеуметтік сатыда болса да әрбір халық өзінің 
төлтума 
даралығын 
сақтай 
білсе, 
этникалық 
субъект 
ретінде 
жалпыадамзаттық санатта бола алады», - деп тұжырымдайды [168, 67б.]. 
Қазіргі ұлт мәдениетінің, өнерінің жетістіктері көптеген мемлекеттерде 
белгілі болғанымен, бүгінгі уақытқа дейін ұлттық салада көлеңкелі 
көріністердің, олқылықтардың бар екенін байқаймыз. 
Бүгінгі таңда қоғамымызда қатты зәрулік - жалпы ұлттық мәдениеттің 
мерейін өсіру, шын мәнісінде зиялы қауымының, адамдықтың, имандылықтың 
беделін арттыру болып табылады. Өзге мемлекеттердің ұлттық мәдениет 
ерекшеліктерін сақтаудағы үлгілері қарапайым болғанымен мағынасы терең 
екендігіне көз жеткізуге болады. Мысалы, ағылшын жастары ең әуелі өзі 
тұрған көшенің, жердің тарихын, сонан соң аймақтың, қаланың, сонан кейін 
барып Ұлыбританияның тарихын оқуға кірісетін көрінеді. Ал біз тарихты 
білуді ең алдымен ежелгі грек жұртынан, әлемдік тарихтан бастадық. Олай 
болса бізде ұлағатты өз халқымыздың тарихын терең зерттеп, ата-баба 
мәдениетін оқып-үйренуді бірінші орынға қоюымыз абзал. 
Индустриалдыққа дейінгі және индустриалдық қоғамға тән ауызекі 
және кітап мәдениеттерінің орнына жаңа ақпараттық қоғамда аудиовизуалды 

техника мен компьютерге негізделген «экрандық» мәдениет қалыптасып отыр. 
Бұл жаңа ақпараттық технология ғылыми-техникалық прогрестің өзге де 
жетістіктерімен қатар мәдениет қызметінің қағидаларын, рухани үрдістердің 
мазмұны мен ағымын, білімнің формалары мен ойлаудың типтерін көп 
жағдайда сапалы түрде өзгерте алады. Біздің зерттеу мәселеміздің өзектілігі 
ұлттық мәдениетке бет бұрған әлемдік үрдістермен ғана емес, қазіргі 
отанымыздың мәдени өмірінде қалыптасқан ахуалмен де байланыстырылады. 
Тәуелсіздік тұсындағы қазақ халқының қоғамдық санасындағы 
түбегейлі өзгерістер тарихи тағдырдың тәлкегімен ұмыт болған ұлттық дәстүр 
мен мәдениетті қайта жаңғыртуымен сипатталады. Бірнеше ғасыр бойы мәдени 
деградация мен трансформацияға ұшыраған ұлттық мәдениетті қайта 
өркендету мемлекеттік деңгейде төмендегі міндеттерді шешуді жүктейді: 
- ең алдымен, ұлттық мәдениеттің негізін құрайтын түбегейлі 
құндылықтарды қайтару, яғни адамдарды рухани тұрғыда оятатын ұлттық тіл 
мен дәстүрді қайта жаңғырту; 
- халықтың тарихи өткенін толығымен, жан-жақты зерттеулер арқылы 
қалпына келтіру, тарихи сананы қалыптастыру арқылы мәңгүрттік жағдайдан 
арылу; 
- ғасырлар бойы қалыптасқан қазақ халқының асыл қазынасы – мәдени-
рухани мол мұрасын игеру. 
Ұлттың өткен тарихы мен дәстүрлі рухани-дүниетанымдық тұғырларын 
жаппай қалпына келтіру қазіргі заманға сай озық батыстық өркениеттік 
құндылықтар мен жаңашылдықтарды жаппай қабылдау үрдісімен қатар жүріп 
отыр. Өзіндік бірегейліктің қалыптасуы үшін оның мәдени-дүниетанымдық 
парадигмасы ретінде ұлттық идеяның қажеттілігі туралы қоғамдық пікір 
кеңінен талқыланып келеді. 
Біз табалдырығын аттаған жаңа жаһандану ғасырының бет-бейнесін 
«өркениеттік қақтығыстар» айқындайтынын американ профессоры Самуэль 
Хантингтон бекерден-бекер жорамалдамаса керек. Кез-келген елдің немесе 
халықтың, әсіресе ол өтпелі қоғам болған жағдайда, болашақ өркениеттік 
дамуы сырттан енгізілген саяси технологиялар мен экономикалық реформалау 
әдістерінің көмегімен емес, ұлт болмысының терең рухани қырларын 
қамтитын дүниетанымдық тұрғыда шешілуі тиіс. Мәдени саясат сонымен 
қатар өтпелі қоғамдағы ғылым интеграциясының ұлттық мәдениетке ықпалын 
да бақылауда ұстауы тиіс. Бұл әлеуметтік және гуманитарлық ғылымдар 
жүйесіне үлкен міндеттер жүктейді. Қазіргі уақытта мәдениет адам 
болмысының эпицентрі ретінде пайымдала бастады. Кез-келген ұлт немесе 
халық өзіндік ерекшеліктерін жоғалтпай мәдени бірегейлігін сақтаған 
жағдайда ғана өмір сүре және дами алады деген көзқарас қалыптасты. Сонымен 
бірге өзге халықтар мен ұлттардан бөлектеніп тұрмайтын, олармен өзара 
әрекеттесе, мәдени құндылықтармен алмаса отырып дамиды. 

