қыр көрсету тіркесінің мағынасы – айбат қылу, доң жасау
(ҚТФС,376). Мысалы:
•
Кенесары қырғыз манаптары Орман-Жантайдың əлеуметтік менмендігі, билікке таласушылығы, мəмілеге келе алмай, бір-бірі- не, қыр көрсетіп күш сынасуының аяғы нағыз орта ғасырлық феодалдық жанжалға айналып кетеді. (Хан Кене. 249 б.). Бұл тіркестің де фразеологиялық ауыспалы мағынаға ие болуына се-
беп – о бастағы еркін сөз тіркесі.
Қыр көрсету тұрақты тіркесіне негіз болған қыр сөзінің тілдік
қолданысы өте кең. М.Қашқари сөздігінде «қырдың» төрт мағынасы
кездеседі.
• қыр 1 – қыр. қыр jағы; – қыр жауы – кекті жау.
• қыр 2 – боз: қыр түсті, қыр ағ; – боз ат
• қыр 3 – бөген, тоған
• қыр 4 – төбе, дөң; тау қыраты
(1 том, 383).
Қазір де қазақ тілінде
қыр сөзінің зат есімдік төрт мағынасы бар:
1. Созылып жатқан биік жер, жал.
2. Ауылдан сырт жер.
3. Бір нəрсенің сырт жағы.
4. Киімге үтік басқанда пайда болатын қатпар.
Сонымен қатар, мынадай ауыспалы мағынада қолданылады:
• Адамның жеке басының жай көзге байқала бермейтін жасырын
сыры, қалтарысы.
42
• Біреуге көрсетілген жағымсыз қылық, мінез, сес.
• Бір нəрсеге деген икем, еп.
«Қыр көрсету» тұрақты тіркесінің қалыптасуына осының ішінде-
гі біреуге көрсетілген жағымсыз қылық, мінез, сес түріндегі ауыспалы
мағынасы негіз болған. Сонымен қатар, осы
қыр зат есіміне қатысты
мынадай фразеологиялық тіркестер де бар:
•
