Монография центр уйгуровед 13112019. indd
жүктеу/скачать 2,74 Mb. Pdf көрінісі
|
2019 УЙГУРОВЕДЕНИЕ В КАЗАХСТАНЕ И ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ, АКТУАЛЬНЫЕ ВОПРОСЫ, СОВРЕМЕННЫЕ ДОСТИЖЕНИЯ - материалы конференции(отв.ред. А.Б. Дербисали, Р.У. Каримова)
| -уш, -үш, ыш
: көрүнүш, уруш, йүрүш, йүгүрүш, йарыш . Ол көрүнүшдə сізнің са - ламəтлігіңізні сорды. Нəчə йыллар қабаб уруш салдылар, ала біл - мəділəр. -ақ : қышлақ, тузлақ. -гә: білгә : Бу жəһəтдін каһінлар бірлə білгəлəріні бақтурдылар. Жоғарыдағы етістіктерден зат есім туды - рушы жұрнақтар «Шыңғыс-наме» ескерткіші тілінде келеді. Төмен - дегі келесі жұрнақтар ХІХ ғасыр жазба мұрасы Шығыстүркістандық жазба трактатында кездеседі. -ғ, -г, -қ, -к, -уғ, -үг, -уқ, -үк жұрнақтары етістік түбіріне жалғанып, əрекет нəтижесі, құрал мағынасын біл - діретін зат есімдерді жасайды. Трактатта бұл жұрнақтың -(у)ғ//-үк ва - рианттары кездеседі (уруғ, буйруғ, пүтүк, өлүк т.б.). -т//-ут//-үт жұр - нағы етістік түбіріне жалғанып, əрекет нəтижесін білдіретін зат есім жасайды. М.: туғут. Трактат тілінде оның варианттары кездеспейді. -м, -им, -ум, -үм жұрнағы арқылы іс-əрекет нəтижесінде пайда болған нақты нəрсені білдіретін кийим жəне дерексіз мағынадағы житим, өлүм сөздері жасалған. -ғу жұрнағымен саз-аспаптардың жалпы ата - уын білдіретін чалғу сөзі жасалған. Бұлардан басқа да трактатта -ән (тикән); -қа (уйқа) сияқты жұрнақтар да кездеседі. Б) парсы тілінен кірген зат есім жасаушы жұрнақтар. Араб-парсы тілдерінен көптеген сөздер жəне олардың құрамын - дағы кейбір қосымшалар тіліміздің лексика-грамматикалық қорын белгілі дəрежеде байытты. Ескерткіштер тілінде араб-парсы тілдері - нен енген сөз тудырушы жұрнақтар негізге жалғанып, жаңа сөз жа - 1 Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. – М., 1988. – С.147. 277 сауда кең қолданылған. Оларды сөз соңы (суффикс) жəне сөз алды (префикс) деп бөлуге болады. Сөз соңындағы қосымшалар: -кар . Бұл жұрнақ парсыша кардан (қылмақ, етпек) етістігінен пайда болған 1 : ядкар. -кәш. -кәш жұр - нағы парсыша кашидан (тартпақ, көтермек, қоспақ) етістігінен келіп шыққан 2 . Бұл жұрнақ жақтың белгілі бір белгі қасиетке ие екенді - гін көрсетеді: дилкəш. -дар . Бұл жұрнақ даштан (ие болмақ, иеле - мек) етістігінен қысқарған 3 . -дар жұрнағы тəуелдікті немесе белгілі бір міндетті атқарушы қасиетке ие болған жақты білдіреді: әмәлдар. -мәнд . Бұл жұрнақ адамның нəрсеге немесе сапаға ие екенін білдіреді: бəһримəнд. -гаһ . Бұл жұрнақ заттың (іс-əрекет, құбылыстың) нақты орнын білдіреді: баргаһ, дәргаһ, ләшкәргаһ. -стан жұрнағы нақты төл мекенді білдіреді: шәбстан, Моғулстан, Фәрәңстан, һиндустан, гүл- стан . -ман жұрнағы дерексіз ұғым атауын білдіреді: шадман. Бұл жұрнақтар қазіргі ұйғыр тілінде де қолданылады 4 . Парсы тілі - нен кірген сөз алды қосымшасының қолданылуы ескі ұйғыр тілінде көп кездеспейді. Шығыстүркістандық жазба трактатында бұл тəсіл - мен жасалған зат есім жəне сын есім сөздер аз: һәм - сөз алды қосым - шасы арқылы бірлікті білдіретін һәмсөһбәт сөзі жасалған. Трактат - та қазіргі ұйғыр тілінде қолданылмайтын, алайда ескі ұйғыр тілінде өнімді жұмсалған парсы тілінен енген төмендегідей жұрнақтар кез - деседі: 1) -әнгиз: ишрәтәнгиз (қуаныш тудыратын); 2) - жүктеу/скачать 2,74 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|