Күрделі тарихи және табиғи жағдайларда Қазақстан өзге елдер мен 
халықтардың, Батыс пен Шығыстың, Оңтүстік иен Солтүстіктің ықпалдарын 
бойына сіңіре отырып өзінің төлтума мәдениетін қалыптастырып, сақтап 
келді. Қазіргі отандық мәдениеттің алдындағы күрделі міндет - болашаққа 
бағытталған мәдени бағдарды қалыптастыру. Бұл үшін ең маңызды 
алғышарттардың бірі – білім мен ғылымның деңгейін барынша жоғарылату. 
Дегенмен де, бұл ғаламдық міндетті шешу өте күрделі, өйткені ол бүкіл өзінің 
тарихи дамуы барысындағы біздің мәдениетке тән терең қайшылықтарды 
мойындауды қажет етеді. Бұл қайшылықтар дәстүр мен жаңашылдықтың, 
ұлттық және әлемдік мәдениеттердің, төлтума және батыстық мәдениеттердің, 
рухани құндылықтар мен нарықтық құндылықтардың, тәуелсіз сана мен адам 
болмысындағы ара қатынасына негізделеді. 
Ұлттық мәдениеттің бастан кешіріп отырған кезеңі-жаңа құбылыс емес, 
тарихи дамуда қайталанып отыратын құбылыс. Әрқашан да уақыт 
талаптарында мәдениет жаңарып, дамып отырған. Оның үстіне, отандық 
тарихтың кейбір қиын сәттерінде ұлы идеялар мен туындылар пайда болып, 
жаңа дәстүрлер мен құндылықтық бағдарлар қалыптасып, даму өзінің жаңа 
арнасын тауып отырды. Қазақстандағы мұндай қалыптасу ерекшелігі жаңа 
қоғамға өту барысындағы бүкіл әлемді қамтыған ғаламдық дағдарыс және екі 
жүйе қақтығыстары барысындағы барлық тәуелсіз елдерді қамтыған 
дағдарыспен сай келіп, ішкі мәдени әртектілікпен қосылып отырды. 
Екі ғасырдың айрығында бүкіл әлем батыстық өркениеттің негізінде 
бірнеше ғасырлар бойы қалыптасқан мәдени типтің ауысу кезеңіне сай келіп 
отыр. Әлемдік мәдениет әр түрлі халықтар мен елдердің өркениеттерінен 
құрала отырып, аймақтық ерекшеліктеріне орай әркелкі дамып келді. Бұл 
тұрыдан алғаңда ұлттық мәдениет те, кейінгі қазақтың жазба мәдениеті де 
әлемдік өркениеттің асыл қазынасына өзіндік үлесін қосып келді. Қазақ 
халқының арғы тегі көшпенділердің бүкіләлемдік тарихи миссиясының 
рухани жетістіктерінің дүниежүзілік тарихтағы ролін ешкім теріске шығара 
алмайды. 
Ұлттық мәдениетті қайта түлету қоғамды жаңартудың маңызды 
алғышарты болып табылады. Мәдениет саласыңда көптеген мәселелер бүгінгі 
күні де шешімін таппай келді. Соңғы онжылдықда рухани мәдениетті 
дамытып, одан әрі қалыптастырудың жаңа жолдары ашылды. Жас ұрпақ ата-
бабадан қалған рухани мұраларымен, саяси құрбан болған төл мәдениеттің 
ұлы тұлғаларының өнегелі, өсиетті рухани қазынасымен қайта қауышты. 
Қазіргі социомәдени ахуалдың пайда болуының алғы шарттары бұдан ондаған 
жыддар бұрын қалыптасты. Ғылым мен техника жетістіктерін өндіріс пен 
тұрмыс салаларына кеңінен енгізу ұлттық мәдениеттің қызмет ету формасын 
күрделі өзгерістерге ұшыратты. 
Бүгінгі ұлттық мәдениет, қоғамның өзге де салалары сияқты әр түрлі 
перспективалар туындататын кезеңге түсіп отыр. Мәдениетті игеру оңай 

кірігіп кететін үрдіс емес, мәдениетте әлемдік стандартқа еліктеудің қажетілігі 
болмайды. Әрбір қоғам құндылықтардың ерекше конфигурациясын 
қалыптастырады. Белгілі ғалым К.Леви-Стросс бұл туралы былай деп жазады: 
«Әрбір мәдениеттің қайталанбас ерекшелігі, ең алдымен олардың мәселелерді 
шешудегі өзіндік тәсілінде, барлық адамдарға тән құндылықтарды болашаққа 
сай дұрыс орналастыруында. Бірақ олардың мәнділігі әр түрлі мәдениеттерде 
ешқашан да бірдей болмайды және сондықтан да қазіргі этнология осы жұмбақ 
таңдаудың бастау көздерін түсінуге барған сайын ұмтылуда» [173]. Өкінішке 
орай, біздің еліміз өткеннің көптеген жетістіктерінен бас тарта отырып, 
радикалды өзгерістер жолына түсіп отыр. Мұның бәрі барлық нәрсені өз 
орнына қоюға ықпал етеді деген ұғыммен нарықтық экономиканы тезірек 
өмірге енгізу мақсатында жасалып отыр. Өзге елдердің, оның ішінде нағыз 
нарықтық елдердің тарихына үңілсек бұл жаңа құндылықтар мен қалыптарды 
қалыптастырмаған, бұл елдердің ұлттық мәдениеттері қиындылықтарды 
моральдық жағынан ақтай отырып және сонымен бірге мәдени тыйымдармен 
шектей отырып игерген. 
Қазіргі ұлттық мәдениеттің жағдайын талдау қоғамдық жүйелерді 
қалпына келтіріп отыратын тұрақты мәдени формалардың жоқтығын, уақыт 
пен кеңістіктегі мәдениет элементтерін сенімді түрде байланыстыратын 
форма-лардың әлсіздігін анықтайды. Ұлттық мәдениет уақыт талабына дұрыс 
жауап таба білуі тиіс. Бұл үшін толассыз талас-тартыс, екіжақты 
конфронтация механизмдерін тудыратын әдеттен бас тартып, өзіндік сананың 
өзге формаларына көшу қажет. Міндетті түрде, барлығын қысқа уақыттың 
ішінде радикалды түрде өзгертіп, қайта құрамыз деуге сиятын максимализмге 
негізделген ойлау типінен алшақтау қажет. 
Мұндай 
қалыптан 
әр 
түрлі 
әлеуметтік, 
этникалық 
және 
конфессионалдық қауымдастықтарды қамти отырып аралық мәдениетті 
қалыптастыру мен қоғамдық өзін-өзі басқарудың тұрақты жүйесін бекіту 
жолдары арқылы құтылуға болады. Қоғамның қалыпты өмір сүруі үшін әр 
алуан өзіндік ұйымдасқан мәдени орта қажет. Бұл ортаға мәдени 
құндылықтарды қалыптастырып таратумен байланысты әлеуметтік-мәдени 
объектілер кіреді, мысалы, ғылыми және оқу мекемелері, өнер ұйымдары және 
т.т. Бірақ, ең маңыздысы - адамдардың ара қатынасы, олардың күнделікті 
өмірінің алғышарттары, рухани-адамгершілік атмосферасы. Мәдени ортаны 
қалыптастыру үрдісі - мәдени жаңарудың негізі, мұндай ортасыз қоғамды 
жікке бөлетін әлеуметтік және психологиялық механизмдер әрекетінің алдын-
алу мүмкін емес. 
Академик Д.С.Лихачев мәдени ортаны сақтау қоршаған ортаны 
сақтаудан бір де кем түспейтін маңызды мақсат деп санайды. Табиғаттың 
адамның биологиялық өмірі үшін қандай қажеті болса, мәдени орта да 
адамның рухани, адамгершілік өмірі үшін сондай қажет [174]. 

Мәдениет - тұтас және органикалық құбылыс. Біз оның жасанды жолмен 
құрылымдық қайта құруларды көтермейтінін ұғынуымыз керек, мұндай 
эксперименттер оның күйреуіне әкеледі. Жалпы әлемдік өркениеттік үрдіске 
өзінше қосылатын әрбір мәдениеттің негізінде прогрессивті немесе 
реакциялық деп бөлуге келмейтін терең рухани адамгершілік архетиптер 
жатады. Бұл әр түрлі мәдениеттер дамуының өзіндік ерекшеліктері мен 
әртүрлілігі туралы идея адамдар санасында еңді ғана қалыптаса бастады. 
Философ Ю.М.Бородай былай деп жазады: «Адамдардың бірқалыпты 
өмір-тіршіліктері ақылдың айласы мен ойша есептеулердің негізінде емес, 
әрбір халықтардың өз ерекшеліктеріне сай адамгершілік императивтері мен 
қалыптасқан санасына сәйкестеледі, осы нәрсе оларды қайталанбас тұлға және 
қоғамдық иңдивид ете алады. Адамзат әлемінің әр алуандылығы мен 
қызығушылығы ешқандай да логикалық негіздеуге жатпайтын және өзге 
мәдениет тіліне сай түрде аударылмайтын әрбір халықтың мәдениетінің 
түбірін құрайтын өздерінің культтық сипаттағы қадір-қасиеттерімен тікелей 
байланысты» [175]. 
Бірақ бұл өзгенің бәрін теріске шығарып, табалдырықтан аттатпау емес, 
өзгенің тәжірибесін үйренуге болады және ол қажет те, бірақ оның өзгелердің 
тәжірибесі екендігін естен шығармаған жөн. 
Қазіргі қалыптасқан мәдени жағдайда ұлттық төлтумалылықты сақтай 
отырып және оны қазіргі заманғы нарық заңдылықтарына бейімдей отырып, 
болашаққа қарай бағдар ұстану қажет. Жаңа қоғамға өту барысында жүріп 
жатқан ғаламдық үрдістерден тыс қалуға болмайды. Қазақстанның тұрақты 
дамуы үшін қазіргі әлемдегі мәдени тәуелсіздік құқығын сақтап қалу 
барысындағы бәсекелестікте социо-мәдени коммуникацияның тиімді жүйесін 
қалыптастыру қажет. Қоғамның өмір сүруі мен дамуы оның әрбір кезеңі 
әлеуметтік байланыстың белгілі бір құралдары мен технологияларын 
қамтамасыз етудің біріктіруші реттеуші функциясы мен мәдени мұралану 
үрдісіндегі қызметтерімен тығыз байланысты. 
Жиырмасыншы ғасырдың екінші жартысынан басталған ғаламдық 
ақпараттық қоғам бүкіл планета мен планета маңайындағы кеңістікті 
қамтыды. Коммуникация желілері литосфераны, геосфераны, атмосфераны 
қамтыды: авто және темір жолдар, мүнай және газ қүбырлары, электр желілері, 
әуе және теңіз жолдары, сонымен қатар теле және радиобайланыс, оптикалық 
талшық каналдары, компьютерлік жүйе, спутниктік жүйелер адам баласының 
жаңа өлшемдері болып табылады. 
Коммуникацияның жаңа құралдарының жасалуы социо-мәдени жүйенің 
коммуникативтілік деңгейін де жоғарылатты. Ғаламдық ақпараттық қоғам 
өзіне бірігуші әр түрлі деңгейлердегі социомәдени субъектілерге - этностарға, 
әлеуметтік топтарға, мемлекетке өмір сүрудің жаңа талаптарын қояды. Кез-
келген деңгейдегі субъектінің бірігу үрдісі бұл - ақпаратты социумның уақыт 
пен кеңістікте қабылдаудың құралдары мен тәсілдері, оның трансформациясы, 

көбейтуі, трансляциясы т.т. жиынтығынан құралатын социомәдени 
коммуникацияның жүйелері мен коммуникативтік комплексті қалыптастыру 
арқылы жаңа ақпараттық қоғамға ену болып табылады. 
Қазақстанның ақпараттық - коммуникативті тұрақты және интенсивті 
аксиологиялық креативті деңгейге енуі төмендегі мәселелер комплексімен 
байланысты: 
- әлеуметтік-экономикалық жүйелердің құрылымының дамуы; 
- ақпараттық-коммуникативтік атмосфераның қалыптасуы. 
Үстіміздегі ғасырда өз даму жолынан үміті бар кез-келген ел 
мәдениеттің ғаламдандыру, біріктіру, конвергенцияландыру сияқты 
үрдістерінен тыс қала алмайды. Бұл ғаламдық ақпараттық қоғамның өмір 
сүруінің объективті алғышарты және сонымен бірге мәдениеті мен 
төлтумалылығы қалыптаса қоймаған қоғамдық жүйелер үшін үлкен қауіптің 
бірі. Ұлттық мәдениетімізді қоғам сұраныстарымен бірегей дамыту үшін 
ғаламдық 
ақпараттық 
қоғам 
жағдайында 
өзіміздің 
социо-мәдени 
коммуникативтік 
жүйеміздің 
тиімділігін 
арттырып, 
ақпараттық-
коммуникативтік кеңістікте өзектіліктің өзіндік технологияларын дайындау 
қажеттілігі туындайды. Ол ұлттық мәдениет пен жалпыадамзаттық 
мәдениеттің, төлтума мәдениет пен батыстык мәдениеттің, дәстүрлі рухани 
құндылықтар мен өркениетті құндылықтардың, тәуелсіз сана мен адам 
болмысындағы даму жағдайымен, заман талабы мен мәдениет келешегінің 
арақатынастарына негізделеді. Осыдан туындайтын бұл негізгі мәселе біздің 
зерттеу жұмысымыздың барысында жан-жақты талданып, әр түрлі 
дәлелдемелер келтіріліп, тұжырымдар жасалды. 
Бұл мақсатқа жету барысында ұлттық мәдениетімізді дамытудың 
төмендегідей міндеті - XXI ғасырда ұлттық мәдениетті дамыту болашаққа 
қарай бағдар ұстанумен ұштасуы тиіс. Мәдениеттің келешегін жаңа 
постиндустриалды 
ақпараттық 
қоғамның 
заңдылықтары 
және 
құндылықтарымен байланыстыру қажет. 
Әрине, қоғамдық саланың ұлттық мәдениет секілді өте бір күрделі 
құбылысында барлық мәселелерді толығымен қамтып шығуы мүмкін емес. 
Бүгінгі қалыптасқан мәдени жағдайда, әлемде рухани дағдарыстан кейінгі 
мәдениетке деген қызығушылық үрдісі байқалған тұста өтпелі қоғамдағы 
біздің ұлттық мәдениеттің алдында кептеген шешілмеген мәселелерге 
байланысты мақсат-міндеттер тұр. Өткеннің рухани-мәдени бағыттарын 
кешеңді іргелі зерттеулер арқылы игере отырып, бүгінгі күнгі ұлттық 
бірегейлікке негіз боларлықтай асыл мұралар мен құндылықтарды саралау 
қажет. Ұлттық төлтумалылық пен бірегейлікке қол жеткізу арқылы ғана 
болашаққа қарай батыл қадам жасауға болады. 
Белгілі ғалым Т.Х.Ғабитов ғасырлардың талай қыр-сырларынан өткен 
ұлттық мәдениетті грек мифологиясындағы өзін-өзі жағып жіберіп, сол күлден 
қайта тіріле беретін қасиеті бар қиял-ғажайып құс Феникспен теңейді [134, 

57б.]. Бұл тұрғыдан алғанда, тарихтың талай тәлкегіне қарсы тұрып, уақыттың 
небір қатал сындарына төзімділікпен жауап берген ұлтымыздың болашағынан, 
осы ұлттық қадір-қасиет қанында ойнаған ұрпақтың ертеңінен үлкен болашақ 
күтуге болады. Бүгінде «білімді адам» түсінігі «мәдениетті адам» ұғымынан 
ажырап, «ақпаратты адамның» синониміне айналды. 
Ғалымдар Ж.Молдабеков және А.Қасабек қазақтың ұлттық мәдениеті 
мен рухани мұрасын игеруде бірлескен тарихи, әлеуметтік-гуманитарлық 
және философиялық ізденістерден құралатын толыққан, теориялық даму 
деңгейі жетілген тұтастай қазақтану ілімін ұсынады [176, 171, 109б.]. Бұл 
тұрғыдан алғанда қазір даму үстіндегі ұлттық мәдениет осы міндетті атқара 
алады. Ұлттық мәдениет теориясы, профессор М.Балтабаевтың ойынша 
қазақстандық мәдени саясаттың ғылыми базасына айналуы керек [177]. 
Әлем ден қойған жаһандану үрдісінде ұлттық мәдениеттің рөлі ерекше. 
Ғылыми білімнің бұл саласында ғасырлар бойы шешімін таппай келген 
сұрақтар жинақталып, олар заманда шешімін тауып, адамзат мәдениетінің 
дамуына игі ықпал ететіндігі даусыз. Егер мәдениеттің сызбалық жүйелерін, 
яғни ұлттық және бұқаралық жүйелерін бөліп алып қарастырар болсақ, онда 
оның әрқайсысымен өз әдіс-тәсілдерін арнайы ғылым саласы айналысады. 
Бұлардың қатарына мәдени антропологияны (этнология, этнографияны қамти 
отырып), филологияны (лингвистикамен қоса) және әлеуметтану жатқызуға 
болар еді. Ал қазіргі қоғамдағы тұлғаның мәдени өзіндік санасы мен 
құндылықтық бағдарларымен мәдениет философиясы айналысады. Ұлттық 
мәдениет туралы ғылыми білімнің осындай жалпы құрылымы мен көлемі 
оның мазмұнын ұсына отырып, ұлттық мәдениет теориясына мынадай 
міндеттер жүктейді: 
- Қазақстан халықтары тарихының мәдени-психологиялық қырларын 
зерттеу; 
- Қазақстан дамуының мәдени-саяси парадигмасының философиялық -
әдіснамалық негізін дайындау; 
- құндылықтары жалпы ұлттық басымдылықтарды бекітетіндей мәдени 
бағдарларды қалыптастыру; 
- елдің әлеуметтік тұтастығын қалыптастыру; 
- жаңа қоғамдық тетіктердің қызмет етуі үшін әлеуметтік-мәдени 
алғышарттар қалыптастыру жөніндегі жобалар дайындау және оны іске асыру. 
Сонымен, қазіргі ұлттық мәдениеттің дамуын зерттеудің өзектілігі 
мынадай негіздермен айқындалды: 
- өтпелі қоғамда мәдени бағдарды таңдау және анықтау қажеттілігі; 
- әлемдік мәдени қауымдастыққа ене отырып, заман талабына жауап 
беруі;
- ұлттық дәстүр мен жаңашылдықтың арасалмағын анықтау; 
- қазіргі қалыптасқан мәдени ахуалға қатысты өзіндік ұсыныстар жасау. 
Ұлттық мәдениеттің қазіргі қалыптасқан жағдайын дұрыс түсіну үшін 

оның негіздерін айқындаудың маңызы зор. Еліміздің тәуелсіздікке қолы 
жетуімен отандық зерттеушілердің ұлттық мәдениетке, оның тарихы мен 
ерекшеліктеріне деген қызығушылығы арта түсті. Ғылымның әр түрлі 
қырларынан жазылған бұл зерттеулер мен еңбектер ұлттың рухани мұрасын 
игеріп, мәдени төлтумалылықты қалыптастыруда мәні зор. Біз мәселені 
зерттеу барысында мәдениеттанымдағы іргелі еңбектер саналатын батыстың 
ірі ойшылдары А.Тойнби [178], К.Ясперс [179], К.Г.Юнг [180], Э.Фромм [181], 
И.Г.Гердер [182], Г.Маркузе [183], О.Тоффлер [184] шығармаларына сүйендік. 
Бұл тұста өркениеттің циклді дамуы барысында «талап – жауап» (А.Тойнби), 
«белдеулік уақыт» (К.Ясперс), «архетип» (К.Г.Юнг), индустриалдық қоғам 
құндылықтарына қатысты «болу немесе иемдену» (Э.Фромм), «бір өлшемді 
адам» (Г.Маркузе) және мәдениеттің келешегіне байланысты (О.Тоффлер) 
идеялары зерттеуде қолданыс тапты. 
Сонымен қатар, ұлттық мәдениет динамикасын ұғыну барысында осы 
бағытта іргелі зерттеулер жүргізген төмендегі ғалымдарының еңбектері де 
үлкен теориялық және практикалық мәнге ие болды: Э.А.Баллер, 
Ю.В.Бромлей, М.М.Бахтин, Л.Н.Гумилев, Г.В.Драч, Б.С.Ерасов, Л.Н.Коган, 
В.Н.Межуев т.б. 
Қазақстандық мәдениеттің өткені, оның терең рухани қырлары мен 
болмысы, бүгінгі мәдениеттің қайшылықтары мен оның келешегін зерттеуге 
арналған отандық ғалымдардың еңбектері ғылыми зерттеудің негізгі деректік 
көзі мен ғылыми әдебиеттік қорын құрайды. Егер Батыста кәсіби формадағы 
университеттік философия үстемдік етсе, қазақ ұлтының дүниетанымы оның 
көркемдік дәстүрлі түрлерінде басым екендігін байқатты. Қазақтың төлтума 
мәдениетін қалпына келтіру, халықтың тарихын жан-жақты түсіну үшін де 
оның дүниетанымдық және әдістемелік негіздерін қалыптастыру да қажет 
[185]. 
Қазақтың ұлттық мәдениетін философиялық жөне мәдениеттанымдық 
тұрғыда зерттеген ғалымдардың қатарына Ж.Алтаев, Б.Байжігітов, Т.Ғабитов, 
Ғ.Есім, А.Қасабек, Д.Кішібеков, Қ.Нұрланова, Ә.Нысанбаев, М.Хасанов т.б. 
атауға болады. 
Қазақтың ұлттық мәдениеті мен дәстүрі, рухани болмыстары мен 
әдебиеті, әдет-ғұрыптары мен өнері, тарихи қырларымен мәдениеттанымдық 
тұрғыда айналысқан тарихшылардың, тіл мамандарының, заңгерлердің, 
өнертанушылардың еңбектері осы мәселе төңірегіндегі біздің ғылыми 
ізденістерімізге арқау болды. Олардың қатарына М.Әуезов, С.Қасқабасов, 
М.Қозыбаев, Ә.Қоңыратбаев, Ә.Марғұлан, А.Сейдімбек т.б. жатқызуға 
болады. 
Қоғамда орын алған ұлттық дәстүр мен ұлттық мәдениетке бет бұру 
оның ұмыт қалған тұстарын зерттеуге деген қызығушылық туғыза бастады. 
Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық мемлекеттік университетіндегі, Абай 
атындағы Алматы мемлекеттік педагогикалық университетіндегі, Философия 

және саясаттану институттарындағы соңғы ғылыми іздену жұмыстары оның 
нақты айғағы. 
Еліміздегі социомәдени ахуалды реттеу мен мемлекеттік мәдени 
саясаттың практикалық іске асуында ғылыми орталықтар құрылып, ғылыми 
жобалар мен жаңа ғылыми ізденістер қалыптаса бастады. Олардың қатарына 
«Қазіргі ұлттың қалыптасуындағы қазақтардың дүниетанымдық синкретизмі" 
(С.Ақатай) [158, 81б.], «Болашақтың бейнесін қалыптастырудағы мәдениет 
және тарих» (М.Әуезов) [165, 201б.], «Культурономика - қазіргі қоғамды 
үлгілеу және зерттеу әдісі ретінде» (Б.Имамбек), «Қазақстанда полиэтникалық 
қоғам қалыптасуының тарихи-мәдени ерекшеліктері» (А.Арғынбаев) [35, 
17б.], «Тұлғаның дүниетанымы қалыптасуындағы дәстүрлі көркемдік 
мәдениет» (М.Балтабаев) [159, 84б.] және т.б. еңбектерді жатқызуға болады. 
Ұлттық мәдениет саласындағы мемлекеттік саясаттың әдіснамалық 
мәселелерін шешудегі бұл зерттеушілердің еңбектері ғылымда кең қолданыс 
тапты. 
Қазіргі мәдени дамудағы дәстүр мен жаңашылдық, ұлттық мәдениет пен 
жалпы адамзаттық мәдениет, рухани құндылықтар мен өркениеттік 
құндылықтар арақатынастарынан туындайтын бағдарлар мен қайшылықтарды 
анықтау ғылыми зерттеулердің басты мақсаты және бағыты болып табылады. 
Осы мәселелерге байланысты ғылыми әлемдегі пікірлерді сараптай отырып, 
бұл мақсатқа жету жолында қазіргі ғылыми зерттеулер алдында бірнеше 
міндеттер қойылады: 
- ұлттық мәдениеттің басты архетипін анықтау. Осыған сәйкес дәстүрлі 
дүниетанымның, ұлттық сипаттамалары мен ментальдық ерекшеліктерінің, 
рухани салт-дәстүрлері мен әдет ғұрыптарының ерекшеліктерін талдау және 
сипаттау; 
- заман талаптарымен қатар ішкі-сыртқы ықпалдардың нәтижесінде 
дәстүрлі мәдениеттің өзгеру кезеңдерін анықтау. Ұлттық мәдениетіміздегі 
дәстүр сабақтастығы мен жаңашылдық арақатынасын талдау; 
- жаһандану дәуірінің ұлттық мәдениетке әсерін, оның даму шарттарын 
айқындау; 
- қазіргі ұлттық мәдениеттің ерекшеліктері мен қайшылықтарын, оның 
себеп-салдарларын сараптау; 
- қоғамымыздың мәдени әртектілігінің сипатын, мемлекеттік мәдени 
саясаттың таяу және стратегиялық бағдарларын анықтау; 
- жаңа ақпараттық қоғамда ұлттық мәдениетті дамытудың келешектері 
мен бағдарларын сараптау.
Жаһандану жағдайында ұлттық мәдениеттің қазіргі қалыптасқан 
жағдайын дұрыс түсіну үшін тұрғылықты ұлттың мәдениетінің 
ерекшеліктерін анықтаудың, оның дамуы барысындағы өзгерістерді 
айқындаудың маңызы зор. Жаңа ғасырда мәдениет, құндылықтар мен 
дәстүрлер, инновация мәселелерінің арақатынасын шешуде туындайтын 

сұрақтардың жауабын өткен заманнан, тарих шеңберінен іздеу қажет. 
С.Мұқанов, Х.Арғынбаев, С.Қасқабасов, А.Сейдімбек т.б. еңбектерінде 
дәстүр философиялық-мәдениеттанымдық тұрғыда жан-жақты қарастырылды. 
Сонымен ойымызды қорыта айтатын болсақ, әдіснамалық теорияларда 
бүгінгі жаһандану дәуірінің қажеттілігіне, мәдени сұраныстарға байланысты 
ұлттық білім және ұлттық мәдениет негіздері қалыптасуда. Сондықтан ұлттық
білім мен ұлттық мәдениеттің арақатынасын, байланысын төмендегі бағыттар 
негізінде бөліп көрсетуге болады: 
- білім және саралап білім беру әдістерінің мәдени бағыттары; 
- білім берудің және білім технологиясының мәдени мазмұны; 
- оқу орындарының мәдени модельдері; 
- оқытушы және оқушының қарым-қатынас мәдениеті; 
- оқу орындарының мәдени ортасы; 
- оқу орындарынан тыс мәдени орта; 
- қоғамда қалыптасқан социомәдени ерекшеліктер;
- жеке тұлғаның өзін-өзі бақылауына байланысты мәдени әрекеттер; 
- жеке тұлғаның дамуына әсер ететін нақты қоғамдық мәдени қатынастар. 
Мәдени білімнің көтерілген проблемалары қазіргі тәрбие мен білімді, 
жеке адамның дамуын әртүрлі макро және микро мәдени үрдістердің өзара 
байланыстарымен түсіндіретін бағыттар болып табылады. 
Қорыта айтқанда, ұлттық тәрбиені дамыту және қалыптастырудың басты 
аспектілері ретінде мәдениет, ұлттық мәдениет, құндылықтар, рухани құндылық 
сияқты факторларды қарастыра аламыз. Өйткені қазіргі жаһандану дәуірінде 
ұлттық тәрбие мен ұлттық ерекшеліктерімізді әлемдік кеңістікте танытып 
қалыптастыруда сол ұлттың мәдениеті, ұлттық құндылықтары, ана тілі танылуы 
маңызды. 
Егемендi елiмiзде соңғы жылдары жүргiзiлiп келе жатқан бiлiм 
реформаларына қатысты түбегейлі бетбұрыстар қоғамда жағымды пiкiрлер 
мен көзқарастар қалыптастыруда. Қоғамдағы жаңа технологиялық 
қалыптасулар - бiлiм сапасының жаңа деңгейге көтерiлуiне өзгеше талап 
қояды. Бұл үрдіс – бiлiм көрсеткіштерінің заман талабына сай жаңаша сипат 
алуына мүмкiндiктер туғызатыны сөзсіз. Аса қарқынды дами бастаған аталған 
құбылыстарға мемлекет тарапынан терең талдаулар жасалып, ортақ 
проблеманы шешу мәселелерi жолға қойылып отыр. 
Жаһандану заманында толассыз, үздіксіз өзгеріп тұрған әлем – адамнан 
да қабілет пен қажеттіліктерді, толассыз, үздіксіз дамуды қажет етеді. Осы 
бағытта елбасы Н.Ә.Назарбаев халыққа жолдауында: «Біздің жас мемлекетіміз 
өсіп жетіліп кемелденеді, жас шәкірттер онымен бірге ер жетеді. Олар өз 
ұрпағының жауапты да жігерлі, білім өресі биік, денсаулықтары мықты, 
бейбіт, айбат, жылдам өркендеу үстіндегі күллі әлемге әйгілі, әрі сыйлы өз 
елімнің патриоттары болады» делінген. 

Олай болса, білім мен ғылымның қазіргі жаһандану дәуірінде адам 
ресурстарын дамытушы фактор ретіндегі мазмұнын мынадай бағыттарда 
қарастыруға болады: 
1. Жаһандану жағдайында құзырлы бағдарлы білім беру. 
2. Ғылым және білім беруді дамытудағы жаһандық мәдениеттанымдық 
аспектілер. 
3. Жаһандану дәуіріндегі мәдениет пен білім беруге қазіргі 
философиялық көзқарас. 
4. Ынтымақтастық тәжірибе, этнотолеранттылық және тұлғаарлық 
мәдени қарым-қатынас. 
5.Оқытудың тұлғаны бағдарлы оқытуға бағыттылығы. 
6. Бәсекеге қабілетті тұлғаны қалыптастыру. 
7. Оқу-тәрбие үрдісінің технологиясын дамыту. 
8. Кәсіптік бейінділік пен еңбекке баулуды жетілдіру. 
9. Мамандық таңдау үшін еңбек нарығы, мамандықтар әлемі туралы 
ұғым қалыптастыру. 
10. ХХІ ғасыр сұранысына сай келетін кадрларды жүйелеу. 
11. Тұлғаның қабілеттерін, икемділіктерін, қызығушылықтарын ескере 
отырып, вариативті негізде бейінді даярлауды қамтамасыз ету. 
Сонымен, жаһандану - бір-бірімен тығыз экономикалық, ғылыми-
техникалық саяси, мәдени байланыстағы біртұтас адамзат қауымдастығының 
қалыптасуын мақсат ететін үрдіс. Мемлекетіміз экономикасы дамыған 
елдермен сауда-саттық, технологиялық, атом құрылысы мен білім саласында 
да қарым-қатынасқа түсіп, дамып келді. 
Елімізді бүкіл дүниежүзі дербес мемлекет ретінде мойындады. 
Жаһандану үрдісі әр түрлі елдермен жақындасу, бүкіл адамзаттың ортақ 
тағдырын сезіну, ұлттық мәдениет жетістіктері, жаңа технологиямен алмасуға 
әкелді. 
Әлеуметтік жағдайды, жаңашылдық өзгерістер мен әлемдік 
педагогикалық тәжірибені қазіргі ғылыми тұрғыдан талдау білім беруді 
дамытудың жаңа бағдары – жаңару стратегиясын таңдауға себепші болды. 
Жаһандану жағдайындағы қазіргі білім беруді дамыту мен жетілдіруді түрлі 
инновацияларды енгізусіз, жаңаша оқытуға қатысты қағидалық бағыттар 
қатарын қайта қарамайынша елестету мүмкін емес. Солармен бірге, қазіргі 
педагогикалық үрдісті қарқынды даму үстіндегі инновациялық білім беру 
жүйелерімен, бірінші кезекте, ұлттық тәрбие ретінде қалыптасуға, қабілетке, 
рефлексияға, өзін-өзі дамытуға, дербестікке қойылып жатқан талаптарға 
сәйкес келуі мәселенің қарастырылуына да үлкен мән беріледі. 
Жаһандану заманындағы біздің басты нысанамыз - өркениет 
деңгейіндегі тәуелсіз, озық білім үлгілерімен қаруланған ұлттық тұлғаны
тәрбиелеу. 

Жаңа заманда білімнің дамуы, оның ғылыммен тығыз байланысы 
экономикалық дамуда, тиімділіктің ұлғаюы және ұлттық қауіпсіздік пен 
мемлекеттің әл-ауқатын, әр азаматтың жағдайын жақсартатын мемлекеттер 
арасындағы бәсекелестікті жылдам дамытатын күшке айналып отыр. 
Жоғары білім берудегі жаңа парадигмалар және жаңа саясат адамның 
барлық өміріндегі білімінің негізін құрайды. Ол үшін адам өз жұмысын 
жаңартып отыру қажет, ол қосымша дайындықты қажет етеді. Қазіргі 
талаптарға сәйкестілік – ғылыми фундаменталды және қолданбалы 
зерттеулерді кеңейту. Білім беруді жаңарту – үнемі алға қарай ұмтылу мен 
дамыту үрдісі, білім беруде кезең-кезеңмен өтетін және алынған нәтижелерге 
сәйкес түзетулер енгізу. 
Жаһандық әлем болашақ үшін бәсекелесте жаңа қозғаушы күштер, жаңа 
тетіктер, жаңа қатынастар қалыптастыруда. Қазақстанның әлемдік үрдістерге 
кірігуі, дамыған елдердің стандартына деген ұмтылыстың еліміздің жаңа 
сапалық деңгейге өту қажеттілігін туындатуда. Осыған орай, қазіргі кезде 
жасалып жатқан реформалар өсуден тұрақты кезеңіне өтуге бағытталған. 
Жаһандану үрдісі бел алып келе жатқан кезде Қазақстан дүниежүзілік 
интеграциялық үрдістерінен оқшаулана алмайды. Оның алдымен білім 
жүйесіне әсер етуі табиғи жағдай. Терең білім мен ұлттық тәрбие жүйесінің 
даму бағдарлары мынадай қағидаларға негізделген: прогрестің факторы, 
ұлттық байлық, тұлғалық және әлеуметтік табыстың кепілі ретіндегі білім, 
бейбітшілік пен келісімді қамтамасыз етуге ықпал ететін білім; баршаға 
бағытталған білім, өмір және еңбек шеңберінде тіршілік етуді қамтамасыз 
ететін білім; бүкіл өмір барысында іргелі қажеттіліктерді өтейтін білім; ашық 
жүйе ретіндегі білім; ұлттық ойлауды қалыптастыратын тағылымды тәрбиеге 
тәуелді білім; патриотизмнің қайнар көзі, ұлттар мен ұлыстардың бейбіт қатар 
өмір сүруінің кепілі болатын ұлттық тәрбие; бәсекеге қабілетті адамның, 
қоғамның, бәсекеге қабілетті мемлекеттің, бәсекеге қабілетті экономиканың, 
бәсекеге қабілетті шығармашылық әлеуеттің дамуының берік тұтқасы болып 
табылатын ұлттық тәрбие. Сондықтан да тарихи тәуелсіздік тағылымы біз 
үшін білім мен ұлттық тәрбие ұстанымы, әлемдік тұтастықтың, парасатты 
және шығармашылық әлеуетінің, адам ресурстарының негізі ретінде жас ұрпақ 
санасын жаңа сапалық даму сатысына көтеретіні анық. 

жүктеу/скачать 2,3 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: